Әдебиеттер:
1. Чуковский К. Высокое искусство. – М.: Советский писатель, 1988. – с. 352.
2. Крамов И.Н. В поисках сущности. – Алматы: Жазушы, 1980. –310 с.
3. Ысқақұлы Д. Сынсонар. – Алматы: Қазақ университеті, 1994. – 240 б.
4. Иезуитов А. И. Проблема характера в советской прозе. – М.–Л.: Советский
писатель, 1962. –415 с.
5. Ғабдуллин Н. Замандас келбеті: Қазіргі қазақ прозасы жайында зерттеу. –
Алматы: Жазушы,1972. – 224 б.
6. Сатыбалдин Қ. Таңдамалы шығармалар / Құраст. Е. Домбаев,
К. Ахметова. – Алматы: Жазушы, 1973. – 416 б.
7. Нұрғали Р. Драма өнері. – Алматы: Санат, 2001. – 480 б.
8. Абалкин Н. В поисках конфликта // Новый мир. – 1953. – №5. – С. 15.
9. Есембеков Т. Әдеби талдауға кіріспе. – Қарағанды, 1991. – 78 б.
10. Платонов А. Избранные произведения: в 2-х томах. Т. 1. – М., 1978. – 430 с.
Шакирова К.М.
Проблема характера и обсоятельств в пьесе Капана Сатыбалдина
«Любовные хлопоты»
В статье рассмотрены содержание, функции и взаимосвязь понятий
«характер»
и
«обстоятельство»
в
художественном
произведении.
Проанализированы образность понятий «характер» и «обстоятельство» в
искусстве, художественно–эстетические особенности этих понятий и их роль в
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
231
произведении в создании смыслового пространства художественного текста.
Исследована взаимосвязь данных категорий в произведении искусства для
воссоздания жизненной правды.
Ключевые слова: художественное произведение, характер, обстоятельство,
вопросы характера, национальная литература, конфликт, национальная проза,
жанр драматургии, природа драматургии, литературный характер.
Shakirova K.M.
Kapan Satybaldin`s play “Makhabbat mashakaty”,”character” and “situation”
problems
There are considered in the contents, functions and interrelation of the concepts
«character» and «circumstance» of a work of art. Investigating figurativeness of concepts
of «character» and «circumstance» in art, they are shown as complete system. Art and
esthetics features of these concepts and their role in work in creation of semantic space of
the art text are considered. The interrerion of these categories in a work of art is
investigated for a reconstruction of the truth of life.
Keywords: artistic work, character, circumstance, the matter of characters, national
literature, conflict, national prose, drama genre, the nature of drama, literary character.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
232
ТАРИХ
ИСТОРИЯ
HISTORY
УДК: 94(574): 331.105.445
Рысбеков Т.З. – доктор исторических наук, профессор,
ЗКГУ им. М.Утемисова
Жанасов А.А. – магистрант ЗКГУ им. М.Утемисова
E-mail: zhanassov10@mail.ru
ОБРАЗОВАНИЕ ПЕРВЫХ ПРОФСОЮЗОВ В КАЗАХСТАНЕ
Аннотация. В данной статье рассмотрены проблемы возникновения и
становления профсоюзов и профессионального движения в Казахстане в период
первой русской революции. Даются сведения о появлении профсоюзов
железнодорожников, медицинских работников и учителей. Созывались собрания
рабочих для обсуждения задач профессиональных союзов.
Ключевые слова: Профсоюз, профессиональное движение, первая русская
революция, Русско-Киргизский союз, профсоюз медицинских работников,
Петропавловский профсоюз железнодорожников, Уральск, периодическая печать.
В огне революционных боев 1905 - 1907 гг. рабочие и служащие Казахстана
стали впервые создавать свои профессиональные организации. Их появление здесь,
как и во всей стране, явилось началом нового этапа в развитии рабочего движения.
Слабая изученность начального периода профсоюзного движения в
Казахстане породила довольно распространенное мнение о том, что до 1917 года в
крае существовали в лучшем случае отдельные профсоюзные ячейки, и то только в
наиболее крупных городах и предприятиях.
Железнодорожники были ударным отрядом местного рабочего движения. Они
же достигли и относительно высокого уровня профсоюзной организованности [1, с. 77].
На Оренбургско–Ташкентской магистрали профорганизации в период
первой русской революции возглавлялись двумя областными комитетами. Один из
них находился в Ташкенте, другой – в Оренбурге.
Под руководством Ташкентского областного комитета на территории
Казахстана, входившей в Туркестанский край, находились три линейных районных
комитета Всероссийского железнодорожного союза: Туркестанский (станция),
Перовский (Перовский революционный комитет) и Казалинский.
Под руководством Оренбургского обкома работали Актюбинский и
Челкарский линейные районные комитеты [2, с. 395]. На Сибирской и Рязано–
Уральской магистралях в их казахстанской части действовали соответственно
Петропавловский и Уральский профсоюзы железнодорожников.
Таким образом, на железных дорогах Казахстана в период первой русской революции
существовала сеть местных профсоюзных организаций, которая при руководстве
революционных социал-демократов была способна распространить свое влияние на всю армию
местных железнодорожников. В стачечных боях они показали это на деле.
В апреле 1905 года в Москве состоялся съезд делегатов от рабочих и
служащих десяти железных дорог, положивший начало Всероссийскому
железнодорожному союзу. В своей программе союз заявил, что его главное
требование – изменение существующего государственного строя [3, с. 240]. Вскоре
союз распространил свое влияние на большинство дорог страны. Создавались
местные профессиональные организации железнодорожников.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
233
Непосредственное
руководство
профсоюзным
движением
местных
железнодорожников было организационно сосредоточено в Омске, Ташкенте,
Оренбурге и Саратове. Это обусловливало значительный размах продвижения среди
железнодорожников в крае и способствовало тому, что забастовочная борьба в
Казахстане без особой задержки следовала за высшими ее подъемами во всей стране
и, в частности, в Сибири и Средней Азии.
Общей целью руководствовались и районные комитеты профсоюзов
железнодорожников. Вот что писал полицейский следователь о группе работников
Казалинского
районного
железнодорожного
комитета
Гостеве,
Ежкове,
Канифаскине, Дубровском и др., арестованных в 1906 году. «…Они образовали
сообщество под названием «Казалинский районный комитет Туркестанского
отделения Всероссийского железнодорожного союза», которое заведомо поставило
задачей своей деятельности ниспровергнуть путем единовременного прекращения
движения поездов и работ на всех железных дорогах, а в случае надобности и путем
вооруженного восстания, существующий в государстве общественный строй с тем,
чтобы заменить таковой новым на началах, проповедуемых социал-демократической
рабочей партией».
Аналогичные цели преследовали и другие районные комитеты профсоюза
железнодорожников.
В Уральске революционные социал-демократы сумели выковать из
профсоюза железнодорожников боевую пролетарскую организацию, во главе
которой стояли Н.Смуров, впоследствии один из славных командиров Чапаевской
дивизии, Н.А. Покатилов, будущий председатель городского совета Уральска, Н.И.
Ульянов, в 1919 году председатель Уральского ревкома. Созданию организации
активно содействовали большевики Саратова. Здесь профсоюз железнодорожников
возник значительно раньше, чем в Уральске. Здесь же находился и районный комитет
профсоюза работников всей Рязано–Уральской магистрали.
С течением времени уральский профсоюз железнодорожников настолько
укрепил свои связи с рабочими, что даже в первые месяцы наступившей реакции
(осенью 1907 года) продолжал действовать нелегально, собирать членские взносы
для выдачи «пособий рабочим во время забастовки», «уволенным со службы и
арестованным по политическим делам, на разъезды по делам организации, на
литературу легальную и нелегальную». Часть своих средств он пересылал в
Саратовский районный комитет профсоюза.
При профсоюзе имелась нелегальная библиотека, которая в целях конспирации,
хранилась у лица, не имеющего никакого отношения к железной дороге.
Вслед за железнодорожниками уральские революционные социал-демократы
вовлекли в профессиональное движение и другие отряды городских рабочих и
служащих. К концу первой русской революции Уральск превратился по тогдашним
масштабам в относительно крупный очаг профсоюзного движения. Здесь, кроме
нелегального профсоюза железнодорожников, были и легальные профорганизации:
профсоюз кондитеров; общество лиц, занятых торгово-промышленным служебным
трудом в г. Уральске и области; профсоюз типографских рабочих; общество ломовых
извозчиков; профсоюз официантов и поваров.
По инициативе местных социал-демократов в Уральске созывались собрания
рабочих для обсуждения задач профессиональных союзов. Важное значение имело
состоявшееся 1 июня 1906 года общегородское собрание трудящихся. В нем приняли
участие 250 человек, преимущественно из рабочего и ремесленного люда.
Выступивший на собрании представитель Уральской организации РСДРП Лечтфорд
обрисовал тяжелое положение рабочего класса, его борьбу с капиталом. Он призвал
трудящихся к организации профсоюзов.
Участники собрания избирали организационный комитет по созданию
профсоюзов. Среди существовавших в Уральске профсоюзов наиболее сплоченным и
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
234
боевым после железнодорожного был профсоюз типографских рабочих. Явочным
порядком он ввел в типографиях 8-часовой рабочий день и упорно его отстаивал.
Когда во вновь открытой типографии Симакова был установлен при поддержке
несколько отсталых полиграфистов 10-часовой рабочий день, этот профсоюз через
газету «Уральский дневник» объявил типографии бойкот, исключил штрейкбрехеров
из своих рядов, призвав рабочих прекратить с ними всякие ношения. Профсоюз
обратился к другим газетам с просьбой опубликовать его заявление.
Примечательно, что уральские типографические рабочие послали своего
представителя, наборщика социал-демократа Коканова на I Всероссийскую
конференцию работников печатного дела, состоявшуюся в Финляндии в марте 1907
года. Горняки Казахстана выдвинули своеобразную профсоюзную организацию –
«Русско-Киргизский союз», вписавший яркую страницу в историю рабочего
движения. Характерно, что образование этого «Союза» по времени совпадает с
первыми попытками горнорабочих Сибири создать свою профессиональную
организацию. Почти одновременно возникают «Союз южно-енисейских рабочих» на
приисках в южной тайге Енисейского округа [4, с. 5-6] и «Русско-Киргизский союз»
на Успенских рудниках Центрального Казахстана. Определенная близость
наблюдается и в требованиях, которые оба эти профсоюза выдвинули в своей
забастовочной борьбе.
Немало общих черт можно найти в забастовочном движении
железнодорожников и работников связи Казахстана. Как те, так и другие выступали
одновременно в единстве с родственными им по характеру производства отрядами
российского пролетариата, имели в своем активе крупные стачечные бои в масштабе
всего края. Они были организационно связаны с руководящими профсоюзными
центрами страны и в своей борьбе руководствовались общими всероссийскими
Кустанае и других городах вели упорную требованиями и задачами стачечного
движения.
Все это обусловливалось, прежде всего идейным руководством
революционной социал-демократии профессиональным движением и практически
сказалось во время октябрьской политической стачки и последовавшей за ней
ноябрьской почтово-телеграфной забастовки (1905 г.). С первой связано зарождение
профессионального движения в Казахстане, а вторая стачка продемонстрировала
огромную тягу местных рабочих и служащих к профессиональной организованности.
В 1906 году в Семипалатинске после успешной всеобщей городской стачки
местные рабочие объединились в единую профессиональную организацию –
«Рабочий союз». Кроме того, возникло «Профессиональное общество служащих
торгово-промышленных предприятий г. Семипалатинска».
Необходимо
заметить,
что
профсоюзная
организация
торгово-
промышленных служащих была тогда самой распространенной в Казахстане.
Профсоюзы или общества приказчиков существовали почти во всех крупных
городах. За свое влияние в них местные большевики в Семипалатинске, Уральске,
борьбу с меньшевиками, буржуазными националистами, эсерами и кадетами.
Местная революционная социал-демократия с самого начала своей
деятельности стремилась завоевать на свою сторону симпатии трудовых и
мелкобуржуазных слоев городского населения. Об этом свидетельствует и такой
малоизвестный факт, как, например, влияние революционных социал-демократов в
Кустанае на медицинских работников. В связи с этим здесь в мае 1907 года состоялся
уездный съезд врачей, который, не страшась полицейских репрессий, прямо что
организация врачебного дела существовавшая в Кустанайском уезде, является чисто
бюрократическая и не соответствует потребностям населения.
После съезда была предпринята попытка добиться легализации профсоюза
медицинских работников. Первый пункт из устава этого союза, представленного на
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
235
утверждение местных властей, был таков, что данный союз учреждается в
Кустанайском уезде в целях:
а) организации и регулирования медицинского дела уезда;
б) защиты интересов врачебного сословия;
в) взаимопомощи и материальной поддержки врачебного персонала;
г) распространения медицинских знаний среди населения Кустанайского уезда.
Колониальные чиновники запретили устав по многим мотивам и прежде
всего потому, что первый пункт проекта, где целью союза поставлена организация и
регулирование медицинского дела в уезде, не подходит род условия, допускаемые законом.
Вообще заметим, что ни рабочим, ни служащим Кустаная не удалось в
период первой русской революции добиться легализации своих профсоюзных
организаций, хотя попытки в этом направлении делались неоднократно.
Безуспешными остались и попытки получить разрешение у властей на издание
еженедельного журнала «Первый луч», в котором намечалось завести постоянный
раздел «Профессиональное рабочее движение».
Близко к профсоюзу по своим задачам было и «Уральское общество
ветеринарных врачей». Общество возникло в Уральске в 1897 году и преследовало
цели научной разработки вопросов ветеринарии, а также заботилось о защите
интересов ветеринарных работников. В Западном Казахстане тогда существовало
еще «Уильское общество ветеринарных врачей».
Примечательно, что в 1904 году, когда уже чувствовалось приближение
первой русской революции, Уральское общество ветеринарных врачей решило
демократизировать свой устав и расширить круг лиц, которым открывался доступ в
объединение. В этих целях было постановлено принимать в состав общества не только лиц
с высшим образованием, но и коневодов, овцеводов, скотоводов. Усилилось внимание к
задачам защиты трудовых интересов ветеринарных работников.
В период первой русской революции русские и казахские учителя
добивались легализации своих профессиональных организаций, но неизменно
наталкивались на отказ местных властей.
Призывы организоваться в профсоюз учителя Казахстана получали из
Петербурга, Сибири и других районов. В конце ноября 1905 года в Сибири было
опубликовано письмо сельского учителя «К народным учителям». Оно заканчивалось
обращением: «Соединимся же все, народные учителя! Соединимся дружной цепью и энергично
с омерзением и в то же время с глубочайшим наслаждением сбросим со школы и с себя этот
ужасный до чудовищности гнет… да здравствует Всероссийский союз учителей!».
Самостоятельные учительские кружки или кружки со смешанным составом
из представителей разных кругов интеллигенции были также организованы
революционными социал-демократами в Петропавловске, Акмолинске и некоторых
других городах Казахстана. В своих воспоминаниях Сейтгали Мендешев,
впоследствии один из крупных государственных и партийных деятелей республики,
рассказывает: «В 1906, 1907 и 1908 гг. я был инициатором и организатором
подпольного союза интеллигенции (учителя, фельдшера и т.п.) в Букеевской степи с
профессиональными и политическими задачами. Состоял казначеем и библиотекарем
этого союза».
По закону от 4 марта 1906 года были лишены права объединяться в
профессиональные общества железнодорожные рабочие и служащие, работники
почты, телеграфа и других государственных учреждений, сельскохозяйственные
рабочие и т.д. Под этот закон подпадали и учителя городских и сельских школ.
Таковы в основном выявленные факты о существовавших в 1905–1907 гг.
профсоюзах в Казахстане. Опираясь на эти факты, можно сделать вывод, что в период
первой русской революции в Казахстане, как и во всей стране, началось профсоюзное
движение. Оно зародилось как составная часть всероссийского продвижения [1, с. 88].
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
236
Первые профсоюзы в крае появились в конце 1905 года. Большинство же из
местных профорганизаций возникло на протяжении 1906 года. Учась на собственном
опыте, рабочие все глубже осознавали необходимость профессиональных
объединений, создания массовых организаций для защиты своих интересов. Однако,
вырвать
у
колониальной
администрации
согласие
на
регистрацию
профессионального объединения было нелегким делом и требовало упорной борьбы.
Царские чиновники всячески изощрялись, чтобы отказать рабочим в регистрации
профсоюзов или по крайней мере притупить классовое острие их уставов. Так,
например, кустанайский уездный начальник, уловив, что в представленном на
утверждение проекте устава цель профсоюза целиком позаимствована из социал-
демократического учения, предложил исключить из него требования о
восьмичасовом рабочем дне, воскресном отдыхе и др. Вместо них он включил
пункты, лишавшие профсоюз «права устраивать концерты, спектакли и вечера,
публичные собрания» и т.д.
Таким образом, устав профсоюза превращался в устав его бесправия. В этих
условиях даже легальные профессиональные организации фактически находились на
полулегальном положении.
Рядовые члены профсоюзов, не говоря уже об активистах, подвергались
полицейским преследованиям. Даже хранение профсоюзного членского билета
считалось царской охранкой тяжким преступлением. Так, например, уликой против
арестованных на станции Туркестан слесарей депо Селезнева и Петрище послужили
найденные в их фуражках именные удостоверения о принадлежности к
Туркестанскому районному комитету Всероссийского железнодорожного союза.
При всем этом группы и организации РСДРП в Казахстане всячески стремились
использовать легальные возможности профсоюзов для работы среди трудящихся масс,
повышения их классового самосознания, пролетарской организованности.
В руководстве продвижением революционные социал-демократы добивались
правильного сочетания экономической борьбы с политической. Они разоблачали
оппортунизм меньшевиков, гибельную для рабочего класса идейку о
«нейтральности» профсоюзов [1, 89 с.].
Отличительные особенности возникших профессиональных союзов в
центральных районах страны сказывались и на ее восточных окраинах.
Характерно, что география первых профсоюзных организаций в крае
целиком совпадает с географией первых местных социал-демократических
организаций и групп. В таких городах, как Петропавловск, Уральск, Казалинск,
Семипалатинск и др., где более или менее активно действовали члены РСДРП,
рабочие успешно сплачивались в профсоюзы и переходили к организованным
формам классовой борьбы.
Для изучения истории начального периода профсоюзного движения в
Казахстане определенный интерес представляет местная, пусть малочисленная,
прогрессивная периодическая печать того времени. В Семипалатинске, например,
выходила газета «Семипалатинская жизнь», направление которой местный военный
губернатор в своем отношении в департамент полиции от 28 марта 1907 года
охарактеризовал как противоправительственное на почве социал-демократического
учения. По поводу редактора газеты «Уральского дневника» Д.Г. Колотилина власти
писали, что он был по убеждениям социал-демократ (большевик).
С конца 1905 – начала 1906 гг. на страницах газет левого направления стала
появляться хроника профессионального движения. Это были эпизодически
помещаемые заметки, в которых рассказывалось читателям о происходивших
собраниях рабочих и служащих по вопросам, связанным с организацией и
деятельностью профсоюзов, освещались, хотя и скупо, отдельные стачки, а иногда
затрагивались общие вопросы жизни и быта трудового люда. Изредка появлялись на
страницах газет статьи на политические темы, близкие интересам народных масс.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
237
Исключительно важное значение для профессионального движения в крае
имела прогрессивная периодическая печать Оренбурга, Омска, Ташкента. Здесь
находятся
интересные
корреспонденции
из
Уральска,
Петропавловска,
Семипалатинска и других городов края, которые помогали местным рабочим
ориентироваться в обстановке, узнавать о событиях в разных районах Казахстана,
следить за ходом отдельных стачек и т. д.
К концу первой русской революции профсоюзное движение в Казахстане
достигло такого уровня, что назрела необходимость в собственном органе печати. В
этом нашла одно из своих выражений борьба местных революционных социал-
демократов по осуществлению указания В.И. Ленина, высказанного им еще в работе
«Что делать?». «Профессиональные организации, – писал В.И. Ленин, – не только
могут принести громадную пользу в деле развития и упрочения экономической
борьбы, но и стать весьма важным пособником политической агитации и
революционной организации» [5, с. 426].
25 марта 1907 года в Семипалатинске вышел первый номер еженедельного
журнала «Трудовая жизнь», посвященного, как указывалось в его заголовке, «защите
экономических и правовых интересов трудящегося класса». С этого времени
профсоюзная печать в крае начинает свое летоисчисление. Являясь частью
профсоюзов России, самых революционных профсоюзов в международном рабочем
движении,
профессиональные
организации
Казахстана
участвовали
под
руководством местных революционных социал-демократов в суровых классовых
боях, которые охватывали широкие рабочие массы.
Особенно показательна в этом отношении деятельность одной из старейших
в Казахстане профессиональных организаций – Петропавловского профсоюза
железнодорожников.
Профсоюзы уделяли много внимания культурно-воспитательной работе, что
способствовало повышению общеобразовательного и культурного уровня пролетариата.
Литература:
1. Шафиро Ш.Я. Первые группы РСДРП и начало профсоюзного движения в
Казахстане (1905-1907 гг.). – Алма-Ата: Казахстан, 1961. – 215 с.
2. Пясковский А.В. Революция 1905-1907 гг. в Туркестане. – М., 1958. – 616 с.
3. Кириллов В. Большевики во главе массовых политических стачек в период
революции 1905-1907 гг. – М., 1965. – 360 с.
4. Профсоюзы Сибири в борьбе за власть Советов (1917−1919 гг.). –
Новосибирск, 1928. – 119 с.
5. Ленин В.И. Полное собрание сочинений. Т. 5. – М., 1967. – 550 с.
Рысбеков Т.З., Жанасов А.А.
Қазақстанда алғашқы кәсіподақтардың құрылуы
Бұл мақалада бірінші орыс революциясы кезіндегі Қазақстандағы
кәсіподақтар мен кәсіби қозғалыстардың пайда болу және қалыптасу мәселелері
қарастырылған.
Теміржолшылар,
медицина
қызметкерлері,
мұғалімдер
кәсіподақтарының пайда болуы туралы мәліметтер беріледі. Кәсіби одақтар
мәселелерін талқылауға жұмысшылар жиналыстары шақырылған.
Тірек сөздер: кәсіподақ, кәсіби қозғалыс, бірінші орыс революциясы, Орыс-
Қырғыз кәсіподағы, медицина қызметкерлерінің кәсіподағы, Петропавл теміржолшылар
кәсіподағы, Орал, мерзімді басылым.
Risbekov T.Z., Zhanassov A.A.
The formation of the first trade unions in Kazakhstan
This article discusses the problem of the origin and formation of trade unions and
the trade union movement in Kazakhstan in the during of the first Russian revolution.
Provide information about the appearance of railroad unions, health workers and teachers.
Convene meetings of workers to discuss the problems of the trade unions.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
238
Keywords: trade union, the trade union movement, the first Russian revolution,
Russian-Kyrgyz union, union health care workers, Petropavlovsk the trade union of railway
workers, Uralsk, periodicals.
ӘОЖ: 908
Ахметова Ұ.Т. – тарих ғылымдарының докторы,
Атырау мұнай және газ институты
E-mail: ulzhan.axmetova.67@mail.ru
Жумабаев А.Ж. – Х.Досмұхамедов атындағы
Атырау мемлекеттік университетінің 1-курс магистранты
E-mail: tarix212@mail.ru
ИСАТАЙ АУДАНЫНДАҒЫ МҰНАЙ ИГЕРІЛУ ТАРИХЫНАН
Аңдатпа. Мақалада Батыс Қазақстан аймағының Атырау облысына
қарасты Исатай ауданындағы мұнай кеніштерінің ашылуы және даму тарихы
қарастырылады.
Тірек сөздер: Қазақстан тарихы, мұнай, қазақ мұнайының тарихы, мұнай
өндірісі, Исатай ауданы.
Қазақстан Республикасы мұнай және газдың мол қорымен әлемге танымал.
Соның ішінде Батыс Қазақстан аймағының Атырау облысына қарасты Исатай
ауданы – мұнай қорының бай өлкесіне жатады. Исатай ауданындағы кеніштердің
игерілуі жайлы әдеби және публистицикалық шығармаларға арқау болғанымен,
арнайы ғылыми зерттеу аумағына алынбаған. Сондықтан да бұл тақырыбымыз
қазіргі таңда өзекті.
Қазақ мұнайының тарихына қатысты жарық көрген Ә.Қ. Мұқтардың «Қазақ
мұнайының тарихы (1940 жылдарға дейін)» атты монографиясында Қазақстан мұнай
кәсіпшіліктерінің 1940 жылдарға дейінгі даму тарихына тоқталса [1], М.У. Есалиеваның
«Рабочие кадры нефтяной промышленности Казахстана (1970-1990 гг.)» еңбегі [2], мен
Л.Б. Бердіғожиннің «Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі: кадрлық әлеуеті» [3] атты
зерттеулерінде қазақ мұнайы саласындағы жұмысшы кадрлардың әр кезеңдерде
қалыптасуын қарастырған. Серикова Л.С. « Қазақстанның мұнай-газ кешендерінің
даму тарихы (1985-2000 жж.)» еңбегінде 1985-2000 жылдар аралығындағы
Қазақстандағы мұнай-газ кешендерінің тарихы және дамуына назар аударған [4].
Сонымен қатар танымдық бағытта жарық көрген «Қазақстан мұнай
энциклопедиясында» мынадай мәліметтер бере кетеді. Қазақ мұнайы алғаш рет 1899 жылы
Атырау облысы аумағындағы Қарашүңгіл кен орнынан алынғаны тарихтан белгілі.
Осы мезгілден бастап өлкеде барлау жұмыстары жүргізіле бастады. Орал облысының
1913 жылғы Шолуында: «...Орал облысының Гурьев уезінде бірталайдан бері
жүргізілген барлаулар оң нәтижесін берді. Орал-Каспий Мұнай қоғамына Доссордан
әрбіреуі 10 десятиннен тұратын 5 бөлікше, Мақат деп аталатын жерден 10
десятиннен тұратын 1 бөлікше, Ескенеден 10 десятиннен тұратын 1 бөлікше берілді.
1914 жылдың 1 қаңтарына Гурьев уезінің әр түрлі аймақтарынан мұнай өндіру үшін
бөлінген жер 29 бөлікшені құрады. 1913 жылы Орал-Каспий Мұнай қоғамы
Доссордан 4450615 пұт мұнай өндірді», – деген мәлімет берілген. Одан әрі 1900-1917
жылдар аралығында іздеу-барлау жұмыстарымен Ембі ауданы ғана емес, Еділ-Жайық
аралығы (Новобогат, Қара Өзен), Батыс Мұғалжар маңы (Мортық, Итассай), Каспий
маңының орталық бөлігі (Мәтенқожа) және Ақтөбелік Орал өңірі (Жуса) де
қамтылды. Барлауға 20 құрылым мен алаңшалар тартылды, оларда 166 барлау және
117 игерім ұңғымалары бұрғыланды. Барлау жұмыстары Мақат және Солтүстік
Ескене өңірлерінде, өзге де алаңшаларда жүргізілді. Солтүстік Ескенеден 7 ұңғыма,
Қарашүңгілде 19 ұңғыма бұрғыланған [5, 48 б.]. 1915 жылы Мақатта сынама игерім жұмыстары
басталады. Өнеркәсіптік мұнай ағымы юра (жер қабатының дәуірі – Ұ.А., А.Ж.)
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
239
түзілімдерінен алынып, ұңғымалардың бірінен мұнай 18,5 сағат бойы бұрқақша
атылып тұрды. С.Леман компаниясы зерттеу кезеңінде Қаратонда 20 барлау
ұңғымасын бұрғылады, бұлардың барлығынан дерлік мұнай көздері анықталды,
кейін мұнай өнімі тәулігіне 8 тоннадан 160 тоннаға дейін жетіп, мол мұнай шикізаты
алынып, толағай табыстарға кенелген болатын.
Ал 1912 жылы барлау жұмыстары Новобогат кенорындарында жалғасты,
мұнда 23 ұңғыма бұрғыланып, олардың жалпы ұзындығы 6195 м. құраған болатын.
1913 жылы Қара Өзен, Білеулі, Жыңғылды, 1914 жылы Ақаткөл, Сатыбалды, Теген,
1915 жылы Мәтенқожа, Мортық, Итассай, 1916 жылы Кейкебас, Жоса, 1917 жылы
Иманқара, Дөңгелексор, Жалтыр алаңшалары игеріледі. Алғашында мұнай
бұрқақтық әдіспен өндірілсе, кейінірек, ұңғыманың өздігінен мұнай бұрқағы
толастағаннан кейін, оны ұңғыма ернеуі маңында әдейі орнатылған шұңқырлардан
шығыршықпен тарту әдісімен сорғылап өндірді. Бұл - мұнай өндірудің өте
қарапайым әдісі еді. Осы әдісті қолдану арқылы Ембіде 20 жылдан астам уақыт
бойына мұнай өндірілген.
Мұнай өндіру тарихында «Ембі» мұнай өндіру және сауда акционерлік
қоғамының (1911-1919 жж.) орнын ерекше атай аламыз. Бұл қоғам үкімет актісіне
сәйкес 1912 жылы 10 сәуірінде құрылып, оның құрылтайшылары толық статтық
кеңесші Э.Л. Нобель, статтық кеңесші Т.В. Белозерский және дәстүрлі құрметті
азамат И.И. Стихеев болды [5, 49 б.].
1924 жылы болып өткен Халық шаруашылығының Жалпыресейлік Кеңесінде
жасалған «Орал-Ембі ауданы және оны дамытудың перспективалары» атты
баяндамада «Доссор мен Мақат – осы екі кәсіпшілік бүкіл ауданның мұнай
өнеркәсібінің бастамасы» деп аталып көрсетілді. «Бұл кенорындарды пәрменді түрде
барлау шаралары 1924-1925 жылдарда басталып, 1926-1927 жылдарға дейін
жалғасты, мұның нәтижесінде алты мүмкіншілігі жоғары белдем анықталды, олар:
біріншіден, «Доссор» белдемі, оған Сағыз өзенінің атырабында орналасқан бүкіл
кенорындары, солтүстіктегі ең қашық орналасқан Мәтенқожа кенорны, сонымен
бірге өнеркәсіптік маңызы бар екі кенорыны Доссор мен Мақат – кенорындары
енгізіледі. Екіншіден, «Оңтүстік белдем» Ембі өзенінен оңтүстікке қарай орналасқан
бүкіл кенорындарды және өзеннің төменгі ағысындағы кенорындарды біріктіреді,
бұлар – Қаратон, Қарашұңғыл, Стартөбе, Мұнайлы, Қосшағыл, Жыланбасты және
өзге де кенорындарын атауымызға болады. Үшіншіден, «Новобогат белдемі» Жайық
өзенінің батыс жақ жағалауларына қарасты кенорындарды біріктіреді (Новобогат
және Қара Өзен кенорындары). Айтқандай – ақ бұл кенорындарды барлау
ұңғымаларынан ағайынды Нобельдер фирмасы қазан төңкерісіне дейін – ақ 60.000
пұт жеңіл май алған болатын. Төртіншіден, ал «Иманқара белдеміне» аудан
ауқымындағы – Иманқара, Қойқара, Қызылкөл, Жосалысай, Күлжан, Жаңқабақ,
Қарамұрат, Ұшақ күмбезі және Шұбан-там кенорындарын біріктіреді. Бесіншіден,
«Терісаққан белдемі» Сағыз өзенінің жоғарғы ағысы мен Ембі өзенінің ортаңғы
ағысы аймағындағы кенорындарды қамтиды. Мұндағы кенорындардың жалпы саны
15-ке жуық, дегенмен аудан толық зерттелмеген. Алтыншыдан, «Темір белдемі»,
оған Жанағаш, Кейкібас, Исатай, Мортық, Құрсай т.б. кенорындар жатқызылады.
Орал – Ембі ауданының потенциялық мүмкіндіктерін өте жоғары, ол болашақта
мұнайдың мол қорымен қамтамасыз ете алатын болады» [5, 50 б.].
Қазақ мұнайын игеруге атсалысқан ағайынды Нобельдер турасында тарихшы
Ә.Қ. Мұқтардың кезінде «Алғашқы қазақ мұнайшылары және ағайынды Нобельдер»
атты мақаласы жарық көрген болатын. Доссор кен орны ашылғаннан кейін қазақ
мұнайына атақты Нобель ұрпақтары келді. Олардың Ресей империясындағы тарихы
1837 жылы Эммануил Нобельдің Стокгольмнен Санкт-Петербургке келуімен
басталады. Кәсібін теңіз жарылғыштарын жасаудан бастаған ол кейін қару-жарақ
шығаруға көшті. 1851 жылы «Нобель және балалары» фирмасы сол жарылғыштың
патентін Ресейге сатылған қаражаттан құрады. Оның баласы Людвиг 1862 жылы
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
240
Қазанда механикалық зауыт ашып, өндіріс пен ғылымды қатар ұштастырды. Ол
бауыры Робертті 1873 жылы Кавказға жіберіп, Каспий жағалауындағы мұнайды
барлап, Бакуден кішкене жер, шағын мұнай өңдеу зауытын сатып алады. Содан 1879
жылы «Ағайынды Нобельдердің мұнай өндірісі серіктестігінің» құрылтайшылары
қатарына енді. Серіктестік акционерлік қоғамға айналғанда оларға көмекке інілері
атақты Альфред келді. Жарылғыш заттар жасаумен атағы шыққан Альфред 1867
жылы динамит жасап, оны құрылысқа қолдануды енгізді. 1878 жылы қоғамға
құрылтайшы болып, мұнай құбыры арқылы үздіксіз мұнай тасымалдау тәсілін тауып,
1880 жылы Бакуден Қара теңіз порттарына құбыр жүргізуді ұсынды. Ол 1896 жылы
10 желтоқсанда қайтыс боларында артына өзі жиған-тергенінің белгілі бір пайызын
адам баласының пайдасы үшін ғылымға бағыттауды кейінгі ұрпағына өсиеттеген.
Оның өсиетін швед королі қабылдамай, күшін жоюға әрекет жасағанымен, немере
інісі Эммануил өсиетті бұзбай 1897 жылы оның бар жинаған 2 млн. фунт-стерлингін
Нобель қорына аударды. Қор Нобель сыйлығының қаржылық негізіне айналды.
Кейін әкесі Людвиг қайтыс болған соң Нобельдер құрған компания басшылығына
Эммануил Нобель отырды. Ол кейін орыс азаматтығын қабылдап, мұнай өндірісіне
шындап ден қойды [6, 1 б.].
Тарихшы
Ә.Қ.
Мұқтар
зерттеуінше
Жайық-Жем
аралығындағы
жаңалықтардан хабардар Э.Л. Нобель 1911 жылы алдымен «Ағайынды
Нобельдердің» кеңсесін Гурьев қаласында ашқан. Елдегі қоғамдық-саяси
өзгерістерді сезген соң осы жылы Санкт-Петербургте Орал өңірінде, Кавказда мұнай
іздестіру үшін және табылған мұнайды сату мақсатында «Ембі» акционерлік қоғамын
құрады. Қоғам үкіметтік шешіммен 1912 жылы 10 сәуірде бекітілді. Оның
құрылтайшылары Э.Л. Нобель, стат кеңесшісі Т.В. Белозерский және И.И. Стахеев
еді. Гурьев қаласында қоғамның кеңсесі ашылды. 1912 жылы 12 мамырда Санкт-
Петербургте қоғам акционерлерінің алғашқы жиналысы болып, өз жұмысын бастады.
Міне, осы күнді Нобельдердің заңды түрде Қазақстан мұнайына келуі деуімізге әбден
болады. Нобельдер қаражаты «Ағайынды Нобельдер серіктестігі» мен «Ембі»
қоғамында шоғырланды. Олардың біріншісі дербес акционерлік серіктестік ретінде
тіркелсе, екіншісі орыс серіктестігіне мүше болды. 1914 жылы Жайық-Жем
ауданында ағайынды Нобельдермен қатар «Колхида», «Ембі-Каспий» қоғамдары
мұнай іздеу, өндірумен шұғылданды. Қоғамдар ішінен 1912-1914 жылдар
аралығында осы өңірде өндірілген 14.101.169 пұт мұнайдың 37 пайызы Нобельдерге,
ал 63 пайызы «Жайық-Каспий» қоғамына тиесілі еді. Бұл бәсекелестік кейін де
жалғасты. Қазан төңкерісіне дейін ең көп мұнай өндірілген 1914 жылы (272,2 мың т.)
Нобельдер өз үлесін 39,4 пайызға жеткізді. Нобельдер мұнай өндіру жұмысында
тапқан мұнайын алып қана қоймай, үнемі барлау және бұрғылап мұнай іздестіру
істеріне де назар аударды. Соның әсерімен олардың игерген скважиналарының саны
43-ке жетті. Ағайынды Нобельдер Қазақстандағы мұнайлы кен орындарын игеруде
екінші ірі компания деңгейіне дейін көтерілді [6, 2 б.].
Барлау шаралары нәтижесінде анықталған «Новобогат белдемі» Жайық
өзенінің батыс жақ жағалауларына қарасты кенорындарды біріктіргені белгілі.
Новобогат белдемі қазіргі Атырау облысы, Исатай ауданы, Қамысқала селосында
орналасқан. Қамысқала атауы шығуы жайлы көнекөз қариялардың айтуынша Бақсай
өзенінің бойында нар қамыс өскен. Сол қамыстан тұрғындар үй тұрғызып, кейіннен
Қамысқала атанып кеткен. Қамысқала өлкесінің тарихта алатын орны ерекше. Оның
өткеніне көз жіберіп, арғы шежіресіне үңілсек, қалың қыпшаққа қоныс болған құт
мекен болса, кейін Ноғай Ордасы құрамына кірген ноғайлы еліне, одан қалмақтар
жайлап, олар «шаңды жорық» кезінде үдере көшкенде, отыз жылдай жүгірген аң мен
ұшқан құстан өзге жан иесі мекендемеген бос жатқан өңір ойға оралады. Еділ–Жайық
аралығына 1801 жылы орыс патшасынан рұқсат алған Бөкей сұлтан бес мың
шаңырақпен көшіп, Жайық өзенінен өтіп, ат басын осы Новобогат жеріне тіреген.
Жалтыр көлінің батыс беткейіне бабалар жайлаған атажұртқа ата-бабаларымыз отау
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
241
тігіп, арқасын кеңге салған. Жалтыр көлінің табаны әлі алыстан жарқырай көрініп
жатыр. Көне көз қариялардың айтуларына қарағанда Жалтыр көлі теңіз табаны
болғанға ұқсайды, онда су түбінде шөгетін қайыршақтар әлі де кездеседі. Ел ішінде
Жалтырдың жағасын Бөкей сұлтан қоныстанып, оның артынан ерген халқы
жайлағандығын жиі айтады. Оған дәлел ретінде «Бөкей шешесі» деп аталатын
моланы алға тартады. Жергілікті қазақтар атақоныс құт мекенінің қадір қасиетін
жақсы білген. Сонымен қазақтардың бұл жеріне де ағылшындар келіп жетті.
Қамысқала алаңына 1910 жылы «Ағайынды Нобельдер» фирмасының мұнай
іздестіру-барлау мамандары келіп, геодезиялық жұмыстар жүргізетінін, одан кейін
мұнай бұрғылау жұмыстарын бастайтынын халыққа келіп түсіндірген. 1911 жылы
Қамысқала алаңында геофизикалық жұмыстар басталысымен 250 нүктеге ағаштан
белгілер қойылып, бұрғылауға дайындық бастаған. 1912 жылдан бастап Қамысқала
алаңы бұрғылау жұмысын «Гаузнер» фирмасы жүргізген. Осы кезеңнен бастап
Қамысқалада «Гаузнер» фирмасының үйлері тұрғызыла бастады. Ол кезеңде жаңа
құрылыстарды «Корпус» деп аталды. Тұрғызылған бұл ғимараттарды қазақтар ұзақ
жылдар пайдаланды. Сол жылдары салынған аурухана ғимараты 1988 жылға дейін
балалар бақшасының ғимараты ретінде пайдаланылып келді. Қазірде бұл ғимарат әлі
өз орнында халық игіліне қызмет етуде.
Исатай ауданындағы алғашқы бұрғылау Қамысқаланың қасындағы Ащықұлақ
жерінен басталып, 250-900 метр тереңдіктен мұнай алына бастады. Одан алғашқы
мұнай бұрқағы 1915 жылы шілдеде атқылағанда Қамысқала іргесіндегі мұнай
төбенің айналасы мұнай көліне айналған болатын. Міне, осындай қазақтың осынша
мол байлығын көздері көрген «Гаузнер» мамандары Қамысқаланы «Новобогат» деп
атаған. Осы Новобогат аталған елді мекендегі мұнай өндірісіне жергілікті
тұрғындардан Әубекеров Әйіп, Құсайынов Әділғали, Алдабергенов Қабдел,
Бекмұханбетов Досмұхан, Мусин Тарғын, Рахманқұлұлы Кәкіш сынды қазақ
жігіттері жұмысқа қабылданып, ұзақ жылдар бойына еңбек еткен. 1915 жылы осы
мұнай өндірісінде Орал қаласынан Анатолий Ковалев келіп, мұнай айыратын шағын
кәсіпорын ашады. Кейіннен Үйшік қаласынан келген Сергей Толстов екінші май
айыру цехын ашып мұнайдан керосин, мазут, соляркісін айыра бастайды.
Жергілікті халық «завод» деп атаған бұл екі май айыру цехы 4-5 жыл жұмыс
жасап, біршама табыстар тапқан. Бірақ өнім шығару көлемі жыл сайын кеми берді.
Текедегі мұнай кәсіпорына қарасты А.Ковалев өз үйінде абайсызда атылып қалып,
оның орнына ешкім келе қоймады. Осы жылдары Кеңес үкіметінің бастап орнап,
большевиктер келіп, жекелеген дүние-мүлікті мемлекет қарауына алына бастаған
болатын. Үйшік қаласына бағынышты кәсіпорын бастығы Толстов Сергей қашып
кетті. Кеңес Армиясының Орал өңіріне келе бастағанынан ығысқан ағылшындар да
мұнай іздестіру жұмыстарын тоқтатып, 1921 жылы елдеріне оралды. Сонымен
«Ащықұлақ» мұнайының кілтін орыс тілін білетін Бекмағанбетов Досмұхан
қабылдап алады [7].
Бұдан кейінгі жылдары Новобогат болыстық кеңесінің төрағасы Исенғалиев
Жұмағалидың шешімімен иесіз қалған екі кәсіпорын қосылып, Қамысқала өндірістік
комбинаты құрылады. Қамысқала өндірістік комбинатының директоры болып
Иманғалиев Жұмағали тағайындалды. Қамысқала өндірістік комбинаты бертінде
скважиналар орнына шығыр орнатып, шелекпен немесе арнайы жасалған
насостармен қара май шығарып (1957 жылы Новобогат ауданы тарап, Бақсай
ауданына қосылғанға дейін – Ұ.А., А.Ж.) ), одан керосин айырып дайындап, қазақтар
оны шамға пайдаланды. Комбинат жұмысы тоқтағанымен, жергілікті іскер адамдар
Зайров Хасан, Ғұбашев Әбіл, Құсайынов Әділғали, Көбейсінов Қабды тағы өзгелері
тары түйетін ауыр келі ыдысынан қауға жасап, ұңғымадан бір тартқанда 300-350
грамм мұнай шығарып, оны бірнеше рет сүзіп, тазалап, керосин жасап, халық
игілігіне жаратқан.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
242
1931-1952 жылдар аралығында қазақ мұнайы кеніштерінде мұнайдың неше
метрден бұрғыланғаны жайлы мұрағат деректері кездеседі. Соның ішінде Новобогат
кен орынында 1950-1952 жылдардағы бұрғылау нәтижесі1950 жылы - 2788 м., 1951
жылы – 970 м., 1952 жылы - 2961 м. текшеге жеткендігін байқаймыз [8, 3 п.].
1958 жылдың аяғында Гурьев қаласында ҚазКСР-дың Геология және жер
қойнауын қорғау министрлігі Батыс Қазақстан геологиялық басқармасын құрды,
оның қарамағына осы аймақтағы бүкіл мұнай іздейтін бұрғылау мекемелері де
топтастырылды. Батыс Қазақстан геологиялық басқармасының басшылары болып
жұмыс істегендер – Н.Гершман, Ж.Телишев, Е.Иванов. В.Васильев, Э.Липсон,
Т.Жұмағалиев, Б.Хахаев, Б.Өтебаев, С.Балғымбаев, Р.Бердіғожин, Г.Хаиров, ал
геологиялық кабинетті басқарғандар – Н.Имашев, С.Берман, С.Құрманов, Т.Нысанов,
Э.Воцалевский, Б.Қуандықов, Б.Есқожаевтар болды [5, 72 б.].
Жалпы Еділ мен Жайық өзендері аралығында Каспий теңізінің Атыраудың
батыс жағасындағы жағалауынан мұнай іздестіру жұмыстары 50-жылдардың орта
шенінен басталды. Алғаш тайыз, кейін терең барлама бұрғылауы өріс алды. Ең алғаш
Еділ мен Жайық аралығынан Мартыши кенішінен мұнай көзі табылған. 1957 жылы
Гурьев қазіргі Атырау қаласында «Қазақстаннефтегеофизика» конторының №16-
17/59 сейсмикалық партиясы Мартыши алаңын орталық нүктеге ұстап, оның
шығысындағы Қамысты, батысында Жаңаталап алаңдарын қамтып, жер қыртысын
картаға түсіріп бастады. Геофизикалық барлау жұмыстары өрістетіліп, алғашқы
бұрғылау қызметі басталды. 1960 жылы аталған контордың №15-60 сейсмикалық
партиясы Мартыши алаңының нақтыланған сейсмикалық зерттеулерін жүргізді. Осы
жолғы және одан бұрынғы зерттеулердің, ізденістердің қорытындыларына сүйене
отырып, Мартыши алаңының үшінші және төртінші қабаттарына негізделген
құрылымдық картасы жасалды. 1959-1961 жылдар аралығында біріне-бірі
жалғастырыла сейсмикалық зерттеулер, құрылымдық анықтау – іздеу, тереңдік
барлау – бұрғылау, оларды ғылыми негізде тиянақтап отыру жұмыстары тоқталыссыз
жүргізілді. Соның нәтижесінде кен алаңында төменгі бор және юра қабаттарында
өндірістік мұнай қоры бар екендігі анықталды. 1963 жылы Мартыши кен алаңының
мұнайлы қабаттарын өндірістік сынау жұмыстары басталды. Нәтижесінде Исатай
ауданы мұнайшыларының еңбек жолы тарихи бастау алатын 1963 жылғы 24
мамырда бұрыңғы Чапаев атындағы совхозға қарасты Мартыши атты жерде
бұрғылау шеберлері Н.Сисенғалиевтің, Бармақовтың бригадалары қазған № 1 барлау
ұңғысынан алғаш мұнай тасқыны атқылап, мұнайшылар зор қуанышқа бөленді.
Мартыши кен алаңынан 10 мм. штуцермен тәулігіне 117 м
3
таза мұнай
берді.Осылайша мұнай тарихында Мартыши мұнайлы кен алаңы өз өнімдерімен
қазақ елін әлемге паш етті [7, 61 б.].
1968 жылдың ақпанында Мартыши мұнайының алғашқы эшалоны мұнай
айыру зауытына жөнелтілді. 1969 жылы Мартыши-Гурьев мұнай құбыры іске
қосылды. Мартыши кеніші жайлы мұрағат деректерінде әр жылғы бұрғылау
жұмыстары, өндірілген мұнай көлемі, жөнелтілген техникалық құрал-жабдықтары
туралы тағы басқа да біраз мәліметтерді кездестіреміз.
Мысалға Мартыши кен алаңында еңбек етуге келген кеніш жұмысшылары мен
тұрғындар турасында төмендегідей мәліметтер берілген [9, 146 п.]:
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
243
мұнай игеру
бұрғылау
құрылыс
барлығы
Гурьев
Байчунас
Доссор
Сагиз
Карсак
Искине
Новобогатинск
Чапаево
Аккистау
Саркамыс
Каратон
28
4
2
1
1
4
12
44
-
-
-
4
-
-
-
-
-
2
27
3
39
4
-
-
27
-
-
-
-
-
-
-
-
32
4
29
1
1
4
14
71
3
39
4
Ганюшкино
Кенкияк
Башкирия
-
-
-
1
1
1
-
-
-
1
1
1
96
82
27
205
1968 жылғы берілген 1 - ші кесте мәліметі бойынша Исатай ауданының
құрамындағы: Новобогат, Чапаев, Аққыстау елді мекендерінен жалпы саны – 88 адам
жұмысқа тартылған.
Мартыши кен алаңынан кейін 1972 жылы жаңа Қамысты алаңы пайдалануға
беріліп, одан әрі Жаңаталап және Гран алаңдарының мұнай қоры бекітілді. Бекітілген
қор бойынша Еділ мен Жайық аралығында күтілетін мұнай көлемінің ауқымы алдын
ала былайша есептеліп берілген болатын [10, 171 п.]:
1972 жыл
1973 жыл
1974 жыл
1975 жыл
1980 жыл
Мартыши
Камышитовый
Жанаталап
Гран
Октябрь
Жана кенорын
912 мың
99 мың
-
-
-
-
870 мың
232 мың
-
-
-
-
834 мың
303 мың
15 мың
10 мың
-
-
814 мың
293 мың
106 мың
71 мың
-
-
615 мың
200 мың
90 мың
21 мың
90 мың
984 мың
Барлығы:
1011 мың
1102 мың
1162 мың
1284 мың
2000 мың
2-ші кесте бойынша Еділ- Жайық аралығындағы кен орындарынан және
жаңадан ашылатын кен орындарынан 1972-1980 жылдар арасында күтілетін мұнай
көлемі болжаммен көрсетілген. Мысалы, Мартыши кенішінде 1972 жылы – 912 мың
т., 1973 жылы – 870 мың т., 1974 жылы – 834 мың т., 1980 жылы – 615 мың т. өндіру
жоспарлары сызылып қойылды.
Осы алаңдарды игеріп, мұнай өндіру үшін 1973 жылы 11 сәуірде
«Жайықмұнай» мұнай-газ өндіру басқармасы құрылып, өз алдына шаңырақ көтерді.
Осыдан кейін кең көлемде жүргізілген іздестіру – барлау жұмыстарының
нәтижесінде Шығыс Жаңаталап (1977), Ровное (1978), Оңтүстік-Шығыс Қамысты
(1988), Забурын (1989), Оңтүстік-Шығыс Новобогат (1998) кен алаңдарында мұнай
қоры анықталып, өндірістік пайдалануға берілді [11, 210, 211 б.].
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
244
Сонымен қазірде Исатай ауданындағы мұнай өндіру ісі Батыс Қазақстандағы
мұнай және газ саласы өндірісінің өркендеп, елдімекен халқын жұмыспен
қамтамасыз етіп отырған бірден-бір табысты еңбек ұжымы болып отыр.
Бүгінде тәуелсіздік алған 25 жыл ішінде «Жайықмұнай» мұнай-газ өндіру
басқармасының 4 мұнай өндіру цехы 9 мұнай алаңынан мұнай өндіруде. Барлық
мұнай алаңдары ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріне сай жасалған өндіріс
құрал-жабдықтарымен, кешенді түрде автоматтандырылған. Қазіргі кезде мұнай
өндірісіндегі қолданылып жүрген жаңа типті қондырғылар, мұнайды өндіру, жинау,
дайындау және айдаудағы озық техникалар мен технологиялар түгелдей дерлік
басқарманың кен аландарында қолданылады.
Қорыта келе қазірде Исатай ауданының мұнай өндіру тарихын зерттеу одан әрі
жалғасын табады деген сенімдеміз.
Әдебиеттер:
1. Мұқтар Ә.Қ. Қазақ мұнайының тарихы (1940 жылдарға дейін). – Алматы:
«Өлке» баспасы, 2006. – 224 б.
2. Есалиева М.У. Рабочие кадры нефтяной промышленности Казахстана (1970-
1990 гг.) / Дис. ... канд. истор. наук. – Алматы, 1995. – 158 с.
3. Бердіғожин Л.Б. Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі: кадрлық әлеуеті. –
Алматы: «Өлке» баспасы, 2012. – 368 б.
4. Серикова Л.З. Қазақстанның мұнай-газ кешендерінің даму тарихы (1985-
2000 жж.) (Батыс Қазақстан өңірінің материалдары негізінде) / Тар. ғыл. канд. ... дис..
– Орал, 2006. –149 б.
5. Қазақстан мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы» қоғамдық қоры,
2005. – Т. 1. – 612 б.
6. Мұқтар Ә.Қ. Алғашқы қазақ мұнайшылары және ағайынды
Нобельдер»./http://dov.kz/%D2%9Borshagan-ortany-korgau-ekologiya/algashqy-qazaq-
munajshylary-zhane-agajyndy-nobelder.html.00:10. Пайдаланған уақыты: 14.02.2016 ж.
7. Қос өзен мұнайшылары: Тарихи-деректі повесть / Әдеби өңдеген С. Ибраим.
– Алматы, 2008. – 28 б.
8. Атырау облыстық мемлекеттік мұрағаты. (АтОММ.- Ұ. А., А.Ж.) 146 қ., 1 т., 2371 іс.
9. АтОММ 146 қ., 1 тізім., 8020 іс.
10. АтОММ 146 қ., 1 тізім., 8306 іс.
11. Атырау: Энциклопедия. – Алматы: Атамұра, 2000. – 384 б.
Ахметова У.Т., Жумабаев А.Ж.
Из истории освоения нефти в Исатайском районе
В данной статье рассматривается формирование и история развития
добычи нефти в Атырауской области, а также в Исатайском районе.
Ключевые слова: История Казахстана, Казахстанская нефть, нефть,
нефтяная промышленность, Исатайский район.
Axmetova A.T., Jumabaev A.J.
From the history of oil exploration in the area Isatai
This article discusses the history of the formation and development of oil
production in the Atyrau region and also Isatai district.
Key words: History of Kazakhstan,Kazakh oil,oil, oil industry, Isatai district.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
245
УДК: 656 (574.2)
Ешпанов В.С. – доктор исторических наук, профессор,
Казахско-Русский международный университет
E-mail: ws-282@mail.ru
ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНЫЕ УЧИЛИЩА И ПРОФЕССИОНАЛЬНО-
ТЕХНИЧЕСКИЕ ШКОЛЫ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ В ПЕРИОД
ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ
Аннотация. В статье, на основе архивных источников, показано развитие
железнодорожных училищ, профессионально-технических школ на территории
Актюбинской области в годы войны. Были отмечены как позитивные, так и
негативные аспекты в деятельности учебных заведений, трудности военной эпохи,
в которых оказались учащиеся и преподаватели данных учебных заведений. Освещается
роль железнодорожных училищ и профессионально-технических школ в подготовке
трудовых резервов для железнодорожного транспорта, других отраслей экономики.
Ключевые слова: Великая Отечественная война, Актюбинское отделение
Оренбургской железной дороги, железнодорожное училище, профессионально-
техническая школа, трудовые резервы.
С самого начала войны весьма актуальной стала проблема кадрового
обеспечения советской экономики, в том числе и железнодорожного транспорта.
Необходимо было принимать срочные меря для того, чтобы восполнить потери в
кадрах, неизбежно возникших, в связи с массовым призывом мужчин в армию. В
начале 1941 года, железнодорожный транспорт обладал значительной по тому времени
базой подготовки специалистов: 12 институтов, 76 техникумов, 34 технические школы,
различные курсы. В годы войны ситуация изменилась. Выпускники институтов
составляли всего 1,8% от общей численности рабочих на Оренбургской железной дороге.
Несколько увеличившись в 1942 г. по сравнению с 1941 г. за счет эвакуированных
специалистов, оно значительно уменьшилось в 1943 году, по причине отъезда многих
железнодорожников в освобожденные районы СССР. На железных дорогах в основном
трудились представители массовых профессий, не имевших высшего образования. В
деле укомплектования квалифицированными кадрами железных дорог большую роль
сыграла система государственных трудовых резервов. В 1940 г. в стране
насчитывалось более 120 железнодорожных училищ [1, с. 14]. В 1941-1942 гг.
контингент учащихся железнодорожных и школ ФЗО вырос, за счет эвакуации в тыл
учебных заведений из западных регионов СССР. Во второй половине 1941 г. в
Актюбинскую область прибыло 18 эвакуированных училищ и школ ФЗО с общим
контингентом 3468 учащихся, на базе которых создали 8 ремесленных и 4
железнодорожных училища [2]. Исполнительный Комитет Оренбургского областного
Совета депутатов трудящихся 11 июля 1941 г. принял постановление о мобилизации
городской и сельской молодежи в ремесленные, железнодорожные училища и школы
ФЗО в соответствии с Постановлением СНК СССР и ЦК ВКП (б) от 22 апреля 1941 г. [3].
Призывались в училища юноши в возрасте 15-16 лет и девушки 15-17 лет [4].
Учащиеся считались мобилизованными и не имели права самовольно отлучаться, а
по окончании учебного заведения обязывались не менее 4-х лет проработать по
направлению Главного управления трудовых резервов. Проблема также обострилась
в связи с тем, что многие квалифицированные преподователи ушли на фронт.
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
246
Многие железнодорожные училища сохраняли свой профиль и продолжали
готовить ремонтников для служб Оренбургской железной дороги. Главным в
производственном обучении стало требование: обеспечить своевременный ремонт паровозов
и подвижного состава с тем, чтобы воинские эшелоны без задержки продвигались к линии
фронта. Зачастую приходилось работать сверхурочно, в ночное время [5].
В начале войны железнодорожные училища и профессионально-технические
школы создавались на производственных базах крупных депо, дистанций пути.
Например, железнодорожное училище № 1 Актюбинской области организовали на
производственной базе паравозного депо. Наблюдалось сокращение сроков
обучения, увеличение специальностей в одном учебном заведении, упразднение
теоретического курса и переход преимущественно на практическое обучение.
Начиная с марта 1942 г. на Оренбургской железной дороге организовали 6 школ ФЗО
железнодорожного транспорта, три из которых находились на территории Казахстана –
г. Актюбинске, г. Эмба и г. Казалинске и три на территории Оренбургской области –
г. Оренбурге, г. Орске и г. Бузулуке, с общим контингентом 1000 учащихся [6, с. 45].
В апреле 1942 года, Главное управление трудовых резервов провело проверку
железнодорожных училищ и профессионально-технических школ. Были выявлены
нарушения в организации и проведении учебно-производственной работы: не
выполнялись установленные образовательные программы, группы комплектовались
без учета возраста и профессий [7, с. 28]. 22 июля 1942 г. Вышел приказ Главного
управления трудовых резервов «Об упорядоточении производственного обучения
учащихся в ремесленных и железнодорожных училищах», по которому
восстанавливался семичасовой учебно-производственный день, а именно шесть часов
производственного обучения и один час теоритических занятий. Практическая работа
переносилась на ведущие предприятия, в мастерские и т.д. [8]. В железнодорожном
училище № 2 г. Актюбинска, для получения более углубленных знаний процесс
преподования строился по следующему принципу: первая смена учащихся работала
четыре часа в механическом цехе станции Актюбинск, вторая смена в это же время
изучала теорию, потом они менялись. Возрос контингент учащихся, если в декабре
1941 г. железнодорожные училища Актюбинской железной дороги обучали 425
человек, то в сентябре 1943 г. их стало 2157, а всего за годы войны насчитывалось
12310 учащихся [9]. Учащиеся железнодорожных училищ оказывали помощь
рабочим железных дорог. В 1943 году, учащиеся железнодорожного училища № 1 г.
Актюбинска в процессе производственного обучения отремонтировали 14 паровозов,
в
учебных
мастерских
изготовляли
инструменты
и
другие
изделия.
Железнодорожные училища Оренбургской железной дороги оказывали шефскую
помощь освобожденным от немецкой окупации районам. Совместно с
профессионально-техническими школами с октября 1943 г. по май 1944 г. они
отправили на фронт подарки на сумму 722559 рублей [10].
Набор в училища осуществлялся за счет незанятой городской и сельской
молодежи. Так, план призыва 1944 г. составлял 1540 учеников, из них 1340
городских (87%) и 200 сельских (13%) [11]. Правила общего проживания не
соблюдались. Обследовав общежитие железнодорожного училища № 2
Оренбургской железной дороги, комиссия установила, что помещение находилось в
антисанитарном состоянии: уголь хранился прямо в комнатах, пол не мыли, печи
коптили, постельное белье грязное, отсутствовали бачки для питьевой воды [12].
Учащиеся не обеспечивались верхней одеждой и обувью. В железнодорожном
училище № 5 Оренбургской железной дороги в январе 1943 г. имелось только 18 пар
валенок, 203 пары ботинок, 289 полупальто, 303 теплые шапки [13].
Для восполнения подготовки квалифицированного состава, требовались
специальные среднетехнические и высшие учебные заведения. Так, в 1943 г. в г.
Чкалов
стал
действовать
филиал
Харьковского
института
инженеров
железнодорожного транспорта им. С.М. Кирова [14, с. 31]. который имел два
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.
247
факультета: механический и факультет движения и грузовой работы. В 1944 г. на
Оренбургской железной дороге уже действовало 2 железнодорожных техникума. По
плану призыва на 1945 г. количество учащихся по Актюбинскому техникуму
железнодорожного транспорта 240, по Оренбургскому – 120 человек [15].
Железнодорожные техникумы находились на полувоенном положении. Ни один
учащийся не имел права поменять профессию, перейти в другое учебное заведение. В
случае самовольного прекращения учебных занятий материалы дела передавались в
транспортную прокуратуру.
В конце 1942 г. по Оренбургской железной дороге насчитывалось 896
специалистов с высшим и 3281 со средним образованием, а в конце 1944 г. их число
соответственно равнялось 703 и 1522 работника [16]. Приведенные данные
свидетельствуют о сокращении мастеров с высшим образованием на 193, со средним
образованием на 1762 человека, что в процентном соотношении составляет 21,6% и
53,7% соответственно. Это объяснялось тем, что в 1943 – 1944 гг. значительную
Достарыңызбен бөлісу: |