Кәдімгі түйе жантақ (бұршақ тұқымдасы)
Бұрыш таран (таран тұқымдасы)
Адыраспан (түйетабандар тұқымдасы)
Дала қырықбуын (қырықбуындар тұқымдасы)
Қызыл мия (Бұршақ тұқымдасы)
|
Биіктігі 50 – 100 см шала бұта. Сабағы бұтақты, жалаңаш. Бұтағы тік өседі, тікендері қатты. Жапырағы ұзін, жұмыртқа пішінді, түкті. Гүлі 3-8 тікенде орналасқан. Гүл сағағы 1.5 – 2 мм тостағаншасы 3-4 мм бұршақ қабы 4-7 тұқымды. Тұқымы ұсақ, жылтыр, бүйрек тәрізді.Мамыл – шілдеде гүлдейді, қыркүйекте жемістенеді.
Биіктігі 20-60 см, қызыл түсті тік сабақты 1 жыл-дық өсімдік. Жапырағы ланцепник тәрізді. Гүлдері масақ құрап орналасады. Күлтесі 3-4 см. жемісі жұмыртқа пішіндес өсімдік дәмі бұрыш сияқты ащщы. Гүлдеуі, жемістеуі маусымнан қыркүйекке дейін созылады.
Биіктігі 20-60 см жи і бұтақта жайлап өсетін, көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамыры кіндік, негізгі тамыры бірнеше бөлікте таралған. Бөбешік жапырақтары жұп, ландцепник тәрізді. Ұзындығы 3-6 см, ені 3-5 см. Гүлі ірі күлтесі ақ. Ақ сары түсті. Жемісі шар тәрізді қауашақ. Мамыр – маусымда гүлдеп, маусым – тамызда піседі.
Биіктігі 10 - 40см жететін көп жылдық шөптесін өсімдік. Тамырсабағы түйнекті. Бұтағы қоңырқай. Споралары көкек–мамыр ай-ларында жетіл-еді. Бұтақтары буын - буыннан тұратынболғандықтан қырықбуын деп атайды.
Биіктігі 30-80 см көпжылдық шөптесін өсімдік . Тамыр сабағы тарамданған. Сабағы тік, қатты, бұтақсыз жапырағы жұм-сақ, қысқа түкті сағақты. Гүл шашағы селдір, жемістенгенде ұзарады. Гүлі ұсақ күлгін түсті. Жемісі бұршақбас, аздап иілген. Тұқымы дөңгелек бүйрек тәрізді. Мамыр – маусымда гүлдейді. Тұқымы тамызда піседі.
|
Қазақстан-ның таулы және солтүстігінен басқа жердің бәрінде өседі.
Қазақстанның барлық жерінде әсіресе Жетісу аймағын-да көп таралған.
Қазсқат-ның биік таулы аймағы-нан басқа жерінің бәрінде кездеседі.
Қазақстан- ның барлық аймағын-да кезде-седі. Солтүстік облыста көбірек болады.
Жайық, Сырдария,іле өзені-нің бойын-да Шу өзенінде көп кез-деседі.
|
Шөлде, сазды топырақты далала аймақтарында, сортаң жерлерде суармалы жерде, құмды арамшөп ретінде өседі.
Өзен, бұлақ, арық жағаларын-да шалғындықта арамшөп ретінде кедеседі.
Құрғақшы-лыққа төзімді өсімдік. Далалы мал жайылы-мында шөл, шөлейтті жерлерде өсетін.
Өзен бойында ылғалды, шалғындықта батпақты топырақта, арамшөп ретінде өседі.
Шөл, шөлейтті, жерлерде, жер асты суы жақын орналасқан жерлердің бәрінде өседі.
|
Арнай мәліметтер бойынша 1 гектер жерден 6 -40 центнер құрғақ шөлін жинауға болады.
Қазсқатан – ға қажетті материал қоры жеткілікті.
Барлық мүшесінде әсіресе тамырында гармен, вазицин, вазинион т.б. алколит заттары бар.
Ертіс өзенінің бойында өндіріліп шикізат есебінде пайдалана-ды. 1 гектар 40 тонна болады.
Орал, Қызылорда облысында, Іле өзені бойында бар.
|
Жер үстіндегі бөлігінен органикалық қышқылдар, эфир майлары 0,33 % каучук, алколит 0,17% С, К дәрумені каротин, илік заттар, катехин, флавондин, ликоаптоциян-нидтер бар. Тамыранда: комарин, алкоид, рутин болады.
Жер үсті бөлігінде органикалық қшқылдар, эфир майы, финол карбон, брутин кверцетин, бютеолин, илік заттар кумариндер бар. Тамырында илік зат дәрумендер, анкулиттер болады.
Оңтүстік Қазақстанда қалың болып өседі. Шымкенте шикізат есебінде жиналады.
Шөбінде алма аканит, қымыздық, кремний қышқылдары. Қыры май эквизитин, флованойдтар, каратин, аскорбин қышқылы, никотин, белоктар болады.
Жапыағанда глюкоза, фруктоза, сахарозы, мальдоза, крахмал, органикалық қышқылдар, эфир майы, стеройдтар тритернен, липиттер, дәрумендер, иілік заттар, спирттер т.б. заттар бар.
|
Шөбі жөтелді қалдырады., несеп айдайды, іш босатады, өтті жүргізеді, асқазан жарасына, шаншуға ауыз уылуға пайдаланады. Тұнбасын тамақ безі шошынғанда, мұрын, кеңсірік қабынғанда пайдаланады.
Шөбінен жасаған препараттар жатырдан қан кеткенде, тік ішектің қабынуында, инфекциялық ауруға пайдаланады.
Бұлшық ет ауруы, іш қатқанда ішек ауруларына энцефалит, жел ауруына, қол аяқтың істемен қалу ауруына пайдаланады.
Жүрек, бүйрек, шемен, несеп ауруларына пайдаланалы. Асқазан ауруы, жатырдан қан керкенде пелевилит, подагра, ревматизм ауруларын емдеуге пайдаланады..
Қақырық түсіру, іш жүргізу, суық тигізгенде, асқазан, бауыр ауруларына пайдаланады. Сонымен қатар аллергиялық ауруға да пайдаланады.
|
