БҚму хабаршы №3-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
248 
нуждались  в  общежитиях,  строительство  и  содержание  которых  требовало 
дополнительных  затрат.  Увеличение  удельного  веса  подростков,  связанное  с 
серьезными  трудностями  в  пополнении  кадров  в  условиях  войны,  происходило  на 
транспорте  по  всем  службам  и  профессиям.  Особенно  велик  был  удельный  вес 
подростков  среди  кочегаров  (34,3  %)  и  слесарей  по  ремонту  вагонов  (32,2%). 
Широкое  использование  подростков,  конечно,  не  могло,  не  отразится  на  снижении 
производительности  труда  железнодорожников.  Сроки  подготовки  в  1944  году, 
увеличили в 2 раза: для машинистов – полгода, для дорожных мастеров – год [20]. 
Значение трудовых резервов в подготовке новых транспортников значительна, 
однако  решающая  роль  в  этом  процессе  принадлежала  самим  предприятиям. 
Основными 
формами 
производственно-технической 
подготовки 
являлись 
индивидуально-бригадное  обучение,  кружки,  школы,  курсы  техминимума,  учебно-
производственные  цеха,  курсы  повышения  квалификации  и  целевого  назначения, 
стахановские  школы.  Чаще  всего  использовался  индивидуально-бригадный  метод. 
Теоретический курс составлял 40-60 часовую программу. Однако и такие формы подготовки 
кадров  не  выполнялись.  Среди  причин:  несвоевременное  комплектование  групп,  так  как 
начальники  хозяйственных  единиц  не  выделяли  кандидатов  на  курсы  с  отрывом  от 
производства, мотивируя дефицитом рабочей силы; недостаток контингента соответствующего 
требованиям, предъявляемым учебными программами по отдельным профессиям.  
По постановлению Государственного комитета обороны от 18 мая 1944 г. с мая 1944 
г. по февраль 1945 г. контингент учащихся железнодорожных училищ был увеличен с 70 
тысяч до 100 тысяч человек, а школ ФЗО на железнодорожном транспорте с 35 тысяч до 65 
тысяч человек. Всего в системе государственных трудовых резервах в 1941 – 1945 гг. было 
подготовлено для НКПС свыше 298800 юношей и девушек [21].   
Индивидуально-бригадное  обучение  проводилось  в  два  приема:  сначала 
прививались простейшие производственные навыки, а опыт приобретался в процессе 
службы. Срок учебы дифференцировался в зависимости от сложности квалификации 
и  длился  от  одного  до  шести  месяцев.  Ученикам  устанавливали  льготные  нормы 
выработки,  выплачивали  вознаграждение.  Серьезным  недостатком  являлось  то,  что 
новые  рабочие  не  получали  теоретических  знаний,  индивидуальное  обучение  не 
позволяло  наладить  постоянное  методическое  руководство  всем  процессом, 
отсутствовали  единые  приемы  обучения.  Кроме  того,  массовость  и  быстрота 
подготовки  приводила  к  тому,  что  рабочие  получали  лишь  минимум 
профессиональных навыков, которые необходимо было закрепить и развить. 
Необходимо  отметить  изменения  возрастной  структуры  железнодорожников. 
За военные годы, кадры железнодорожного транспорта значительно восполнились за 
счет прихода на железную дорогу молодого поколения, составлявшего свыше 50% от 
общего  числа  работающих  [22].  Возросла  доля  крайних  возрастных  групп  – 
молодежи, а сократилась доля средних возрастов (от 25 до 49 лет). Произошли также 
значительные  изменения  в  квалифицированном  составе:  основную  часть  составляли 
рабочие  с  небольшим  производственным  стажем  (от  6  месяцев  до  3  лет),  большинство 
транспортников (90%) фактически не имели ни среднего, ни высшего образования [23].   
Несмотря  на  трудности,  с  первых  дней  войны  система  трудовых  резервов 
показала  свою  жизнеспособность.  Для  первых  лет,  был  характерен  рост 
среднетехнических  заведений,  что  обуславливалось  необходимостью  решения 
кадрового  вопроса.  На  востоке  страны  вступали  в  строй  новые  производственные 
мощности,  которые  нуждались  в  сырье,  армии  же  требовались  снаряды,  техника, 
пополнение  людскими  резервами  и  т.д.  Транспортная  система  испытывала 
недостаток профессиональных кадров. К концу войны количество железнодорожных 
училищ  не  сократилось,  так  как  начался  процесс  реэвакуации,  восстановление 
освобожденных  территорий,  на  Урале  и  в  Средней  Азии  остались  многие 
предприятия, продукция которых шла на фронт. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
249 
Необходимо  отметить  значительную  роль  подготовки  кадров  через  систему 
Государственных  трудовых  резервов,  но  решающая  роль  принадлежала  самим 
транспортным предприятиям. Для обучения в профессионально-технических школах 
привлекались также женщины. В Актюбинской области с января по июль 1942 года 
промышленные  предприятия  и  железнодорожный  транспорт  по  плану  подготовки 
квалифицированных  кадров  из  числа  женщин  должны  были  подготовить  4395  чел. 
Фактически  за  этот  период  было  подготовлено  1779  чел.,  что  составляли  40,5  % 
годового  плана.  Годовой  план  подготовки  квалифицированных  кадров  из  числа 
женщин по транспорту составлял 1749 чел., подготовлено было 885 чел., или 50,6% 
плана.  Подготовку  проходили  бригадно-индивидуальным  обучением  без  отрыва  от 
производства  –  913  чел.,  и  с  отрывом  от  производства  384  чел.  Женщины  в  ходе 
обучения  овладели  следующими  профессиями:  Машинисты  и  помощники 
машинистов  –  11  чел.,  Кондуктора  на  товарных  и  пассажирских  поездах  –  90  чел., 
Дежурные по станции  – 30 чел.,  Стрелочники – 120 чел., Кочегары на паровозах – 115 
чел., Слесари – 60 чел., Осмотрщики вагонов – 25 чел., Токари – 50 чел., Вагонные мастера 
– 31 чел., Товарные кассиры – 17 чел., Электросварщики – 14 чел., Ремонтные рабочие – 95 
чел.,  Электромонтёры  –  49  чел.,  Работники  связи  –  182  чел.,  Торговые  работники  и 
работники столовых – 140 чел., Аппаратчики – 28 чел., Лебедчики и откатчики угольной 
промышленности – 25 чел., Работники мукомольной промышленности – 31 чел., Швейной 
промышленности – 40 чел., прочие – 626 чел. Всего было подготовлено 1779 чел. [24].   
Большую  роль  в  мобилизации  учащихся  на  успешное  овладение  профессией  и 
выполнение  производственных  заданий  играло  социалистическое  соревнование,  итоги 
которого  подводились  каждый  месяц,  определялись  и  победители.  В  июне  1942  г. 
признали  лучшим  по  Актюбинской  области  железнодорожное  училище  №  4  (директор 
Н.С.  Андреев),  из  545  учащихся  которого  учились  на  «отлично»  245,  т.е.  45%  от 
контингента,  на  «хорошо»  –  213  человек  (38%)  при  стопроцентной  успеваемости. 
Выполнивших и перевыполнивших нормы выработки на производственной   практике   
насчитывалось      338      учеников,      из      них  двухсотников  –  106,  трехсотников  –  14, 
пятисотников  –  17.  Тысячником  стал  учащийся  токарной  группы  Г.  Пономарев,  в 
отдельные  дни  нормы  его  выработки  достигали  1000-1200%.  Благодаря  отличной 
учебе  и  прекрасной  работе  на  производстве  это  учебное  заведение  считалось  в 
течение 1942 г. одним из лучших в Актюбинске, работая паровозными машинистами, во 
Всесоюзном соревновании заняли III-e место [25].   
Исключительно  важными  были  также  и  санитарно-предупредительные 
мероприятия  на  железнодорожном  транспорте,  включая  образовательные 
учреждения,  где  постоянно  было  скопление  большой  массы  людей.  К  работе  на 
магистралях  допускались  только  лица,  имевшие  справки  о  проведении  прививок  и 
прошедшие санитарную обработку. Предупредительные меры осуществлялись через 
систему  противоэпидемических  учреждений,  которые  развертывались  во  всех 
крупных  железнодорожных  узлах,  где  проводилась  полная  санитарная  обработка 
воинских эшелонов и эшелонов с эвакуированными гражданами. 
Довольно  серьезной  проблемой  в  годы  войны  были  вспышки  различных 
эпидемий,  в  особенности  тифа.  В  декабре  1941  года  было  зарегистрировано  12 
случаев  сыпного  тифа,  в  январе  1942  года  –  14  случаев  среди  учащихся 
железнодорожных училищ Актюбинской области. У облздрава возникли трудности с 
лечением  данных  заболеваний.  Не  оказалось  необходимых  средств  для  закупки 
бактериологических  препаратов.  Помимо  сыпного  тифа  стал  распространяться  брюшной 
тиф. В январе 1942 года наблюдалось 8 случаев этой болезни, а в феврале – уже 12 случаев 
среди  учащихся  школ  ФЗО  в  Актюбинской  области.  Более  всего  случаев  брюшного  тифа 
было  зарегистрировано  в  г.  Алга  и  в  пос.  Шубаркудук.  Стала  также  распространяться 
скарлатина. Было зарегистрировано в декабре 1942 г. 24 случая заболевания [26]. 
Было  выделено  100  дополнительных  коек,  которые  должны  были  обеспечиться 
финансированием.  Но  денег  хватало  только  на  закупку  бактериологических  препаратов, 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
250 
дезинфицирующих  средств,  передвижных  дезкамер  и  приготовление  противокоревой 
сыворотки. Пришлось запрашивать дополнительные средства на лечение больных.  
Были  многочисленные  бытовые  проблемы:  нехватка  топлива,  плохой  ремонт 
медпунктов  и  больниц  и    т.д.  К  зиме  1942  г.  ситуация  с  эпидемическими 
заболеваниями  в  тылу  становится  напряженной.  14  января  1942  г.  вышло 
распоряжением Совнаркома СССР за № 617- р «О мероприятиях по предупреждению 
вспышек эпидемических заболеваний». На основании этого 16 января 1942 г. решение «О 
мероприятиях  по  предупреждению  заболеваний  сыпным    тифом»    принял    исполком  
Актюбинского      областного      Совета    и  областной  комитет  ВКП  (б).  17  января  1942  г. 
выходит  Приказ  Наркомздрава  СССР  «О  мерах  по  предупреждению  вспышек 
эпидемических  заболеваний»,  в  котором  Нарком  здравоохранения  СССР  Г.А.  Митерев 
приказывал  организовать  к  25  января  1942  года  отряды  противоэпидемических  и 
дезинфекционных  работ.  Уполномоченным  Наркомздрава  Союза  ССР в республиках  и 
областях,  госинспекторам  приказывалось  провести  проверку  работы  существующих 
медицинских  пунктов  на  железнодорожных  станциях,  в  первую  очередь  узловых,  и 
эвакопунктах [27]. Говорилось о выделении дополнительного числа медперсонала для работы 
на медицинских пунктах при железнодорожных станциях, о надбавке им оклада в размере 20%, 
выделении медикаментов и о контроле за выполнением настоящего постановления. 
Государственный  Комитет  Обороны  2  февраля  1942  г.  вынес  решение  о 
создании  во  всех  республиках,  областях,  городах  и  районах  чрезвычайных 
противоэпидемических  комиссий, обладавших широкими полномочиями. Постановление 
Государственного Комитета Обороны «О мероприятиях по предупреждению эпидемических 
заболеваний в стране и Красной Армии» (от 2 февраля 1942 г.) способствовало улучшению 
системы  здравоохранения,  в  том  числе  на  железнодорожном  транспорте.  В  тылу       
Уполномоченным       ГКО       по       проведению противоэпидемической работы назначался 
народный  комиссар  здравоохранения  Г.А.  Митерев.  Управление  противоэпидемических 
учреждений  Наркомздрава  СССР  возглавлял  И.И.  Рогозин.  Они  тесно  сотрудничали  с 
Главным 
военно-санитарным 
Управлением 
Красной 
Армии, 
руководимым                                
Е.И. Смирновым. Согласно постановлениям правительства о проведении ряда срочных мер 
по  предотвращению  массовых  эпидемий,  в  соответствии  с  поставленными  целями  и 
задачами была выработана обоснованная система противоэпидемической деятельности. 
Здравоохранение 
совершенствовало 
организационные 
формы 
и 
методы 
противоэпидемической  защиты.  Создавались  чрезвычайные  противоэпидемические 
комиссии, в состав которых входили председатели местных Советов, представители 
партийных  органов,  органов  здравоохранения,  военно-медицинской  службы.  Это 
позволило 
снизить 
риск 
инфекционных 
заболеваний 
среди 
учащихся 
железнодорожных училищ и профессионально-технических школ. 
Довольно  сложной  в  годы  войны  была  проблема  продовольственного 
обеспечения  учащихся.  В  октябре  1942  года  Актюбинским  обкомом  ВКП  (б)  была 
проведена  проверка  состояния  столовых  и общежитий железнодорожных  училищ  и 
школ  ФЗО.  В  отчете  отмечалось  «Состояние  столовых  неудовлетворительное. 
Уборка регулярно не проводится. Отмечены случаи разбазаривания продуктов. Зав. 
столовой  Кормина  в  сентябре  1942  года  незаконно  присвоила  10  кг.  муки,  6  кг. 
сахара, 3 кг. свеклы. Повар Трифонова похитила 5 кг. муки, 8 кг. картофеля. Питание 
учащихся  организовано  плохо,  ежедневный  рацион  не  выполняется.  Не  хватает 
посуды, из-за чего некоторым учащимся приходиться ждать остальных, что приводит 
к  срыву  графика  занятий»  [28].  Не  менее  сложной  была  ситуация  с  состоянием 
общежитий.  В  отчете  отмечалось  «В  местах  проживания  учащихся  наблюдается 
беспорядок,  дежурство  не  организовано,  белье  не  стирается.  Ответственный  за 
хоз.часть  Тулегенов  занимается  разбазариванием  имущества.  Похитил  и  продал  20 
комплектов  белья, 14 зубных щеток,  27 кусков  мыла, разбазаривал зимние вещи.  Обком 
партии примет самые строгие меры для привлечения к ответственности лиц, виновных в 
разбазаривании казенного имущества и наведения порядка в училищах» [28, л. 68].   

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
251 
Таким  образом,  в  годы  Великой  Отечественной  войны  весьма  сложной  была 
проблема  подготовки  кадров  для  железнодорожного  транспорта.  Тем  не  менее, 
несмотря  на  это,  государство  изыскивало  средства  для  решения  данной  проблемы, 
проводило  мобилизацию  молодежи  в  железнодорожные  училища,  укрепляло 
материальную базу учебных заведений. Это позволило увеличить контингент учащихся 
и в значительной мере решить кадровую проблему на железнодорожном транспорте. 
 
Литература: 
 
1.  Котляр  Э.С.  Государственные  трудовые  резервы  СССР  в  годы  Великой 
Отечественной войны. – М., 1975. – 547 с.  
2. Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ). Ф. 9507. Оп. 1. Д. 410. Л. 6. 
3. ГАРФ. Ф. 288. Оп. 4. Д. 78. Л. 12. 
4. ГАРФ. Ф. 9507. Оп. 1. Д. 17. Л. 82. 
5. Государственный архив Актюбинской области (ГААО). Ф. 13. Оп. 1. Д. 179. Л. 37. 
6.  Хисамутдинов  Р.Р.  Создание  системы  Государственных  трудовых  резервов  и  ее 
развитие  в  годы  Великой  Отечественной  войны  на  Южном  Урале  (1940–1945  гг.).  – 
Оренбург, 2004. – 354 с. 
7.  Митрофанова  А.В.  Рабочий  класс  СССР  в  годы  Великой  Отечественной 
войны. – М., 1971. – 396 с.  
8. ГАРФ. Ф. 9507. Оп.1. Д.410. Л.15. 
9. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 58. Л. 34. 
10. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 417. Л. 29. 
11. Центр документации новейшей истории Оренбургской области (ЦДНИОО). 
Ф. 1697. Оп. 1. Д. 599. Л. 16. 
12. ГААО. Ф. 13. Оп. 2. Д. 143. Л. 87.  
13. ГААО. Ф. 14. Оп. 1. Д. 25. Л. 148. 
14.  Федорова  А.В.  Оренбург  в  годы  Великой  Отечественной  войны.  – 
Оренбург, 1995. – 325 с. 
15. Государственный архив Оренбургской области (ГАОО). Ф. 1218. Оп. 8. Д. 47. Л. 16. 
16. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 259. Л. 24-25. 
17. ГААО. Ф. 13. Оп. 2. Д. 340. Л. 162. 
18. ГААО. Ф. 13. Оп. 2. Д. 31. Л. 80. 
19. Куманев Г.А. На службе фронта и тыла. Железнодорожный транспорт СССР на 
кануне и в годы Великой Отечественной Войны. 1938-1945 гг. – М., 1976. – 567 с. 
20. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 47. Л. 245. 
21. ГААО. Ф. 13. Оп. 2. Д. 87. Л. 54-55. 
22. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 98. Л. 19-20. 
23. ГААО. Ф. 14. Оп. 1. Д. 71. Л. 125.  
24. ГААО. Ф. 14. Оп. 1. Д. 78. Л. 12. 
25. ГААО. Ф. 13. Оп. 1. Д. 51. Л. 168. 
26. ГААО. Ф. 13. Оп. 5. Д. 19. Л. 87. 
27. ГААО. Ф. 13. Оп. 5. Д. 34. Л. 103. 
28. ГААО. Ф. 13. Оп. 4. Д. 123. Л. 25-25 об. 
 
Ешпанов В.С. 
Ұлы Отан соғысы кезеңіндегі Ақтөбе облысының теміржол училищелері 
және кәсіптік-техникалық мектептері 
 
Мақалада  архивтік  дереккөздер  негізінде  соғыс  жылдары  Ақтөбе  облысы 
территориясындағы теміржол училищелерінің, кәсіптік-техникалық мектептердің 
дамуы  көрсетіледі.  Оқу  орындары  қызметінің  позитивті  және  негативті 
аспектілері,  оқу  орындарының  оқытушылары  мен  оқушылары  тап  болған  соғыс 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
252 
дәуірінің қиыншылықтары беріледі. Теміржол көлігі, өзге де экономиканың салалары 
үшін  еңбек  резервін  даярлаудағы  теміржол  училищелерінің  және  кәсіптік-
техникалық мектептердің рөлі жарық көреді. 
Тірек  сөздер:  Ұлы  Отан  соғысы,  Орынбор  темір  жолының  Ақтөбелік 
бөлімшесі, теміржол училищесі, кәсіптік-техникалық мектеп, еңбек резервтері. 
 
 
Eshpanov V.S. 
Railway and vocational schools in Aktobe region during the great patriotic war 
According  to  archival  sources  the  article  shows  development  of  railway  and 
vocational schools in Aktobe region during the war. There noted both positive and negative 
aspects  in  the  activity  of  educational  institutions,  difficult  situations  during  war  time  in 
which students and teachers found themselves. The role of railway and vocational schools 
highlights in training man power for railroad transport and other sectors of the economy.  
Keywords:  The Great Patriotic War, Aktobe branch of Orenburg railroad,  railway 
school, vocational school, and labor supplies our supplies. 
 
 
ӘОЖ: 94 (574) 
Айдарова Ш.А.  – тарих ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы,  
 М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
Тастаева Ж.К.  – тарих ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы,  
 М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
Е-mail: magistratura_phd@mail. ru 
МӘҢГІЛІК ЕЛ ИДЕЯСЫ – АЛАШТЫҢ АСҚАҚ АРМАНЫ 
Аңдатпа.    Мақалада  XIX  ғасырдан  бастап  ХХ  ғасырдың  40-жылдарына 
дейінгі  қазақ  зиялыларының  саяси-қоғамдық  қызметі  жайында  баяндалады.    Алаш 
азаматтарының қазақ халқын Ресей отаршылдығынан азат ету жолындағы саяси 
күресі  және  қазақ  елінің  саяси  санасын  оятудағы  іс-әрекеттері  тарихи 
негіздеулерге  жүгінеді.    Қазақ  зиялылары  мәнгілік  ел  идеясын  мұрат  етіп,  қазақ 
елінің тәуелсіз өмір сүруі үшін атқарған қызметтері айтылады.   
Тірек  сөздер:  Алаш,  алашордашылар,  зиялы  қауым,  патша  өкіметі,  кеңес 
өкіметі, империя, қуғын-сүргін, тоталитарлық жүйе, геноцид.   
Тарих  бетіндегі  үлкен  зұлмат,  қазақтың  басынан  кешірген  қасіреті  ұлт  үшін 
күрескен  ардақтылардың  өмірі  қолдан  қиылып,  өмірінің  барлығы  үрім  бұтағымен 
саяси  қуғын-сүргіннің  құрбандарына  айналуы.  Қасіретке  толған  ХХ  ғасырдың 
басындағы  саяси  шаруашылықтық  науқандардың  қазақ  жерінде  «бұйрықпен», 
«күштеумен» халықтың еріктілігін есепке алмау арқылы жүзеге асырылуы, бір халықтың 
сенделісін  тудырған  «Ақтабан  шұбырынды,  алқакөл  сұламадан»  кейінгі  үлкен  зұлмат 
болды. Осындай халық басына туған мәселелерді шешуде, күн нұрындай өз ұлтын жан 
тәнімен  қорғаған  біртуар  азаматтар  тұрды.  Ол  Алаш  жұртының  ардақты,  аяулы 
азаматтары болатын. 
Алаш  қозғалысының  қызметін  жалпыұлттық  тарихи  сананы  қалыптастыруда, 
келешек ұрпақ бойына патриоттық сезімді тәрбиелеуде, Мәңгілік ел идеясын жүзеге 
асыруда,  азаматтық  қауымдастықты  нығайтуда  баға  жетпейтін  үлгі,  мұра  ретінде 
қастерлеп қана қоймай, оны жүзеге асыруда атсалысуға тиіспіз.  
Адамзат  тарихы әлденеше рет  дәлелдегендей,  ұлттың бірлігі, қоғамның күші, 
халық рухы сын сағаттарда сыналып, шыңдалады. Міне, осы кезде тарих сахнасына 
оның шын мәніндегі ел бастаған көсемдері мен біртуар перзенттерінің үркердей озық 
ойлы  тобы  шықты.  Ұлттық  өлшемнен  адамзаттық  өлшемге  кеткен  тірлігінде 
бағаланбаса  да,  халықтың  бағасына  ие  болатын  азаматтар,  олар  дүние  қуған  емес, 
үлкен  адамдар.  Сол  биік  тұлғалардың  алдында  халқы  үшін,  ұлттың  болашағы  үшін 
бар  қызметін  арнап,  құрбан  болған  қайраткерлер  алдында  басымды  ие  отырып, 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
253 
аруақтары разы болсын деп тағзым етемін. Орыс ғалымы Гумилев, қазақ қоғамында 
қазақ ұлттық интеллектуалдық күш қуаты пайда болып, олар жанартаудай жартасты 
жара  атқылады-деді.  Қазақ  зиялыларының  жүрегі  қазақ  елі  деп  соғып,  бар  арман 
тірегі  қазақ  жерінің  сақталып,  тәуелсіз  мемлекет  ретінде  қалыптасуы  еді.  Олардың 
азаматтық  топтасуы,  үлкен  қайнар  күшке  айналуы  патша  өкіметінің  қазақ  жерінің 
нормасына  кіріскеннен  басталды.  Баршамызға  мәлім,  жер  болмаса  мемлекет  қайда, 
оның  ұлты  қайда  болмақ,  сол  үшін  күрескен  бабалар  алдында  біз  қарыздармыз.              
ХХ  ғасырдың  басында  ұлттың  өз  жерінде  мәңгілік  орнығуын  армандаған  алаш 
қайраткерлерінің  күресі  басталып  кетті.  ХVI  ғасырда  Асан  қайғы  бабам  айтып 
кеткендей,  «Қарағайдың  басын  шортан  шалған»  болжамы  дөп  келіп,  орыс  патша 
үкіметі  аңқау  елдің  бауырмалдық  ұстанымын,  өз  пайдасына шешіп  жіберді.  Жемтігін 
аңдыған шортанша, Ұлы түркі даласын ұзақ зерттеген патша үкіметі «қамқорсуды» желеу 
етіп,  өз  жоспарларын  іске  асырғандығы  ешкімге  жасырын  емес.  Қазақтардың  мүддесі 
ескерілмей, құқықтары тапталып жатқан тұста намысшыл халықтың өр мінезін көрсеткен 
«Сырым  көтерілісі»,    «Исатай  мен  Махамбет  көтерілісі»,  «Кенесары  көтерілісі»  бүгінгі 
тәуелсіз  тарихта  ел  азаттығын  қорғаудағы  патша  үкіметін  сескендірген  үлкен  күш 
болғандығын бәріміз білеміз. Ол өркениет көшіндегі отандық тарихта өз бағасын алды. Бұл 
жөнінде  Брокгауз  Ефрон  энциклопедиясында  ерекше  аталған  тұлға  Кенесары  болатын. 
Онда  ол  қазақтарды  орыс  билігінен  толық  азат  етуді  армандады-деп  жазды.  Шынында, 
Кенесары  көтерілісі,  бүкіл  қазақ  даласын  дүр  сілкіндірген,  ержүрек  қазақ  халқының 
жауынгерлік рухын оятқан, отаршылдыққа қарсы бағытталған үлкен бас көтеру болатын. 
Бодан  елге  айналған  қазақ  елінің  билік  жүйесін  құрту  арқылы,  патша  үкіметі  өз 
саясатын  жүзеге  асыруға  кірісті.  1822  жылғы  Сперанскийдің  «Сібір  қырғыздары 
туралы  жарғысы»,  1824  жылғы  Игельстромның  «Орынбор  қырғыздары  туралы 
жарғысы»  орта,  кіші  жүздегі  хандық  билікті  жойып,  ел  ішінде  сайланған  аға 
сұлтандарды  қойып,  отарлау  аппаратының  мықты  бұрауына  көндіріп  алды.  Қазақ 
даласын  тез  арада  меншігіне  айналдырып  алу  үшін,  1867-1868  жылдары  әскери 
әкімшілік аймақтар құрып, момын, қауқарсыз елді темірмен құрсаулап, полициялық 
қатаң  бақылау  орнатты.  Қазақтың  дәстүрлі  билік  жүйесін  ғана  емес,  дәстүрлі  мал 
шаруашылығының  жүргізілу  тәртібін  де  жоя  бастады.  Патша  өкіметі  дала  өлкесін 
ресей  империясының  ұлттық  мүддесіне  сай  өлке  деп,  ал  оның  халқын  «бұратана», 
«тағы»  деп  таныды.  Бұл  турасында,  «Сот  реформасы  туралы  хатында»  халық 
ағартушысы Ш. Уәлиханов та өз пікірін айтып кеткен болатын. Ол ұлттық көзқарас 
пен  қазақ  мүддесінің  ескерілмегендігін,  қазақтай  дана  елде,  онда  Европадағыдай 
қатыгез  жазалау  түрлерінің  болмағандығын,  тура  төрелігін  айтқан  қазақ  билер 
сотының патшалық бітістіру сотымен алмастырғанына өз наразылығын білдірді. Әлі 
орыс  тілін  білмейтін  қазаққа  құзырлы  билікті  енгізу  де,  олардың  бостандығын 
шектеудің ашық түрі еді. Осындай отаршылдықтың шовинистік бағытын дөп басып 
түсінген,  жәдитша білім алған қазақ зиялылары елдің саяси санасын оятып, ұлттың 
рухын көтеруге белсенді түрде кірісті [1, 126-130 бб.]. 
ХХ  ғасырдың  басынан,    Патша  үкіметінің  отарлау  саясаты  тұсында  көзі 
ашық, көкірегі ояу қазақ интеллектуалдық тобының «ұлт» үшін күресі басталды. Ұлт 
зиялыларының басты мақсаты мен бағыты отаршылдық саясат тудырған басқа ұлттар 
мен  халықтарға  деген  шовинистік  көзқарас,  теңдік,  азаттық,  бостандық 
қағидаларының  қатаң  бұзылуынан  туған  ұлттық  саясат-еді.  Ата  бабасының  көзінің 
қарашығындай сақтап күрескен жерін жат талан таражға салуға кіріскенде ұлтының 
жанашырлары  бей-жай  қарай  алмады.  ХХ  ғасырдың  басынан  қоғамның  саяси 
өміріндегі өзгерістерді жіті бақылап, белсенді қызметтер атқарған алаштың арыстары 
ұлттық мүддені қорғауда бар күш жігерін,  бүкіл ғұмырын арнағаны барша алаштың 
баласына  ақиқат.  Ұлтым  деп  ұлтының  болашағын  ойлаған  қазақтың  маңдайына 
жарқырыған  күндей  боп  біткен  арыстары  пенделік  бар  қызықтан  бас  тартып,  өз 
ұлтының бақыты үшін аянбай күресті. Қазақ ұлтының бостандықтары мен құқықтары 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
254 
аяқ асты етіліп жатқанда, қазақтың атамекенін өзге елдің бұғауына түсірмеуде алаш 
қозғалысын ұйымдастырды 
Ресейдің  мемлекеттік  думасында  Ұлттық  мүддені  көздеген  алаш 
қайраткерлерінің  өткір  ойлары  айтылғанда,  алаш  ұрпағы  бар  жоғы  20  мен  50  дың 
арасын  құрады.  Соған  қарамастан  ұлттың  саяси  санасын  оятуда,  тәуелсіздік  үшін 
күресуде  қаймықпады.  Қаймықпас  қайсар  мінез  алаштың  туын  көкке  көтерген                   
М. Дулатов «Көзіңді  аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты-
деп  халықты  жігерлендіретін  уытты  өлеңдерін  қалың  бұқараға  арнады.  Тағы  да  ол 
«Ем таба алмай дертіңе мен ертеден, сол бір қайғың өзегімді өртеген. Тырп етпейсің 
бас  көтеріп  көрпеден,  Еңсең  неге  түсті  мұнша  елім-ай»-деп  еңсесі  түскен  елге  рух 
беруден  шаршамады.  Ұлы  пікірлері,  сол  тұстағы  Сарыарқа,  Қазақ,  Айқап 
басылымдарына  шығып,    халықтың  санасына  Алаш  идеясын  насихаттап  отырды. 
Ұлтым  деп  ұлы  көшті  бастаған.  Алаш  арыстарынының  аға  ұрпақтарының  ақыл 
кеңесімен ерте есейген зиялылардың ішкі жан дауысы қазақ жастарын селт еткізбей 
қойған жоқ, олардың  ерте  есеюіне  елім  дейтін  ерлердің  қалыптасуына  ықпал  еткен 
күш болды. Қоғамның жаңаша құрылу кезеңінде асау уақыттың жалынынан мықтап 
ұстай  білген  өршіл,  отаншыл  қазақ  жастары  қалыптасып  келе  жатты.  Жастардың 
жанашыр  жетекшісі  ретінде  Смағұл  Сәдуақасов,  Алаш  идеясын  жастарға 
түсіндіруден  бір  жалықпады.  Жастарды  алаш  зиялыларының  саяси  істерімен 
таныстыра отырып,  еркін  де,  тәуелсіз  елдің  іргесін  қалауды  мақсат  етті.  Ұлы  қазан 
төңкерісінен  кейін  қазақ  жастарының  «Жас  азамат»,    «Бірлік»  «  Жас  Қазақ» 
ұйымдары  пайда  болды.  Ақын  Мағжан  Жұмабаев  -Сөздерінде  жалын  бар,  Жаннан 
қымбат  оларға  ар,  Мен  жастарға  сенемін  -деп  бекер  айтпаса  керек,  ол  сенімі  мен 
үміті  бүгінгі  таңда  ақталды.  Алаш  идеясы  мәңгілік  екенін,  тамыры  тереңге  кеткен 
діңгегі  мықты  бәйтерек-  екенін  әлемге  паш  етті.  Өйткені  жеке  бастың  қамы  үшін 
емес,  ұлттың  болашағын,  өскелең  ұрпақтың  өз  жерінің,  топырағының  иесі  ретінде 
қамсыз  өмір  сүруі  үшін  күресте,  жазықсыз  атылған  ұлттың  асылдарының  рухы 
жағылған  қара  күйенің  күндердің  күнінде  ағаратынына  толық  сенімді  еді.  Алаш 
ардақтылары  өз  бағдарламаларын  жүзеге  асыруда,  Қазақ-қырғыз  автономиясын 
құруда да өз талаптарын батыл қоя білді. Ол талаптар Алаш автономиясын құрудағы, яғни 
автономия  шептерінде  Қазақстанның  аумақтық  тұтастығын  қамтамасыз  ету,  билік 
тетіктерін  Алашорда  қолына  топтастыру,  халық  милициясын,  қарулы  күшін  құру  және 
қазақ зиялыларының, мемлекеттік қайраткерлерінің саяси қудалануына тыйым салу.   
Алаш  зиялыларының  ұлт  үшін  алған  бағыты  Бірінші  орыс  революциясы 
жылдарында  басталып,  патша  монархиялық  билігі  құлатылғанға  дейінгі  аралықта 
болды.  Бұл  күрестер  Ресейдегі  саяси  ахуалмен,  отаршыл  аппараттың  қазақ  халқын 
күшейте түскен жаңа құжаттың қабылдауынан басталды. Қазақстандағы саяси күрес 
1905-1906,  1912-1914,  1916  жылдары  өзінің  шырқау  шегіне  жетіп  отырды.  Бұл 
күресте қазақ зиялыларының  ұйымдастыру шаралары (Қарқаралы петициясы), құқықтық 
сауат ашу істері,  (Жәбірленуші атынан түрлі арыз шағымдар жазу), баспасөздегі үгіт-насихат 
жұмысы,    («Айқап»,    «Абай»  журналдары,    «Қазақ»,    «Алаш»,    «Сарыарқа»  газеттерінің 
шығуы, мемлекеттің заң шығару ісі, яғни (Мемлекеттік думаға депутат сайлау), ең жоғары 
басқосулар өткізу,  (Алаштың облыстық, бүкілқазақтық сьездері), конституциялық сипаттағы 
құжаттар  жасау,    (Алаш  бағдарламасы  жобасының  жасалуы),  мемлекеттік  тәуелсіздік 
идеяларын  жариялау,    (Алаш  автономиясын  құру)  сияқты  саяси  күрестің  қиын  да  күрделі 
сатыларынан өтті. Қарқаралы петициясының бірінші мәселесі жер мәселесі, екінші қазақтарға 
земство беру мәселесі, үшінші отаршылдардың орыстандыру саясатынан құтылу үшін, 
қазақ жұртын муфтиге қаратуды талап ету. Сол тұста, халықтың сана сезімін оятуда, 
алаш  қайраткерлері  М.Тынышбаев,  Р.Мәрсеков,  М.Шоқаев,  М.Дулатов,  Шәкәрім 
Құдайбердиев,  А.Байтұрсынов  тағы  басқаларының  мақалалары  жоғарыда  аталған 
басылымдарда  жарияланып,  халықтың  сүйіп  оқитын  газеттеріне  айналды.  Ресей 
Мемлекеттік  Думасына  депутат  сайлау  ісі  де,  қазақ  даласындағы  саяси  күресті 
ширатып,  ширықтыра  түсті.  Патша  өкіметінің  отаршылдық  саясатын  өткір  тілмен 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
255 
сынауда  алаш  азаматтары  Ә.Бөкейхан  мен  М.Тынышпаев  ешқандай  бұлтарған  жоқ. 
Патшаның шексіз билігі мен бұратана халықтарды қанаудағы озбырлықтарын айтып, 
ұлттық мүддені қорғауда дума мінбесін ұтымды пайдаланды.  
Ақпан  төңкерісінен  кейін,  монархияның  құлауын  пайдаланған  алаш 
қайраткерлері Жалпы қазақтың бірінші сьезінде А. Байтұрсынұлы мен М. Дулатұлы 
«Автономиялы  тәуелсіз  қазақ  мемлекетін  құру»  идеясын,  ал  Ә.  Бөкейханов  пен                   
Ж.  Ақбаев  «Аумақтық  ұлттық  автономия  құруды»  ұсынды.  Әрине,  олар  қазақ  елі 
толық  тәуелсіз  болмайтынын  түсінді,  алайда  мемлекеттік  билік  пен  басқарудың 
белгілі бір механизмдері болатынын білді: Осылайша, оз жоспарларын жүзеге асыру 
үшін,  1917  жылы  шілдеде  Орынборда  өткен  бірінші  жалпы  қазақ  сьезінде  «Алаш» 
партиясын  құрып,  он  пунктттен  тұратын  бағдарламаны  бекітті.  Онда  мемлекетке  тән 
бүкіл  белгілер  қамтылды.  Алаш  партиясының  мүшелігіне  өтуде  мынадай  шарттар 
қойылды:бағдарламаны  қолдайтын,  өтірік  айтпайтын,  шыңнан  қайтпайтын,    жақындық 
туысқандыққа  бүйрегі  бұрмайтын,  дүниелікке  қызығып  сатылмайтын,    шыншыл,    адал,  
тура  кісілер  ғана  кіре  алады  [2,  142  б.].  Алашордашылар  идеологиясы 
жалпыдемократиялық,  ізгілікті,  либералдық қағидаларға негізделді. Алаш азаматтарының 
позициясы жалпы қазақ халқын құлдықтан құтқару, отаршылдық езгіні жою,  оның қатерлі 
зардаптарын  жою  үшін  күресті.  Өз  ұлтының  өз  жерінде  тәуелсіз  өмір  сүруін  арман  етті. 
Кеңес  өкіметі  орнауымен  қазақ  елі  тәуелсіз  болмағанмен,  Кеңестік  автономиялы 
мемлекеттің  құрылуы  мен  аумақтық  бөлінуінде  мұрындық  болған  А.Байтұрсынов,  
Х.Досмухамедов  еді.  Әрине  бұл  талаптар  сол  тұстағы  ҰЛТ  істері  жөніндегі  халық 
комиссариаты  И.  В.  Сталинге  ұнай  қойған  жоқ.  Кеңес  билігінің  орнығуы  алдында 
алашордашылардың  ізіне  түсу  басталды.  Мына  дерек  Алаш  қайраткерлерінің  тұтқынға 
алына  басталғанын  көрсетеді.  Алашорданың  Батыс  бөлімшесінің  бірқатар  жауапты 
қызметкерлері  Орал  облысында  Орал  казактарымен  және  басқа  да  буржуазиялық 
қоғамды  жақтаушылармен  бірлесе  әрекет  етіп  отырғандығын  ескеріп,  рақымшылық 
жасалғанына  қарамастан,    бұдан  былай  олардың  қырғыз(қазақ)  аумағында  қалуы 
жергілікті жерлерде қазақтарды кеңес құрылысына тарту ісіне зиянын тигізері анық; 
екінші  жағынан,    олардың  кейбіреуі  қылмыскер  болуы  да  мүмкін,  ондай  жағдайда 
олардың  қылмысты  іс-әрекеттерінен  зардап  шеккен  халықтың  Кеңестік  сотқа 
жүгінетінін ескеріп, Ревком қаулы етті: 
1.  Қырғыз  (қазақ)  өлкесінде  Кеңес  өкіметі  мықтап  орнығып  алғанынша, 
Алашорда ұлттық үкіметі Батыс бөлімшесінің жауапты басшылары қазақтың еңбекші 
бұқарасынан аластатылсын. 1) Жанша Досмұхамедов, 2) Халел Досмұхамедов, 3) Иса 
Көшкінбаев,  4)  Кәрім  Жәлелов,  5)  Берікқали  Атшыбаев  Мәкеуге  немесе  басқа 
орталық губернияларға жіберілсін.  
2.  Алашордалықтардың  барлық  дүние-мүліктері,  қазыналық  немесе  жеке 
меншік  болсын,  қай  жерде  екеніне  қарамастан,  бұдан  былай  ревкомның  ерекше 
нұсқауы  шыққанша  тіркеуге  алынсын,    ревком  мүлікке  жауап  беретін  бірден  бір 
құзырлы  орган  болып  табылады  –деп  қазақ  зиялыларына  тұзақ  құру  ісі  басталып 
кеткен  болатын.  Қараңғы  қазақ  көгіне  күн  болып  шыққан,  қазақ  қоғамының  сүт 
бетіндегі  қаймақтары  тоталитарлық  тәртіптің  мықты  құрсауына  ұшырады.  1920 
жылы  Қырғыз  (Қазақ)  АКСР-і  құрылған  кезде,  қазақтардың  өз  территориясындағы 
құрамы  65  пайыз  болса,  1962  жылға  дейін  29  пайызға  әзер  жетті.  Бұл  Сталиннің 
қолтаңбасы  десек  қате  айтпаған  болармыз.  Өз  жеріміз  бен  мемлекетіміздің 
қалыптасуына  мұрындық  болған  Алаштың  ардақтысы  Ә.Бөкейханов  пен  алаштың 
арыстары шектен шыққан қызыл саясаттың құрбандарына айналды.  Қазақтың зиялы 
тобының соңына шам алып,   жоспарлы түрде кірісуі,  жаңа құрылған өкіметке деген 
қазақ  зиялыларының  сенімін  сейілте  бастады.    Осылайша,      тоталитарлық  жүйенің 
жендеттік  жазалауға  сүйенген  қатыгез  тәртібі  орнады.  Ұлтым  -  дегендер  ұлы 
қылмыскерлерге айналды, халқым дегендер «халық жауы» атанды. 1920 жылдардан 
басталған  Сталиндік  террор,  Голощекиндік  геноцидке  ұласып  қазақтың 
демографиялық дағдарысы басталды.  

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
256 
Патша заманынан келе жатқан сенімді тәсіл,  тұтас бір  халықтың бетке ұстар 
маңдай алды жақсыларын тұншықтыру, құрту. Ел сеніміне кірген дараларының көзін 
жою арқылы ұлттық сананы жою тәсілі, Кеңестік қызыл саясатпен ұштастырылды. Ә. 
Бөкейханов  «Алашорда»  үкіметі  Ресейден  дербес  мемлекет  болғысы  келетінін 
мәлімдегенде,    патша  адмиралы  Колчак,  олардан  айрылмаудың  жолын  былайша 
көрсетер едім деді:  «Маған салса қазақтарды бағындыру қиынға соқпас еді, ол үшін 
халыққа  сөзі  өтетін,    халық  сенетін  бес  жүз  интеллегиенттің  көзін  жойса  жетіп 
жатыр-қазақтарың тағзым етті деп есепте» [3, 150 б.]. Осы әккі тәсіл іске асырылды. 
Кеңес  үкіметінің  әкімшіл  әміршіл  басқаруында  да,    халықтың  қамын  ойлаған 
зиялылар халық арасында өте беделді еді. Сондықтан Кеңес өкіметі олардан сескеніп,  
жаңа  өкіметтің  ұлтшыл  зиянкестері  деп,    ОГПУ  арқылы  қудалауға  кірісті.  Жаппай 
қазақ зиялыларына террор басталды. 1928-1930 жылдары Қазақстанда ПП ОГПУ-дің 
(Біріккен Мемлекеттік  Саяси Басқарманың өкілетті өкілдігінің) Үштігімен  қазақтың 
алғашқы  интеллегенттерінің  қырықтан  астамы  тұтқындалды.  Темір  торға  тоғыту 
арқылы, «ұлтшыл -буржуазия» өкілдері деген қылмысты іс ашып, қазақ азаматтарын 
торықтырам,  қамықтырам  деді.  Жоқ,    қазақ  қайраткерлері  ештеңеден  тайсалмады. 
Тағдыры  тәлкекке  түсіп,    бастары  өлімге  тігілсе  де  «малым  жанымның  садағасы,  
жаным  арымның  садағасы»-деп,    ақиқатын  айтып,    халқым  деп  қамқорсып,  адам 
құқықтары  мен  бостандықтарын  аяққа  таптаған  кеңестік  қызыл  саясатқа  қасқия 
тұрды. Оған дәлел А.Байтұрсыновтың мына сөзі: «Қазақтың қалам ұстаған отаншыл 
қайраткерлері,  әрі  интернационалист  болып,  өз  Отанына  қарсы  шығушылар 
қатарында  қала  алмайды.  Олар  сырттай  өзгеруі  мүмкін,  бірақ  ішкі  жан  дүниесі 
өзгермейді.  Олар  қазақ  халқын  құрбандыққа  апаратын,  отаншыл  рухтағы  емес, 
өкіметпен  бірге  бола  алмайды».  Баршамызға  мәлім,  қазақ  зиялылары  Рысқұлов, 
Қожанов,  Сәдуақасов,  Меңдешев  тағы  басқалары  қазақ  халқын  жоспарлы 
отырықшыландыруға  ауыздары  көпіргенше  қарсылық  білдіргені.  Патша  дәуірінен 
басталған  жазалау,  казармалық  басқару  шовинистік  көзқарастағы  «шолақ 
белсенділердің»  құралына  айналды.  Тек  «Ұлт»  дегендерді,  халықтың  қамы  үшін 
айтысқандарды  темір  тордың  аржағына  апарып  тастай  берді.  Голощекиндік 
саясаттың  неге  соқтырғаны  бүкіл  әлем  тарихының  өзекті  мәселесіне  айналды. 
Қазақтардың, яғни 3,5 миллион қазақ халқы аштыққа ұрынып, 4,5 миллион бас мал 
қырылды.  О.Исаев  Қазақстан  Өлкелік  Комитетінің  VI  пленумында  1929  жылы               
40  миллион  бас  мал  болса,  ал  1933  жылы  4  миллион  ғана  малдың  қалғанын 
мойындауға  мәжбүр  болады.  Ал  бұл  қасіреттің  алдын  алу  үшін  күрескен  қоғам 
қайраткерлерінің,    сорақы  түрі  қолдан  өмірлері  қиылып  отырғандығын,    әлі  күнге 
дейін сақталған «Алжир»,   «Карлаг»,  «Степлаг» жазалау лагерлері айғақтайды. Айта 
берсең,    қазақ  зиялыларының  трагедиясы,    таусылмайтын  дастан.  Бұл  әлі  де  терең 
зерттеуді қажет ететін,  тарих бетінен түспейтін өзекті мәселе. Мына факт: 1937-1938 
жылдары  қазақтың  зиялы  өкілдерінен  66  мың  адам  жапа  шеккен.  300  мың  адам 
жазаға тартылып,  25 мың адам ату жазасына кесілді [4, 133 б.]. Бұл шығын алдыңғы 
шығыннан  аз  болғанмен,    халықтың  интеллектуалдық  әлеуетін  әлсіретіп,    санасын 
жасытуда,    аштық  трагедиясынан  ешбір  кем  болған  жоқ.  Әкімшіл  әміршіл 
мемлекеттің  басында  тұрған  Сталин  басқарған  тұстағы  қазақ  зиялыларын  саяси 
қудалау  ХХ  ғасырдың  20  жылдарынан  басталып  55  жылдарға  дейін  ұласты.  Әрбір 
азаматтың  бостандығы  мен  өмірі  қатаң  бақылауға  алынған  тоталитарлық  жүйеде 
қазақ зиялылары қуғын сүргіннің құрбанына айналды. Елбасы айтқандай алмағайып 
мына  кезеңде,   отаршылдық  идеяларынан  түбегейлі  бас  тартты  деп  айта  алмаймыз. 
Сондықтан,    елбасы  алаш  зиялыларының  тәуелсіздік  үшін  күресін  өскелең  ұрпаққа 
ұғындыруда,    Мәңгілік  ел  патриоттық  идеясын  жүзеге  асыруды  ұсынды.  Ал,  алаш 
зиялыларының  асқақ  армандары  бүгінгі  таңда  орындалып,    тәуелсіз  мемлекетімізде 
тұрып  жатқан  әрбір  азаматтың  еркін  өмір  сүру  еркіндігі  қамтамасыз  етілді.  Бізге,  
кейінгі  ұрпаққа  алаш  қайраткерлерінің  жер,    ұлт,    ұлт  мүддесі  үшін  жасаған 
қызметтері,    басынан  кешкен  азапты  күндері  үлкен  сабақ  болуы  тиіс.  Қазақ  елінің 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №3-2016ж.  
 
257 
мәңгілігін  ойлаған  алашордашылар  қозғалысын,  қазақтың  дара  тұлғасы 
Ә.Бөкейхановсыз  елестету  мүмкін  емес.  Ұлт  тарихын  зерделей  отырып,  «Алаш» 
қозғалысы зиялылары Қазақ тарихын терең білген, оған байланысты өз пікірі,  бағасы 
болған  Бөкейханов  ұлттық  мешеуліктің  түп  тамырын  халықты  билеушілердің 
надандығы мен ел бірлігінің жоқтығынан көріп: «Пәлен хан-ай! Пәлен би-ай!» деп отырып 
өкінесіңдер. Бұрынғы хандарың да,  бұрынғы билерің де осы күні атқа міндім деп жүрген 
өздеріңдей  еді.  Қазақтың  бұрынғы  басшыларында,  әділдік  –  береке  болса,    қазақ  мұндай 
болмас еді-деп,  басылым беттеріне өзінің бірнеше мақаларын жариялады. 1907 жылы «Қазақ 
өлкесінің  тарихи  тағдыры  және  мәдени  өркені»,  1908  жылы  «Дала  өлкесінің  түкпіріндегі 
орыс қоныстары»,  1910 жылы «Қазақтар» атты еңбектерінде қазақтың мың жылдық тарихы 
барын айтты [5, 115 б.]. Байлықты өнермен, шаруамен, қызметпен іздемей, жұртты тонап, 
момынды  жылатып  іздеген  мырзалар,  қысты  күні  үңгірде  жатып  өз  аяғын  сорған  аю 
мысалында ғой,  қанша қомағайланса сорғаны өз аяғы деп түйіндеді [1, 124 б.]. Надандық 
турасында  «Земства»  қолға  алып  істейтін  істің  бір  жолы  елдің  өркендеуін  қамтамасыз 
етеміз деген мақсаттары болыпты бала оқыту. Земства мектеп, школ салады деп қазақтың 
сауатын  ашу  арқылы,  жемқорлар  мен  тоғышарлардан  тазалаймыз  деген  тілектері  бүгін 
жүзеге асуда. Биыл Алаштың көшбасшысы Ә. Бөкейхановтың 150 жылдық мерейтойына 
байланысты,  мемлекет  шеңберінде  іс  шаралар  ұйымдастырылды.  Алаш  зиялыларының 
қызметін зерттеу нәтижесінде тағы да өте құпия түрдегі қырық құжат табылды.  Қазақтың 
шаңырағын ұстап қалуда өз істерін халқына арнаған бар жоғы жиырма мен елу жасты 
құраған  қазақ  марқасқалары  мәңгілік  жүрегімізден  орын  алады.  Сөзімнің  соңын,  
Бұқар жыраудың мына сөзімен:  
Жар басына қонбаңыз 
Дауыл соқса үй кетер,   
Жатқа тізгін бермеңіз 
Жаламенен бас кетер,  деп түйіндей келе,  Алаштың асқақ армандары Мәңгілік 
ел  идеясы  жасай  берсін,    тәуелсіздік  тұғыры мықты,    керегесі  кең,    шаңырағы  биік 
болсын  демекпін.  Тәуелсіздік  бағасын  қадірлеп,  «Батырым  деп  қарсы  алып,  
бауырым деп шығарып салу» үрдісін жалғастырайық ағайын демекпін.  
 
 Әдебиеттер: 
1.  Қазақстан  тарихы:  көне  заманнан  бүгінге  дейін:  бес  томдық.  4-т.  /  ҚР  Білім  және 
ғылым  министірлігі  Ғылым  комитетінің  Ш.Ш.  Уәлиханов  атындағы  тарих  және  этнология 
институты, Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты. – Алматы: Атамұра, 2010. – 752 б. 
2. Алаш-Орда: сборник документов / Сост. Н.Мартыненко. – Алма-Ата: Айкап, 1992. – 192 с.  
3. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда: Ғылыми басылым. – Алматы: Ататек, 1995. – 255 б.  
4.  Нәубет:  публицистикалық  ой-толғаулар  /  Құраст.  З.Қыстаубаев.  –  Алматы: 
Жалын, 1990. – 446 б. 
5. Бөкейханов Ә. Шығармалар / Құраст. М.Қойгелдиев. – Алматы: Қазақстан, 1994. – 384 б. 

жүктеу/скачать 4,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: