қыркүйек                       қазан                      қараша

Қоңыр  таттың  телиоспораларының  бірен-сараны - 3%  желтоқсанда  өсуге 
қабілетті. Қоңыр таттың телиоспораларының өнуінің ең жоғарғы көрсеткіші мамыр 
айларында  байқалды.  Егер  осы  айда  жəне  маусымның  басында    қоңыр  таттың 
аралық иесі – маралоты Ақмола облысында егістікке жақын аймақта өсетін болса 
жəне орта жағдайы қолайлы болса, астық зақымдалып, татардың пайда болуының 
негізгі көзі болары анық.  
Телиоспоралардың  өнгіштік  дəрежесі  қыстап  шығуының  метеорологиялық 
жағдайына  байланысты  екенін  айтып  кеткен  жөн.  Телиясы  бар  субстраттың  жиі 
ығалдануы  мен  жылы  жəне  суық  (аязды)  күндердің  кезектесе  алмасуы, 
телиоспоралардың  пісіп-жетілуін  жылдамдатады.  Керісінше,  бірқалыпты  аязды 
жəне қар жамылғысы бар қыс керісінше, олардың пісіп-жетілуін баяулатады.  
Ақмола  облысында  əр  түрлі  табиғи-климаттық  жағдайдарда:  өзендер  мен 
көлдердің  жағалауларында,  ормандарда,  орман  жолақтарына,  егістік  арасында, 
табиғи  фитоценоздарда  жəне  т.б.  жерлерде  Thalictrum simplex, Thalictrum 
fumarioides,  жəне  T.  мinus  кездеседі.  Бірақ  қоңыр  таттың  эцидиальдық  кезеңі 
қарапайым маралотында ғана (Thalictrum simplex) дамитыны анықталды(15-сурет).  
Аралық иесін сабанда қыстап шыққан телиоспоралармен зақымдағанда, 15-
18
о
С температурада 20-25 күннен соң маралотының жапырағында эциоспорасы бар 
эцидий  пайда  болды.  Маралотынан  жиналған  эциоспораларды  жаздық  бидайға 
жұқтырғанда  саңырауқұлақтың  урединиоспоралары  Ақмола 2 сортының 
жапырағында 1 аптадан  соң  бірен-саран (1%-ке  дейін)  ғана  некрозбен  қоршалған 
пустулалар көрінді. 
Аралық  иелері  болып  табылатын  Thalictrum  бұл  аймақтарда  өте  аз 
болғанымен  кəдімгі  маралоты  T. simplex  егін  алқаптарының  маңында  кездесіп, 
ауруды  тасымалдаушы  көзі  болуы  мүмкін.  Əдетте  телиоспоралар  вегетация 
кезеңінің соңына қарай яғни, қыркүйек жəне қазан айының алғашқы декадасында 
пайда  болады  да,  көктемде  базидийлардан  базидиоспоралар  аралық  өсімдікке 
жұғады. 

 
 
 
15-сурет. Қоңыр тат эциоспорасымен зақымдалған  
Thalictrum  simplex  өсімдігі 
 
Сонымен, Ақмола облысы жағдайында қоңыр тат саңырауқұлағының дамуы 
екі жағдайда жүруі мүмкін: толық жəне толық емес цикл. Яғни, толық циклды даму 
бидайдың сабандарында, түбіртектерінде жəне т.б. қалдықтарында қыстап шыққан 
телиоспоралар  көктемде  өніп,  базидийлар  пайда  болғанда  бидай  егістігіне  жақын 
маңда  өсетін  Thalictrum  simplex – аралық  өсімдігі  арқылы  жүзеге  асса, 
авторлардың [5,8] тəжірибелеріне 
сүйене 
отырып 
қоңыр 
таттың 
урединиоспораларының оңтүстік жəне батыс аймақтардан ауа ағынымен жəне бұлт 
жүйелерімен  тасымалдануы  нəтижесінде  ауру  толық  емес  циклда  дамиды  деп 
қорытындылауымызға болады.  
 
Əдебиеттер  
 
1.  Обзор  распространения  вредных  и  особо  опасных  вредных  организмов 
сельскохозяственных  культур  в 2006-2007 годы  и  прогноз  их  проявления  в 
2008  году. //Отчет    Министерство  сельского  хозяйства  РК.  Астана, 2007. 
с.32-35. 
2.  Каскарбаева  Ж.А.  Система  защиты  зерновых,  зернобобовых  и  масличных 
культур  от  вредителей,  болезней  и  сорняков  в  Северном  Казахстане. 
Рекомендация.  Шортанды-2005. 71 с. 
3.  Абиев  С.А.  Ржавчинные  грибы  злаков  Казахстана.  Алматы  НИЦ:  Ғылым- 
2002. 296с. 
4.  Tollenaar H. Uredospore germination and development of some cereal rusts from 
southcentral Chile at constant temperatures //Phytopathology. Z.2004.V.114, N2. 
P.118-125.  

5.  Койшыбаев  М.  Болезни  зерновых  культур:  симптомы,  распространение  и 
вредоносность  болезней,  специализация,  биологические  особенности  и 
структура популяций возбудителей. Алматы: Бастау-2002. 367 с. 
6.  Приходько Л.Ф. Пораженность василистника возбудителем бурой ржавчины 
пшеницы //Вестник с.-х.науки Казахстана.- 1991.-№1.-С.40-43. 
7.  Ульянищев В.И. Оприделитель ржавчинных грибов СССР. Л., 1978, ч.2.382с. 
8.  Мостовой  В.А.,  Хитрова  А.П.  и  др.  Содержание  спор  возбудителя  бурой 
ржавчины  в  облачных  системах  и  атмосферных  осадках //Микология  и 
фитопатология.- Т.22. Вып.1.- 1998.- С.75-77. 
 
Резюме 
 
В  работе  приводится  полный  и  не  полный  цикл  развития  и  перезимовка  в 
уредино-  и  телиостадиях  бурой  листовой  ржавчины  в  посевах  пшеницы 
Акмолинской области. Описывается пути заноса урединиоспор возбудителя бурой 
ржавчины по облачной системе и с атмосферными осадками, а также сходство спор 
ржавчины из разных популяции. Изучена весеннее возобновление гриба в данной 
области через промежуточного хозяйна – василистника.  
 
Summary 
 
The article presents to full and not full cycle development and conduct winter in 
uredinio- and teliostades by  brown rust in sowing of the wheat Akmolinskoy region. Is 
described the way of the drift urediniospore brown rust on cloudy system and with 
atmospheric precipitation and resemblance spore rusts with different populations. Is 
studied in spring renewing the fungi in given region through intermediate plant - 
Thalictrum.  

ВОЗРАСТНЫЕ  ИЗМЕНЕНИЯ  ГИСТОСТРУКТУРЫ  КОЖИ  
КАРАКУЛЬСКИХ  ОВЦЕМАТОК 
 
 
Лаханова К.М., кандидант биологических наук, доцент 
 
Одним  из  интерьерных  признаков,  характеризующих  конституциональный 
тип,  состояние  и  продуктивность  животного,  является  кожный  покров.  Развитие 
кожного  покрова  разных  пород  овец  подчинено  общей  закономерности,  но  при 
этом  сохраняются  внутрипородные  и  индивидуальные  различия.  Она  определяет 
дальнейшую продуктивность овец и особенно существенна у каракульских, так как 
характеризует  качество  меха.  У  каракульских  овец  с  гистологической  структурой 
кожи  связаны  процессы  формирования  каракуля  в  утробный  период  развития 
плода и образования руна в послеутробный период.  
Вопросы формирования кожи и ее гистологической структуре, породным и 
возрастным  особенностям  посвятили  свои  исследования  М.А.Виноградова [1], 
В.П.Воробьевский [2], А.М.Омбаев, Р.Д.Шамекенова [3] и другие. 
Нами  изучены  гистоструктура  кожи  каракульских  овцематок  черной  и  сур 
окрасок в возрастном аспекте.  
Для исследования отобраны группы черных и суровых овцематок 2, 3, 4 и 5 
летнего  возраста.  Изучение  гистоструктуры  их  кожи  показало  на  различия  в 
толщине кожи и отдельных ее слоев в зависимости от возраста. 
Из  данных  результатов  исследовании  известно,  что  у  двухлетних  черных 
овцематок  происходит  дальнейший  рост  всех  слоев  кожи.  Толщина  их  достигает 
максимума  уже  в  возрасте 3-х  лет.  Так  у  овец  черной  окраски  толщина 
эпидермиального  слоя  кожи  составило 22,74 мкм,  пилярного 1431,57 мкм, 
ретикулярного 576,42мкм и общая толщина кожи 2030,73 мкм, что соответственно 
на 9,33; 14,87; 8,28 и 12,86% больше чем у овец 2-х летнего возраста. 
У последующих возрастных групп наблюдается утончение общей толщины 
кожи  и  отдельных  слоев.  Так, 4-х  летних  овец  общая  толщина  кожи  составили 
1816,65 мкм, что на 10,6%, ретикулярный слой 510,68 или 11,4% и пилярный слой 
1283,15 или 10,4% меньше чем у овец 3-х летнего возраста. 
У  овцематок  сур  эти  показатели  несколько  отличаются.  Самые  большие 
показатели толщины кожи и отдельных слоев были замечены у этих овец 4-х и 5 
лет. 
Данные  глубины  залегания  и  диаметра  фолликулов  в  коже  опытных  групп 
овцематок      свидетельствует  о  наибольшей  глубине  залегания  первичных 
фолликулов в коже черных овцематок трехлетнего возраста. Диаметр луковиц как 
первичных,  так  и  вторичных  фолликулов  так  же  наибольший  в  коже  этой  же 
группы. 
У  овцематок  сур  эти  показатели  наибольшие  у  четырехлетних  животных. 
Это,  по-видимому,  и  является  причиной  большей  грубости  шерсти  у  овец  сур  по 
сравнению  с  черными.  Сильное  посветление  шерсти  с  возрастом  сопровождается 
утолщением  шерстных  волокон.  Вероятно,  при  прекращении  синтеза  меланина 
высвободившиеся  аминокислоты  и  другие  компоненты,  из  которых  образуется 
меланин, расходуются на рост волокон в толщину. Этот процесс начинается в коже 
в  фолликулах  волокон.  Этим  же  явлением  можно  объяснить  и  большую  грубость 
волокон у сильно седеющих черных овец типа « акгуль ». 

Из    данных  по  изучению  диаметра  фолликулов  волокон  и  их  густоты, 
толщины  фолликулов  в  коже  овцематок  как  черных,  так  и  сур  видно,  что  они 
увеличивается  до  трех-  и  четырехлетнего  возраста,  а  в  последующие      несколько 
уменьшается.  В  толщине  волокон  наблюдается  некоторое  несоответствие  этой 
тенденции у овцематок сур. С возрастом у них грубее становятся остевые волокна, 
а средняя тонина пуха незначительно уменьшается. 
Анализируя    данные  по  густоте  волокон,  можно  сделать  вывод,  что  с 
возрастом на единице площади уменьшается количество первичных фолликулов и 
увеличивается  число  вторичных,  в  следствии  чего  увеличивается  отношение 
вторичных  волокон  к  первичным.  Но  у  пятилетних  животных  это  отношение 
уменьшается.  Меньше  становится  первичных  и  вторичных  фолликулов.  По  всей 
вероятности,  отдельные  корни  волокон  перестают  функционировать  и 
атрофируются. 
Данные  по  изучению  сальных  и  потовых  желез  в  связи  с  возрастом 
животных  показывают,  что  возрастным  изменениям  больше  подвержены 
овцематки  сур.  Так,  глубина  залегания  сальных  желез  у  черных  овцематок  
четырехлетнего  возрасте  составило 410,45 мкм,  а  у  сур  в  пятилетнего  возраста  -
471,34  мкм.  Что  касается  длины  и  ширины  сальных  желез,  то  она  была  
наибольшей  у  животных  черной  окраски  трехлетнего  возраста,  которая 
соответственно  составили 396,21 и 87,37 мкм,  а  у  сур  в  двухлетнем  возрасте  -
386,30 и 94,68 мкм. В этом же возрасте у группы черных овцематок наблюдались 
наибольшие  промеры  глубина  залегания  потовых  желез 1267,85 мкм,  а  у  сур 
максимального значения 1351,90 мкм она достигает в пятилетнем возрасте.  
По  показателям  длины    и  ширины  потовых  желез  тоже  наблюдаются 
некоторые  различие  у  группы  животных  различных  окрасок.  Так,  у  овец  черной 
окраски  самые  длинные 568,46 мкм  и  широкие 134,72 мкм  потовые  железы 
наблюдаются  в  двухлетнем  возрасте,  тогда  как  у  овец  сур  она  достигает 
максимального  значения,  соответственно 594,45  и 139,85 мкм.  четырехлетнем 
возрасте.  
Таким  образом,  результаты  исследований  секреторных  отделов  кожи 
каракульских  овец  показали,  что  к  двухлетнему  возрасту  происходит  полное 
формирование  как  сальных,  так  и  потовых  желез.  Наблюдается  только 
индивидуальные  различия  в  их  развитии  у  животных  разных  окрасок.  Так, 
несколько динамичнее происходит развития потовых желез у овец сур. Возможно, 
это является одной из биологических особенностей овец сур, поскольку в условиях 
жаркого  климата    более  ослабленная  пигментация  кожно-волосяного  покрова 
ослабляет защитные функции организма против инсоляции, и это компенсируется 
лучшим развитием потовых желез и усилением теплоотдачи путем испарения пота. 
 
 
 
Литература 
 
1.  Виноградова  М.А  Биолого-селекционные  особенности  морфологии  кожно-
волосяного покрова каракульских ягнят жакетного смушкового типа //Брошюра. ---
---- Ашхабад, 1973. -41 с. 

2.  Воробьевский  В.П.  Морфологические  особенности  кожи  и  завитков 
каракульских  ягнят  различных  смушковых  типов:  автореф…канд.с.-х.  наук: 
12.04.70. –Самарканд, 1970. -27 с. 
3.  Омбаев  А.М.,  Шамекенова  Р.Д.  Морфологические  особенности  волосяного 
покрова  плодов  каракульских  и  тонкорунных  овцематок  при  производстве 
каракульчи //Сб.научных трудов КазНИИК. -Алма-Ата, 1993.  -Ч.1. -С.120-124. 
 
Резюме 
 
В  статье  приводятся  данные  по  изучению  гистоструктуры    кожи    у 
каракульских овцематок черных и сур разных возрастных групп. Установлено, что 
с  возрастом  у  каракульских  овец    за  счет  увеличение  поверхности  тела  
уменьшается количество фолликулов в коже. При небольших различиях в густоте 
первичных фолликула на единицу площади кожи, количество вторичных  у черных 
овцематок    на 40-50% больше,  чем  у  сур,  что,  по-видимому,  и  является  одной  из 
причин более низких настригов овец сур, отмеченных  учеными –каракулеводами.  
 
Summary 
 
There have been shown information about skin gistostructure study of karakul black 
and sur sheeps in different ages group in the article. There was established the quantity 
second follucule of black sheeps more 40-50% than follucule of sur. 

«КӨКШЕТАУ ӨҢІРІНДЕГІ   ЫЗЛЫДАУЫҚ ҚОҢЫЗДАРДЫҢ   ТҮР  
ҚҰРАМЫ ЖƏНЕ  ОНЫҢ БИОЦЕНОЗДАҒЫ РӨЛІ» 
                                                                           
 
  Қажыбаев А.Қ. 
  ( С.Сейфулин атындағы КазАТУ) 
 
Республикамызда  салауатты табиғи ортаны 0 
қалыптастыру  проблемаларын  шешуде  негізгі  төрт  бағытта  жұмыс  істеу 
көзделіп отыр, олар: 
- қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін орнықтыру; 
- табиғи ресурстарды үйлесімді пайдалану; 
- жануарлар 
мен 
өсімдіктер 
дүниесінің 
биологиялық 
əр түрлілігін сақтау; 
- экологиялық білім беру. 
Бұл  мақсаттар 2030 жылға  дейін  іске  асырылуы  тиіс  екендігі  «Қазақстан 
2030» стратегиясында көрсетілген.[1] 
Табиғаттағы  тепе-теңдік  пен  биологиялық  алуан  түрлілікті  сақтауда  өзіндік 
ерекшеліктері  мен  орны  бар  қоңыздар  фаунасын  зерттеу  бүгінгі  күннің  өзекті 
мəселелерінің бірі болып саналады.  
Сондықтан  біз  ғылыми-зерттеу  жұмысымыздың  тақырыбын  «Көкшетау 
өңіріндегі    ызылдауық  қоңыздардың  түр  құрамы  жəне  оның  биоценоздағы  рөлі» 
деп алып зерттеу жұмыстарын жүргіздік.  
Мақсаты:
  Көкше  өңірінің  көрікті  өлкелерінің  қоңыздар  фаунасын,  соның 
ішінде  ызылдауық  қоңыздар  фаунасын  зерттеп,  олардың  түр  құрамын  анықтау 
жəне олардың табиғаттағы орнын анықтау. 
Осы мақсатты шешу мақсатында біз алдымызға мынадай міндеттер қойдық: 
1.  Жұмыстар  жүргізетін  нүктелерді  белгілеп,  оларға  географиялық-
физикалық сипаттама беру; 
2.  Нүктелер  бойынша  онда  тіршілік  ететін  қоңыздардың  түр  құрамын 
анықтау; 
3.  Ызылдауық қоңыздардың түрлерін анықтап, оларға систематикалық шолу 
жасау; 
4.  Ызылдауық қоңыздардың таралу жиілігін анықтау. 
 
Қоңыздар  бунақденелілер    класының    ең  ірі  отрядтарының  бірі  болып,  түр 
саны 300 мыңнан асады. Біздің республикамыздың территориясында олардың 200 
мыңнан  аса  түрі  кездеседі.  Ауыз  мүшелері  кеміруге  бейімделген.  Қоңыздардың 
көпшілігі  топырақ    түзуге,  өсімдіктерді  тозаңдандыруға,  табиғаттағы  тазалықты  
сақтауға  басқа  бунақденелілердің  санын  тұрақтандыруға  қатысады.  Кейбіреулері 
егістікті, орман өсімдіктерін, əртүрлі азық түліктерді зақымдап бүлдіреді. 
Қоңыздардың  пайдалы  жəне    зиянды  жақтарын  айта  отырып,  осы 
бағалауымыздың  субъективті  екенін  естен  шығармау    қажет.  Кейде  адам    өз 
əрекетімен    тарихи  қалыптасқан  биологиялық  топтардың  тепе-теңдігін  бұза 
отырып,  кейбір  түрлердің  өте  үлкен  қарқынмен  күрт  көбеюін  тудырады,  ал  осы 
құбылыстар апатты зардапқа əкеледі. 
Табиғатта  тек  зиян  немесе  тек  пайдалы  түрлер  болмайды,  болған  емес  те. 
Қоңыздар  отрядының  көптеген  өкілдері  орман  мен  бақтағы  зиянды 

бунақденелілерді жеп, көптеген пайда келтіреді. Мысалы бақшыл ызылдақ, түйірлі  
ызылдақ  орман  мен  бақтағы  зиянды  бунақденелілерді  құртады.  Біздің 
республикамызда  таралған  сарыойықты  ызылдақтар  да  əр  түрлі    су  қоймалар  
жағасында  бунақденелілерді жеп пайда келтіреді 
Зерттеудің материалы мен əдісі 
Біз 2008 жылдың  маусым,  шілде  жəне  тамыз  айларында  Ақмола  облысына 
қарасты Көкшетау өңірінің кейбір жерлеріне зерттеу жұмысымызды жүргіздік. Ол 
үшін  Зеренді    көлінің  жағалауы,  Көкшетау  қаласының  маңы  жəне  Бурабай 
курорттық зонасы аумағы деген  үш зерттеу нүктесі белгіленді.  
          Зерттеудің материалы ретінде  қаттықанаттылар отрядының    өкілдері 
жинап алынды.   Қоңыздар Зеренді көлінің жағалауынан, көл жағасындағы ағаштар 
арасынан,  Көкшетау  қаласы  маңынан,  Бұқпа  тауынан  жəне  Бурабай  көлінің 
жағалауы мен қарағайлы орманның ішінен жиналып, оларға систематикалық шолу 
жасалынды. Нəтижесінде   8 тұқымдасқа жататын қоңыздың   18 түрі табылды 
Біз  зерттелетін  нүктелерді  жаз  айларында  бақылауға  алып,  ол  аумақтарда 
тіршілік  ететін  қоңыздарды  жинай  бастадық.  Алдымен  кезіккен  барлық 
қоңыздардың  кез-келгенін  жинап,  олардан  коллекция  жасадық  жəне  оларды 
омыртқасыз  жануарлардың  анықтауышы  бойынша  анықтап,  систематикалық 
талдау  жасадық.  Табылған  қоңыздардың  түріне,  тіршілік  əрекеттеріне  назар 
аударып,  олардың  немен  қоректенетінін,  қайда  тіршілік  ететінін,  дене  бітіміндегі 
көзге ерекше байқалатын өзгерістерін бақыладық.  Кездесу жиілігін анықтау үшін 
олардың  дене  тұрқының  ұзындықтарын  сызғышпен  өлшеп  отырдық.  Кездескен 
қоңыздарды  камераға  түсіріп,  фото  суреттері  түсірілді.  Біз  негізінен  көңілді 
қоңыздардың ішінде ызылдауық қоңыздарға бөлдік.  
Зерттеуді əдебиеттердегі нəтижелерді салыстыра отырып жүргіздік.  
Зерттеуге көл жағалауларындағы, жағалау бойындағы орман арасының жəне 
жол  жиегіндегі  қоңыздар  алынды.  Табылған  қоңыздардың 7 түрі  ызылдауық 
қоңыздар түрі, ызылдауықтар тұқымдасына жататындығы айқындалды 
Олар:  
1. 
 Орман ызылдауығы (Carabus nemoralis) 
2. 
Орман жүйрігі (Сicendela silvatica) 
3. 
Астық ызылдауығы (Zabrus tenebriodes) 
4. 
Түкті ызылдауық  (Harpalus  pubescens) 
5. 
Бақша ызылдауығы (Сarabus bortensis) 
6. 
Доңес ызылдауық (Сarabus glabratus) 
7. 
Дала ызылдауығы (Сarabus cancellatus) 
Осы 7 түрдің  барлығы  да  Зеренді  көлінің  жағалауынан,  алтауы  Бурабай 
курорттық зонасы аумағынан жəне үшеуі Көкшетау қаласының маңынан табылды. 
Қоңыздардың  кең  таралуы  Зеренді,  Бурабай  аумағы  биоценозында  олардың 
дамуына  қажетті  барлық  жағдайдың  болуымен  жəне  олардың  сан  мөлшерінің 
тұрақтылығымен түсіндіріледі.   
Табылған  ызылдауық  қоңыздардың      біразы  орман  зиянкестерін  жеп  пайда 
келтірсе, біразы егін жəне ауылшаруашылығына зиянын тигізеді.  
Зеренді көлінің жағалауы мен ондағы орман арасы жəне Бурабай курорттық 
зонасы  аумағынан  қоңыздар  фаунасының    көптеп  ұшырасуы      осы  аумақтардың 
қоңыздардың тіршілік етуіне қолайлы екендігін көрсетеді.    
  
Қоңыздар биоценоздағы өзара байланыстардың күрделі тізбегіне кіріп, 
оның басқа компоненттеріне əсер етеді жəне өздері де өзгеріске ұшырап отырады.    

 
Əдебиеттер 
  
1. 
«Экологиялық жаршы» газеті , 2005 жыл,№ 1-6 
2. 
«Қазақстан»  ұлттық энциклопедия 1,3 том 
3. 
Түсіпова К.С .,Омыртқасыздар зоологиясы, Алматы, 1999. 147 б 
4. 
«Ақмола облысының орман қоры ». Ақмола облыстық қоршаған 
ортаны қорғау орталығынан алынған материалдар, 2005  
5. 
Əмірғазиев Қ., Насекомдар класы. Алматы, 1978. 68б. 
6. 
Шарова И.Х., Зоология безпозвоночных, Москва 1999. 107стр 
7. 
Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. Москва 1966 240стр 
8. 
Козлов М.А, Олигер., Школьный атлас безпозвоночных Москва. 1991. 
140стр 
9. 
Николаев  Г.В.,  Жуки  пластичатоусыe  Казахстана  и  Средней  Азии. 
Алматы. 1987. 243 стр 
10. 
Большая Советская энциклопедия. Алматы. 1975. 600стр 
11. 
Большая энциклопедия «Биология жуки» Москва. 1999 
12. 
Энциклопедический словарь юного натуралиста. Москва 1981. 95 стр. 
 

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: