Биологические науки

9. Орлова Т.Г., Парубель Л.А., Татаринова Ю.Н. Третья отчетная научная 
конференция. Московский научно-исследовательский институт вирусных 
препаратов, 1962.  
10. Lief F., Henle W., “Virology”, 2, 1956. 
11. Rott R., Reda I.M., Schefer W. “Z. Naturforsch.”, 18b, 1963. 
12. Киселев Ф.Л. Исследование вторичной структуры РНК вируса Сендай. 
М., 1966. 
13. Еремеев Г.В., Чалкина О.М. Тр. VI сессии АМН СССР, 1954. 
14. M. Matrosovich, N. Zhou, Y. Kawaoka and R. Webster The surface 
glycoproteins of H5 Inluenza viruses isolated from  
Humans, Chickens and Wild aquatic birds have distinguishable 
properties.//J.Virol. 1999 February; 73(2):1146-1155. 
 
Түйін 
 
Бұл  жұмыста  аса  зардапты  құс  тұмауы  вирусы  штамдарының 
формалинденген  тауықтың  қызыл  қан  түйіршіктерінде  адсорбция-элюция 
жылдамдығы  мен  толықтылығын  зерттеу  жөнінде  мəліметтер  келтірілген. 
Антигендік  формуласы H5N1 барлық  зерттелінген  штамдар  жылдам  элюцияға 
ұшырайтын (0,5-1,5 сағат)  топқа  жатқызылған,  тек  А/крачка/Южная  Африка/61 
(Н5N3) бақылау штамы ғана баяу  элюцияға ұшырайтындарға жатқызылды. Себебі 
оның элюция уақыты 360 минутқа созылған болатын. 
 
Summary 
 
The article presents the data obtained in the process of evaluating rate and 
exhaustiveness of adsorption-elution of HPAI virus strains on formalinized chicken 
erythrocytes. It  has  been  established  that  all H5N1 avian influenza  strains under our 
study refer to fast eluting (0,5-1,5 h) strains except the control strain А/tern/ South Africa 
/61 (Н5N3) that refers to slowly eluting strains because its elution lasts 360 minutes. 

УЛАНҒАН ТАУЫҚ ЕТІНІҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ 
 
 
Б.Ж. Айтқожина,  аспирант 
С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ 
 
  Мал  өнімдерінің  тағамдық  құндылығы  оның  химиялық  құрамына 
байланысты  екені  белгілі.  Ет  жəне  ет  өнімдерінің  тағамдық  құндылығы, 
қорытылуы,  сіңімділігі  оның  құрамындағы  ылғалға,  белокқа,  майға  жəне 
минералдық  заттардың мөлшеріне байланысты болып келеді.  
Еттің химиялық құрамы күрделі болғандықтан ол жануардың түріне, жасына,  
жынысына жəне қоңдылығына тəуелді. Ет жəне ет өнімдерінің химиялық құрамын 
анықтау  арқылы  өнімнің  сапасына  сонымен  қатар,  тағамдық  жəне  санитариялық 
бағасын беруге болады. 
 Белок  ағза  үшін  ең  маңызды  органикалық  заттар  тобына  жатады.  Белок 
ағзадағы  өсу,  ағзалар  мен  ұлпалардың  жаңаруға  аса  қажетті  материал  жəне 
көптеген  ферменттердің,  гормондардың,  иммунды  денелердің,  биологиялық 
белсенді заттардың құрамдас бөлімі. Белоктың жетіспеушілігінен зат алмасу үрдісі 
бұзылып, мал өнімділігі төмендейді. Ет жəне ет өнімдеріндегі белоктың мөлшерін 
жалпы жəне белоксыз азоттың мөлшері арасындағы коэфициентті, азоттан белокқа 
алмастыру  арқылы  анықтайды.  Ол  органикалық  қосылыстардағы  минералданған 
азоттан пайда болған аммиак мөлшері арқылы анықтауға негізделген.  
 
Май  суда  ерімейтін  жəне  органикалық  еріткіштерде  еритін  табиғи 
органикалық  қосылыс.  Ет  құрамындағы  май  ағза  ұлпаларының  құрамына  кіріп, 
энергия  көзі  ретінде,  қорғану,  құрылымдық  жəне  метоболизмдік  қызметтер 
атқарады.  Олар  ағза  құрамының  басқа  мүшелеріне  қарағанда  жылуды  екі  есеге 
дейін  артық  береді,  жəне  де  майлар  органикалық  заттардың  жəне  витаминдердің 
негізгі еріткіштері болып табылады. Май ұлпалары еттің қуаттылығын арттырады 
жəне механикалық əсерлерден сақтайды.Етке өзіндік хош иіс пен дəм береді. Дене 
қызуының тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды қызмет атқарады. 
 
Көптеген  ет  тағамдарында  ылғал  мөлшері  біркелкі  мол  болады,  ол  еттің 
сапасына, тағамдық құндылығына əсер етеді. Ылғал мөлшері шикізат түріне, еттің 
категориясы мен сортына, дайындау рецептурасына жəне технологиялық өңдеудің 
тəртібі  мен  режиміне  қарай  өзгеріп  отырады.  Еттің  құрамындағы  ылғал  ондағы 
биохимиялық 
процестердің 
жүруіне, 
сақтау 
мүмкіндігін 
анықтауда, 
микробиологиялық т.б. үрдістерде маңызды қызмет атқарады.  
Өнімнің тағамдық, тауарлық құндылығы, сақтау кезіндегі тұрақтылығы жəне 
т.б.  ет  құрамындағы  ылғалдың  мөлшерімен  тікелей  байланысты.  Ылғал  денедегі 
тұрақсыз  заттардың  бірі  болып  есептеледі.  Ол  минералдық  жəне  органикалық 
заттарды жақсы ерітеді. Зат алмасу кезіндегі жүретін реакциялардың негізгі ортасы 
болып  табылады.Ылғалдың  көмегімен  торшадағы,  ұлпадағы  химиялық  заттар 
өзіндік қосылыстар түзеді. Еттегі сутек ионы концентрациясының өзгеруін реттеп 
отырады.  Ет  құрамындағы  ылғал  мөлшері,  кептіру  кезінде  сынама  массасының 
кемуі арқылы анықталады. 
 
Ет жəне ет құрамындағы минералды заттар күлдендіру арқылы анықталады. 
Күл,  органикалық  заттарды  муфель  пешінде  жағудан  қалған  заттың  минералды 
бөлігі.  

 
Біздің  жұмысымыздың  мақсаты  ауыр  металл  тұздарымен  уланған 
тауықтардың  етінің  химиялық  құрамын  анықтап,  ветеринариялық  санитариялық 
бағасын беру.  
Тəжірибелік  тауықтарды  ауыр  металл  тұздарымен  созылмалы  уландыру 
үшін бес топ құрылып, бұл топтарға азықтарымен бірге уландыратын препараттар 
қосылды.  Бірінші  топты  қорғасынмен  уландырдық,  екінші  топты  мыспен,  үшінші 
топты  кадмиймен  жəне  төртінші  топты  мырышпен  уландырдық,  сонымен  қатар 
бақылау  топ  құрама  жем.  Созылмалы  уландырғаннан  кейін  құстарды  сойып, 
ұшаның жалпы қоңдылығына назар аудардық, сонымен бірге сезімдік жəне физика- 
химиялық көрсеткіштерге зерттеулер жүргіздік. 
Құс ұшасын екіге бөлдік те ішкі ағзаларын шығардық, сүйектен ажыраттық. 
Жарты  ұша  терісімен,  тері  астындағы  майымен  қоса  ет  тартқыштан  өткіздік, 
сонымен  қатар  өкпе,  бауырды  дəнекер  ұлпалардан  ажыратып  ет  тартқыштан 
өткіздік.  Дайындалған  сынаманы  тексеру  үшін  сиымдылығы 200-400 см
3 
  аузы 
тығыз  жабылатын  шыны  ыдысқа  салынды.  Тексеру  аяқталғанша  сынама 3-5°С 
шамасындағы  температурада  сақталды.  Тексеру  нəтижесінің  дұрыс  шығуы 
сынаманың  жақсы майдалап, араластырылуына байланысты. 
 Еттің химиялық құрамын келесі əдістермен анықтадық: ылғалдылықты 180-
200°  температурада 25-30 мин.  кептіріп,  ылғал  мөлшерін  формула  бойынша 
есептедік,  ет  құрамындағы  белокты  жалпы  азот  пен  ақзатсыз  азот  мөлшерінің 
айырмашылықтары бойынша, азотты белокқа қайта есептеу коэфициентін ескеріп, 
белоктық  азот  бойынша  анықтадық,  Кьелдаль  əдісімен,  май  мөлшерін  Сокслет 
аспабымен  анықтадық,  бұл  əдіс  Сокслет  аппаратында  кептірілген  майды  ұшпа 
ерітінділермен  экстракциялағанның  соңында  еріткіштерденарылтып,  майды 
тұрақты массасына дейін кептіруге негізделген. Минералдық заттарды күлдендіру 
арқылы  яғни,  органикалық  заттарды  муфель  пешінде  жағып,  күлдің  мөлшерін 
формула бойынша есептедік.  
 
Тəжірибелік  тауықтарды  ауыр  металл  тұздарымен  созылмалы  уландыру 
үшін  бес  топ  құрылып,  бірінші  топты  қорғасынмен  уландырдық,  екінші  топты 
мыспен, үшінші топты кадмиймен жəне төртінші топты мырышпен сонымен қатар 
бақылау  топ.  Созылмалы  уландырғаннан  кейін  құстарды  сойып,  ұшаның  жалпы 
қоңдылығына  назар  аудардық,  сонымен  бірге  сезімдік  жəне  физика-  химиялық 
көрсеткіштерге зерттеулер жүргіздік. 
 
1кесте –Тауық етінің химиялық көрсеткіштері 
Көрсеткіштер, г 
Топтар 
Ылғал% 
Белок% 
Май% 
Күл% 
Тəжірибе 1-топ  
          
          
77,4±0,01  
18,3±0,04 3±0,02 
0,95±0,01 
Тəжірибе 2-топ 
 
76,7±0,002 19,9±0,01  2,7±0,02  1±0,001 
Тəжірибе3-топ 
 
78,6 ±0,01 
19,3±0,02 
2,8±0,01 
0,9±0,01 
Тəжірибе 4-топ 
 
         
77,6±0,03 
19,7±0,03 2,6±0,01  0,9±0,03 
Бақылау  
 
73,8±0,02 21,1±0,02 4,2±0,03  1,3±0,03 
 

Жоғарыдағы  кестені  қорытындылай  келе  зерттеу  нəтижесі  бойынша  белок 
бақылау тобында 21,1% болса қалыпты жағдайдағы, ал қорғасынмен уланған топта 
18,3%,  яғни 2,8-ге  кеміген,  мыспен  уланған  топта 19,9%, яғни 1,2-ге  кемігенін 
анықтадық,  кадмиймен  уланған  топта 19,3% болды 1,8-ге  кеміген,  мырышпен 
уланған  топта 19,7%болды,  яғни 1,4- ке  бақылау  тобымен  салыстырғанда  
азайғанын анықтадық. 
Май  мөлшері  бақылау  тобында  қалыпты 4,2%, қорғасынмен  уланған  топта 
3%, 1,2-ге  төмендеген,  мыспен  уланған  топта 2,7% болды,  яғни 1,5-ке  азайған, 
кадмиймен  уланған  топта  2,8%, яғни 1,4-ке  кеміген,  мырышпен  уланған  топта 
2,6% яғни 1,6-ғасау топ құстарымен салыстырғанда төмендегенін көрдік. 
 Ылғал  мөлшері  бақылау  тобының  ылғалы 73,8 %болса  тəжірибелік 
қорғасынмен  уланған  топта 77,4%, 3,6-ға  жоғарылаған,  мыспен  уланған  топта 
76,7%  болды,  яғни 2,9-ға  жоғарылаған,  кадмиймен  уланған  топта 78,6%, 4,8-ге 
көтерілген , мырышпен уланған топта 77,6%,  бақылау тобымен салыстырғанда 3,8-
ге  жоғарылағанын  анықтадық.  Яғни  ауру  еттегі  ылғал  мөлшері  сау  мал  етіне 
қарағанда артық екені көрінді. 
Күл сау тауық етінде  1,3% болса, қорғасынмен уланған топта 0,95%, 0,35-ке 
кеміген, мыспен уланған топта 1%, яғни 0,3-ке азайған, кадмиймен уланған топта 
0,9%  сау  топ  пен  салыстырғанда 0,4-ке  азайған,  мырышпен  уланған  топта 0,9%, 
яғни 0,4-ке азайған, қорыта келгенде күл мөлшері бақылау тобымен салыстырғанда 
тəжірибелік топ  тауықтардың  етінде   кемігенін анықтадық.  
Тауық етінің химиялық құрамының  диаграммасы 
 
 
 
Əдебиеттер 
 
1. 
Елемесов  К.Е.,  Шуклин  Н.Ф.  Ветеринарно  –санитарная  экспертиза, 
стандартизация и сертификация продуктов. Iтом. Алматы: 2002.  
2. 
Қырықбайұлы  С.,  Тілеуғали  Т.М.  Ветеринариялық-  санитариялық 
сараптау практикумы. Алматы.  2007.- 362 б. 
3. 
Токарев  В.С.,  Лисунова  Л.И.    «Действие  ионов  тяжелых  металлов  на 
интерьерные показатели цыплят – бройлеров». Вестник РФ №4, 2003.  
0 
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Ылғал%
Белок%
Май%
Күл%
Топтар 
Көрсеткіштер, г
1топ  2 топ  3 топ 4топ 5 топ

 
Резюме 
 
Определение химического состава мяса сложен, он неодинаков и зависит от 
вида животного, его возраста,  пола, упитанности. 
По данным исследований химического состава мяса кур мы установили, что 
содержание белка, жира и золы в пробах мяса от опытных групп ниже  чем в мясе 
от туш контрольной группы. Содержание влаги в мясе от туш опытных животных 
повышено, чем в мясе от туш  здоровых животных.  
 
Summary 
 
Definition of a chemical compound of meat it is combined, it and depends on a 
kind of animal, its age, a floor, fatness. 
According to researches of a chemical compound of meat of hens we see, that the 
maintenance of fiber, fat and ashes in tests of meat from skilled groups below what in 
meat from control group. Moisture content in meat from туш skilled animals is raised, 
than in meat from healthy animals.  
 
Ғылыми жетекші б.ғ.д., профессор Б.С.Майқанов 
 
 

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНДАҒЫ БИДАЙ ЕГІСТІГІНІҢ  
ҚОҢЫР ТАТ АУРУЫ 
 
 
Тулегенова Ж.А., магистр биологии,  
Спанбаев А.Д., магистр биологии,  
Молдабаева А.С., магистрант 
 
Қазақстан  Республикасы  дəнді  дақылдардың  ең  үлкен  өндірушілерінің  бірі 
болып саналады. Республиканың негізгі астықты аймағы  Солтүстік жəне Орталық 
Қазақстан.  Қазіргі  уақытта  Қазақстанның  солтүстігінде  дəнді  дақылдар 12 млн. 
гектарға  егіледі. 2002 жылы  Ақмола  облысынан  - 950,6 мың  тонна,  Қостанай 
облысынан - 1438,6 мың  тонна,  Павлодар  облысынан -31,7 мың  тонна,  Солтүстік 
Қазақстан  облысынан - 1483,6 мың  тонна  астық  сыртқа    сатылды.  Ол 
республиканың барлық астық экспортының  92%-ын құрайды. 
Ақмола  облысы  жағдайында  микроскопиялық  саңырауқұлақтар  туғызатын 
дəнді  дақылдардың  қауіпті  инфекциялық  аурулары  көптеп  кездеседі. 60 
жылдардың  ортасында  Қазақстанның  солтүстік  жəне  орталық  облыстарында 
өнімділікті 40%-ке дейін төмендеткен қоңыр жəне сабақ таттарының эпифитотиясы 
жиі  болып  тұрды [1].  1992-1994 жылдары  Қостанай  жəне  Ақмола  облыстарында 
бидайдың  өнімділігін 20-30%-ға  төмендеткен  қоңыр  таттың  жəне  септориоздың 
эпифитотиялары  болды,  ал 1999-2001 жылдары  мұндай  аурулар  өнімділікті 10-
25%-ға төмендетті [2]. 
Жұмсақ  бидай – Triticum aestivum L. Ақмола  облысындағы  негізгі 
ауылшаруашылық дақылдарының бірі болып табылады. Жаздық жұмсақ бидайдың 
жергілікті  сорттары  аурулармен  жəне  зиянкестермен  жиі  зақымдалады.  Кейбір 
жылдары  ауруға  шалдығып,  пісіп  жетілу  уақытының  созылуына  байланысты 
өнімнің сапасын төмендеп, үлкен шығынға ұшырайды. Осыған байланысты қазіргі 
уақытта  бидай  егістерін  жəне  басқа  дəнді  дақылдарды  əртүрлі  аурулардан  қорғау 
айтарлықтай өзекті мəселе болып табылады. 
Олардың  ішінде  жапырақтың  қоңыр  тат  қоздырғышы – Puccinia persistens 
Plowr. (Puccinia tritici Eriks.)  саңырауқұлағы  дəнді  дақылдарда  кең  таралуы  мен 
зияндылығы  жағынан  ерекшеленеді. 1974-2000 жылдар  арасындағы  жүргізілген 
зертеулер  бидайда  қоңыр  тат  ауруының  эпифитотия  дəрежесіне  дейін  дамуы 
республикамыздың  солтүстік  аймағында 10 рет  байқалып, 25-30%-ға  дейінгі  егіс 
көлемін қамтығандығын көрсетеді [3].  
Бидайдың  қоңыр  тат  ауруы  жапырақтың  төменгі  жағында  дөңгелек,  ұсақ, 
ретсіз  орналасқан  бір  клеткалы  қоңыр  қабығы  бар,  ұсақ  тікен  тəрізді  өскіні  бар 
домалақ  немесе  эллипс  тəрізді  урединиоспоралардан  тұратын  қоңыр  пустулалар 
түрінде  көрінеді.  Өсімдіктің  вегетациясының  соңына  қарай  жапырақтың  төменгі 
жағында  ұзынша  түйреуіш  тəрізді,  жоғарғысы  төменгісінен  қалыңырақ,  екі 
клеткалы, ашық қоңыр телиоспорасы бар жылтыр қара пустулалар түзіледі [4]. 
Алғаш  рет  саңырауқұлақты  Алматы  облысы  Іле  ауданындағы  жұмсақ 
бидайдан  Г.С.  Неводовский  тапты.  Урединио-  жəне  телейтостадия  кезеңінде  T. 
compactum Host., T. dicoccum Sphrank жəне  T. spelta L. бидай түрлерінде кездесті, 
ал жасанды жұқтыру кезінде күздік қара бидайды зақымдады. Аралық иесі ретінде 
Thalictrum жəне Leptopyrum түрлері белгілі [2,3,4].  

Қоңыр  тат  ауруы  Солтүстік  Қазақстан  мен  Батыс  Сібірде  өте  кең  таралған. 
В.П.  Турапин  мен  В.А.  Мостовойдың  айтуы  бойынша  ол  Қазақстанның  жаздық 
жəне  күздік  бидайды  өндіретін  барлық  территориясында,  дəлірек  айтсақ  шөлді 
облыстарда – Қызылорда,  Шымкент,  Қарағанды  жəне  Семейде  кездеседі.  Бірақ 
қоңыр  таттың  көп  жылдық  динамикасының  анализі  негізгі  ареал  əрбір 2-3 жыл 
сайын 
оның 
шамалы 
немесе 
күшті 
дəрежеде 
көрінуі 
байқалатын, 
республикамыздың  солтүстік,  батыс  жəне  шығыс  аймақтарында  болатынын 
көрсетті.  Оның  дамуы  үшін  ауа  райының  ең  қолайлы  жағдайы  гидротермиялық 
коэффициенті  маусым-тамызда 1,0-1,2 жəне  одан  жоғары  болатын  жылдарда 
туады.  Күздік  жəне  жаздық  бидай  өндіретін  Қостанай,  Солтүстік  Қазақстан, 
Ақтөбе,  Батыс  Қазақстан  жəне  Шығыс  Қазақстан  облыстарындағы  орман  далалы 
жəне қалыпты шөл далалардың зоноларында осындай қолайлы жағдай байқалады. 
Оңтүстік  жəне  оңтүстік-батыс  аймақтардағы  күздік  бидайларда  қоңыр  тат 
айтарлықтай дамымаған, кейбір жылдары ошақтары аз жəне шамалы ғана дəрежеде 
көрінеді [4]. 
Ауру  жапырақтардың  ассимиляциялық  ауданын  азайтып  жəне  олардың  тез 
қурауына себепші болса, ол өз кезегінде астық өнімділігін төмендеуіне тікелей əсер 
етеді.  Өсімдік 20% зақымдалса,  өнімділік 8,5%-ға, 1000 дəннің  массасы 7,3%-ға 
төмендеді.  Безенчукская 98 түрінің  сау  жапырақтары 46-48 күн  тіршілік  етсе, 
аурулары 30-21 күннен кейін қурайды. Орал облысында қоңыр татпен зақымдалған 
Лютесценс 230 жəне  Мироновская 808 сорттарының  1000 дəнінің  массасы 
суарылмайтын  учаскелерде 22-25%-ға,  ал  суармалы  жерлердегі 1000 дəннің 
массасы  14-18%-ға кеміді [3]. 
Орташа  тəуліктік  температурада 21
о
С  аурудың  инкубациялық  кезеңінің 
ұзақтығы 6 тəулік  болса,  ал 16
о
С-та 10 тəулікке  созылады. 18-25
о 
С-да 
саңырауқұлақтың  урединиоспоралары  тамшылы-сулы  ылғалда 2-3 сағаттан  кейін 
өсіп,  жапырақтың  эпидермисі  арқылы  клетка  аралығына  енетін  өркен  береді. 
Сондықтан  өсімдіктің  зақымдалуы  үшін  қысқа  мерзімді  жаңбыр  немесе  шықтың 
болуы жеткілікті [5,6].  
В.П.  Турапин  жəне  В.А.  Мостовой  Солтүстік  Қазақстанда  қоңыр  таттың 
қоздырғышы  шамамен 10 уредогенерация  береді  деп  жорамалдайды. 6-дан 35
о
С 
температурада  жəне  атмосфераның 63-тен 77%-ға  дейінгі    салыстырмалы 
ылғалдылығында  жəне    15-одан  көбірек  ылғалды  күндер  болғанда  саңырауқұлақ 
дами бастайды. 21
о
С температурада оның споруляциясы 6 тəуліктен кейін көрінсе, 
ал 16
о
С-да 10 тəулікке  дейін  жəне 10
о
С – 12,5 тəулікке  дейін  созылады.  Олардың 
тіршілікке қабілеттілігі 1 мен 38
о
С да сақталады, қыс кезеңінде споралар түбіртекте 
ауаның -35
о
С  температурасында 3,5 айға  дейін  өнгіштігін  жоғалтпайды.  Бірақ 
мұнымен бидайдағы аурудың қайта жаңаруы байқалмады [4]. 
Біздің  зерттеулерімізде  Ақмола 2 жаздық  бидайынан  жəне  жаздық  қара 
бидайдан  алынған  урединиоспоралардың  өнгіштігі  анықталды.  Trticum aestivum 
өсімдігінен  алынған  урединиоспоралар  желтоқсан  айының II декадасына  дейін 
өнгіштік  қабілетін  жоғалтпаса,  Secale cerale-дегі  урединиоспоралар  қазан  айының 
III декадасында ақ өнгіштік қабілетінен айрылды. Бұдан Ақмола облысында қоңыр 
тат қоздырғышының урединиоспорасы негізгі иесі бидайда 2,5 жəне қара бидайда 
1ай өнгіштігін жоғалтпағанмен, аурудың көктемгі қайта жаңару көзі болмайтынын 
көруге болады (1-кесте). 
 

1-кесте. Өсімдік бумасынан алынған Puccinia persistens 
 урединиоспораларының өнгіштігі, % 
 
Қыркүйек  Қазан 
Қараша 
Желтоқсан 
Иелік 
өсімдік 
Жиналған 
жері 
жəне 
жылы 
I II III  I II  III I II III I II  III 
Trticum 
aestivum  
Бараев 
ҒЗИның 
тəжірибелік 
учаскесі,2008 
- -  8  7 6  6  4 4 3  1 бір 
спо 
ра 
0 
Secale 
cerale 
Бараев 
ҒЗИның 
тəжірибелік 
учаскесі,2008 
- -  3  1 бір 
спо 
ра 
0 0 0 0 0 0  0 
 
ТМД елдерінде қоңыр таттың 2 специализацияланған формалары кездеседі: 
P. tritici f. thalictri  жəне P. tritici f. isopyri.  В.А.  Брызгалова    алғаш  рет  бидайдың 
қоңыр  татының  қоздырғышының  аралық  иесі  Isopyrum fumarioides  болатынын 
анықтады [6, 7].  
А.А. Элчибаев Isopyrum fumarioides L. солтүстік аймақтарда көп таралмаған 
деп санайды. Солтүстік Қазақстан облысындағы шалғындар мен қайың араларында 
кəдімгі  маралоты  (T. simplex)  өседі.  Бидайдан  алынған  P. persistens 
телиоспораларымен лабораториялық жағдайда инокуляциялағанда оң нəтиже берді. 
Оның  жапырақтарында 15-18
о
С  температурада 25 күннен  соң  өте  ұсақ  эцийлер 
пайда болды. Маралотынан алынған эциоспоралармен бидайды инокуляциялағанда 
8-ші күні саңырауқұлақтың бірен-саран (1 %-ға дейін) урединийлері көрінді. Бірақ 
табиғи  жағдайларда  аралық  иесінен  алынған  эциоспоралармен  бидайды  зақымдау 
мүмкін болған жоқ [8].  
В.П. Турапин жəне В.А. Мостовойдың еңбектері бойынша маралоты қоңыр 
таттың  инфекциясының  бидайға  берілетін  көзі  ретінде  айтарлықтай  роль 
атқармайтыны  айтылған.  Көпжылдық  бақылаулар  нəтижесінде  маусым  айы  мен 
шілденің  басында  Есіл  жəне  Тобыл  өзендерінің  алабында  жəне  орман 
жолақтарында  аралық  иесіндегі  таттың  эцийінің  өте  əлсіз  дамуы  байқалғанымен, 
бұл уақытта жаздық бидайда ауру көрінбеді [4].  
М.Қойшыбаевтың  зерттеулерінде 1986-2000 жж.  Солтүстік  Қазақстан, 
Қостанай  жəне  Ақмола  облыстарында  жаздық  бидайдағы    қоңыр  таттың 
эпифитотиясы  кезінде  ауру  арпада  жəне  мəдени  жəне  жабайы  өсетін  астықтарда 
өте  сирек  кездесетініні  айтып  кетеді. 2000 жəне 2001 жж.  жаздық  бидай  дəнінің 
сүттену  фазасында  аурудың  өте  күшті  дамуы  болды,  аудандастырылған  барлық 
сорттар 75-100%-ға зақымдалды [3].  
Солтүстік  Қазақстанда  жаздық  бидайдың  зақымдалуы  негізінен  батыс 
аймақтардан  ауа  ағынымен  келетін  споралармен  жүзеге  асады.  Масақтану-гүлдеу 
кезеңінде  ауруға  шалдығу үлкен  ауданда  бір уақытта  көрінеді,  осылай  зақымдалу 
патогеннің спораларының ауа ағынымен келетінін дəлелдейді. Ауаны авиазондтау 
(3600  м  биіктікте) 1981-1989 жж.  маусымда  споралардың  концентрациясы 0,1-
5дана/м
3
,  біртіндеп өсе  келе  тамызда  1м
3
-де 1500 спораға  жетті. 1990 жылы  Орал 

облысында  маусымның  екінші  декадасының  басында 500-1100 жəне 2050-2500м 
биіктікте 1м
3
 ауаданда P. persistens-тің 50-90 спорасы тіркелді.  
Сонымен  қатар  республикамыздың  солтүстік  жəне  батыс  аймақтарындағы 
қоңыр таттың 1974-2000 жж. көпжылдық динамикасы бойынша жасалған анализде 
Қостанай  жəне  Солтүстік  Қазақстан  облыстарындағы  аурудың  эпифитотиясы 
Батыс  Қазақстан  облысындағы  споралардың  тасымалдануына  ғана  байланысты 
еместігін  көрсетті.  Анализденген 27 жылдың  ішінде  батыс  аймақта  қоңыр  таттың 
дамуы 8 рет: 1974, 1976, 1979, 1983, 1985, 1990, 1993 жəне 1994 жж.,  Қостанай 
облысында – 14 рет  байқалды,  яғни  мұндағы  аурудың  қалыпты  немесе 
эпифитотиялық дамуы 57,2 %-ға сəйкес келді [1,8].  
Көптеген  көп  жылыдық  астықтар  қоңыр  таттың  инфекциясының 
жинақтаушы  көзі  болып  табылады.  Бидайдан  жəне  басқа  астықтардан  жиналған 
урединиоспоралармен инокуляция жасағанда 2-кестедегідей нəтиже алынды. 
 
2-кесте. Puccinia persistens Plowr. саңырауқұлағының  
əр түрлі өсімдіктерді зақымдау дəрежесі 
 
Инокуляциялаған өсімдік 
Инокулиум    
жиналған 
дақыл 
Aegilops 
cilindri
сa
 
Agr
opyr
on 
cristatum 
Elytriga repens
 
Hor
deum 
leporinum 
Hor
deum 
vulgare 
Secale 
сerale 
Leymus 
arenarius
 
Phle
um protenze 
 
Triticum 
aestivum
 
Aegilops 
cilindriсa 
3 1  0  1  0 0 1 0 2 
Agropyron 
cristatum 
1 2  1  0  0 1 0 0 1 
Elytriga 
repens 
1 1  3  0  2 2 2 1 2 
Poa pratensis 
1 1  0  0  0 2 0 1 1 
Bromopsis 
inermis 
1 2  2  0  1 3 1 2 1 
Triticum 
aestivum 
2 1  1  0  2 3 2 1 3 
 
Зақымдалу деңгейін 4 балдық шкаламен анықтадық: 
0 – өсімдікте ауру белгісі жоқ; 
1 – майда, нашар дамыған бірен-саран урединийлер некрозбен қоршалған; 
2 – урединийлер ұсақ, хлорозбен қоршалған;  
3 – урединийлер көлемі орташа, жапырақ батін 20-40% дейін басқан; 
4 – урединийлері  ірі,  хороз  белгісі  жоқ,  зақымдалу  интенсивтілігі 50%дан 
жоғары. 
Көріп отырғанымыздай қоңыр тат біраз астық тұқымдас өсімдіктер түрлерін 
зақымдайды. Оларда əр түрлі дəрежеде бидайды зақымдау қабілетінің болатынын 
анықтадық. Triticum aestivum, Aegilops cilindriсa жəне Elytriga repens өсімдіктерінен 
бөлініп алынған саңырауқұлақ популяциясымен жасалған жұмыстың нəтижесі өте 

жақын  болды.  Сондықтан  бидайық  жəне  эгилопс  бидай  егістігіндегі  қоңыр  тат 
инфекциясының көзі жəне резерваторлары бола алады деп қорытындылаймыз. 
1-сурет. Ақмола облысындағы қоңыр тат ауруының дамуының 
интенсивтілігі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ақмола облысының егін алқаптарында бақылау 2007 жылдың мамыр айынан 
бастап  жүргізілді. 1-суреттен  көріп  отырғанымыздай  алғашқы  урединия  тек 
маусым  айының III декадасының  ортасына  қарай  көріне  бастады.  Тамыз  айының 
соңғы  декадасына  қарай 30-35%-ке  дейін  көтерілді. 2007 жыл  қоңыр  таттың 
Ақмола облысында жаппай таралып, эпифитотия кезеңі болды десек артық болмас 
(1-сурет). 2008 жылы  ауру  маусым  айының  үшінші  декадасының  соңына  қарай 
көріне бастады да вегетациялық кезеңнің соңына қарай 8-10%-дан аспады. Себебі 
бұл  жылда 2007 жылға  қарағанда  жауын-шашын  аз  түсіп,  жаздың  ыстық  жəне 
құрғақ болуына байланысты споралардың таралуы мен дамуына жағдай қолайсыз 
болды. 
В.П.  Турапиннің  айтуы  бойынша  жаздық  бидай  дəнінің  сүттену  кезінде 
қоңыр татпен 10-25% зақымдалса, астық өнімділігі 0,8-4,5%-дан артық кемімейді. 
Егер ауру түтіктену-масақтану кезеңінде 50-75 % болса, өнімділік 18,5-27,9 %, ал 
түтіктену кезеңінің басында болса өнімділік 36-47,2 %-ға төмендейді [4]. 
Қорытындылай  келсек  Ақмола  облысындағы 2007 жылы  бидай    алқабы 
қоңыр татпен  түтіктену-масақтану кезеңінде 20 % зақымдалып, масақтану-сүттену 
кезеңінде 30-35  %-ға дейін жетті де, астық өнімділігі 5,5 %-ға кеміді деп жобалауға 
негіз бар. Ал 2008 жылы зақымдалу 10 %-ға жетіп, астық өнімділігіне зияны 0,10 
%-дан аспады.  
 
 
 
0
5
10
15
20
25
30
35
40
I
II
III
I
II
III
I
II
III

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: