БҚму хабаршысы жылына 4 рет шығады

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
аталад^і.  Осы  «миллиардерлердің»  алдыңғы  катарлы  байы  Вандер  Билдт  (жас  жігіт) 
мына Еуропа  соғысында жаралы  болған  адамдарға жаксылык  кылам  деп,  майданнан 
жаралы  адамдарды  таситын  автомобиль  мінген  дәрігер-даяш ы  кісілер  жіберген. 
М ұным  аз  болды,  енді  өзім  барып  кызмет  кылам  деп  Вандер  Билдт  «Лузитанияға» 
мініп келе жатканда суға кетеді.
Параход  суға  батарда  Вандер  Билдт  кайыкка  мінбей  әйелдерге,  балаларға 
болыскан.  Өз  колындағы  кісіні  суға  кетірмейтін  кұрылғыны  бір  әйелге  беріп,  өзі 
«Лузитаниямен»  бірге суға батты.
Бүкіл  адамзатка,  әйелге  һәм  балаға  корған.  Еуропаның  рухани  мәдениеті 
бойынша бұл рәсім.  М ына Вандер Билдт ерлігі майдандағы ерліктен артык.  Осындай 
азаматым  бар  деп  англо-сакс  жұрты  канша  мактанса  да  лайыкты»  деп  білемін.  Бізде 
шама-ш аркымызш а  «Евуропаның  жаксы  жолын  колданбак  болып,  окушыларды 
алашордашылармен 
«таныстырмакпыз». 
Өкінішке 
карай, 
басымыздан 
бакайш ағымызға  дейін  батыстанса  да,  «жаксы  әдетке»  жарымай  койдык.  Мәселен, 
барлык БА Қ жабыла жазуға тиіс  айтулы  күнге  арнап журналистер тарапынан макала 
жазылмайды.  Алаштыктардың  «кім  екенін  окытуш ыларының  есіне  салсак»,  одан 
кімге  кандай зауал келмек?  Түсінбедік.  Вандер Билдтті  «адам  баласына көп кызметін 
жұмсаған кісі  еді»  деп  баға берген Әлекеңнің де  еңбегі  -  ұшан-теңіз.  Себебі,  Әлихан 
Бөкейхан саяси ұстанымын ұлттың мүддесіне  негіздеп  отырды.  М ысалы,  «М ен кадет 
партиясынан  неге  шыктым?»  деген  макаласында:  «Кадет  партиясы  жер  адамға  мен- 
шікті  болып  берілсе  де,  жөн  дейді.  Біздің  казак  жерді  меншікті  кылып  алса, 
баш кұртш а  көрші  мұжыкка  сатып,  біраз  жылда  сыпырылып,  жалаңаш   ш ыға  келеді»,
-   дей  келе:  «Кадет  партиясы  ұлт  автономиясына  карсы.  Біз  алаш  ұранды  жұрт 
жиылып,  ұлт автономиясын тікпек болдык»,  -  дейді  [1,  284-285  бб.].
Қоғам  кайраткері  Әлихан Бөкейхановтың тағы  бір  саяси маңызды тұжырымы  - 
карулы  күрес  аркылы  куатты  орыс  империясының  отарлык  шырмауынан  кұтылып, 
ұлттык  мемлекетті  калпына  келтіру  іс  жүзінде  де,  теория  тұрғысынан  дұрыс  та, 
мүмкін  де  емес.  Қалың  казакты  өзін-өзі  билеу  кұкына  да,  одан  соң  толык  ұлттык 
тәуелсіздікке  де  кайта  кол  жеткізетін  жалғыз  жол,  Алаш   козғалысы  жетекш ісінің 
көзкарасы  бойынша,  заман  талабына  сай  ұлттык  мәдениет  калыптастыру  және  казак 
коғамын  еуропалык  деңгейге  жетелеп  жеткізу  болды.  Оның  дәлелі,  белгілі 
әлихантанушы  С.Аккұлұлы:  «Әлихан  -   Кенесары  ханның  көтерілісінен  кейін  казак 
ұлтының  мемлекеттігі  үшін  күрескен  бірден-бір  адам.  Бірак  күресі  баскаша  болды.  Ол 
карусыз  мәдени  төңкеріс  жасады.  Соғыссыз  мемлекеттік  алып,  автономиялык  мемлекет 
кұрды.  Әлихан  казактың  ұлттык  мемлекеттін  кайта  кұрып  кана  коймай,  Орта  Азия 
кеңістігіңцегі  кыірғыз,  өзбек,  тәжік  секілд  өзге  туыс  халыктардың  ұлттык  сана  сезімін 
оятып, азаттык козғалысының дамуына ыкпалын тигізді», -  деп келтіреді [2, 8-б].
«Алаш»  козғалысының  стратегиялык  максаттарының  бірі  -   Дала  өлкесіне 
«земство»,  яғни жергілікті  өзін-өзі баскару жүйесін жаппай енгізу.  Земство  енгізілген 
жағдайда  жергілікті  өзін-өзі  баскару  жүйесі  күшейіп,  белгілі  бір  аумакта  жиналған 
салыкты  мектеп,  аурухана,  жол  және  тағы  да  баска  маңызды  әлеуметтік  нысандар 
кұрылысын  жүргізуге,  яғни  жергілікті  инфракұрылымды  салып,  дамыту  мүмкіндігі 
болатын еді.  Земство туралы Әлихан Бөкейханов:  «Земства колға алып кылатын істің 
бір  зоры 
бала  окыту.  Земства  мектеп,  ш кола  салады.  Медресе  көрмеген  бала 
болмайды.  Жұрттың  бәрі  білім  алады.  Оку  мен  білім  алуға,  ғылым  үйретуге  зества 
көшпелі, уакыітша білгіш мұғалім жалдап оку үйретеді.  Оку бәйгесіне косылмай арманда 
калған  адам  болмайды.  Жүйрік,  білгіш,  барынша  болғаны  жарыкка  шығып,  жұртка 
кызмет көрсетеді», -  дейді.  [1, 251 б.].
М емлекеттік  Думада  тиесілі  заң  кабылдау  аркылы  Дала  өлкесіне  жаппай 
земство  енгізуге  ұмтылған  Әлихан  Бөкейхановтың  түпкілікті  көздегені  казіргі  казак 
мемлекетін,  оның  берік  іргетасынан  калау  еді.  Кезінде  Ресей  империясының 
Думасында  сөз  алған  Әлихан  Бөкейханов  казак  балалары  білім  алатын  барша 
бастауыш  мектептерге  ана  тілі  мен  жазуын  енгізуді,  казак  тілінде  газет  шығарып,  іс
298

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
кағаздарын  казак  тілінде  жүргізуді  талап  етті.  Әлихан  Бөкейхан  кейінірек  сырттан 
таңылған  ж ат  заңдармен  емес, 
казак  халкының  салт-дәстүрі  мен  үлттык 
ерекшеліктеріне  сай  келетін  жосын-жоралғылар  бойынша  үкім  шығаратын  казактың 
байырғы  билер  сотын  калпына  келтіруді  үсынды.  Бүл  ретте  мысал  ретінде 
Англиядағы  сот  билігін  алға  тартты.  Ол  үш ін  билер  мен  билердің  сот  билігін 
әкімш ілік билікке тәуелсіз ету кажет деп санады.
Қоғам  кайраткері,  айбынды патриот Әлихан Бөкейхановтың  өмірбаяны туралы 
тарихи  деректерге  келетін  болсак:  «Әлихан  Нұрмұхамедұлы  Бөкейханов  (05.03.1866 
жылы  Қаркаралы  уезі,  Семей  облысы,  Дала  Өлкесінде  дүниеге  келген  -   27.09.1937 
жылы Мәскеу  каласында  кайтыс  болған) -   XIX  ғасырдың  соңы  мен  XX  ғасырдың 
басындағы  казак  зиялылары  мен  ағартушыларының,  коғам  және  мемлекет  кайраткерлері 
катарындағы беделді түлға.
Әлихан  Бөкейхановтың  генологиялык  ата  тегі  Ш ыңғыс  ханның  үлкен  үлы 
Ж ошыдан тарайтын төре түкымы.  Арғы атасы атакты  Сүлтан Барак.  Қазактың соңғы 
хандарының  бірі  Бөкей  осы  Сүлтан  Барактың  баласы.  Бөкейден  Батыр,  одан 
М ырзатай,  одан Әлиханның әкесі Нұрмүхамед туған.
Әлиханды  әкесі  тоғыз  жасында Қаркаралыға апарып,  жергілікті  молданың 
колына  окуға  береді.  Бірак  зерделі  бала  молдадан  окығандардан  гөрі  осындағы 
мектепте  окып жүргендердің сауаттылығын аңғарып,  каладағы үш  кластык бастауыш 
мектепке  өз  еркімен  ауысып  алады.  Оны  бітіргеннен  кейін  1879-1886  жылдары 
Қаркаралы  каласындағы  казак  балаларына  арналған  мектепте  окиды.  1886-1890 
жылдар  аралығында  Омбыдағы  техникалык  училищеде  окып,  оны  «техник» 
мамандығы бойынша бітіріп шыкты.
1890-1894  жылдары  аралығында  Ресей  империясының  Санкт-Петербургтегі 
Орман  технологиялык  институтының  экономика  факультетінде  білім  алады.  М ұнда 
ол  студенттік  кызу  пікірталастарға  катысып,  XX   ғасырдың  босағасын  аттағалы 
түрған  Ресейдің  кандай  жолмен  дамуы  тиімді  болатындығы  туралы  кайшылыкты 
пікірлер  кактығысына  куә  болды,  өз  ойын  да  ш ыңдай  түсті.  Ол  мұнда  жүріп 
күнделікті  сабактарына  коса  студенттердің  саяси,  әдеби,  экономикалык  және  тағы 
баска үйірмелердің жүмысына  кызу  араласып,  студенттік толкуларға  катысады.  Оны 
екі  ғасырға  жуык  Ресей  империясының  кол  астында  отырған  халкының  ауыр 
тағдыры  катты  толғандыра  бастайды.  Қараңғылык  пен  надандыктың  шырмауында 
отырған  халкына  білім  мен  мәдениет  керек  екенін  үғады,  елдің  түрмысын, 
мәдениетін,  білімін  көтеруді  өзінің  алдына  максат  етіп  кояды.  Окуын  бітірген 
соң,  Омбы  каласына  оралғанда  Әлихан  Бөкейханов  Ресей  империясының казак 
даласына  жүргізген  отаршылдык  саясатына  деген  өзіндік  көзкарасы  калыптаскан, 
марксизмнің  экономикалык  кағидаларымен  каруланған,  саяси  астыртын  күрестің 
түрлері  мен  әдістерін үйреніп,  білген,  күрес  тартыстан  біршама тәжірибесі  бар  саяси 
күрескер  болатын.  Ол  Омбыға  келісімен  каланың  саяси-әлеуметтік,  коғамдык 
жүмысына 
белсене 
араласады. 
«Народная 
свобода» 
(Халық 
бостандығы) 
партиясының катарына өтіп,  өзі казак зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында 
осы партияның шағын тобын үйымдастырады.
Әлихан  Бөкейхановтың  саяси  көзкарасының  калыптасып,  жетілуіне,  кейін  белгілі 
саяси,  коғам, мемлекет кайраткері әрі казак ұлт азаттык козғал^іс^ін^ің ұйымдастырушысы 
және  көсемі  ретінде  танылуына,  саяси  күрескер  ретінде  шыңдалуына Омбыдағы күндері 
ерекше  ыкпал етеді.  1905 жылы Әлихан Бөкейханов  Семей облысы казактарының атынан 
1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды.
Ұлтының 
тарихын 
зерттей 
келе, 
әйгілі 
энциклопедист 
Әлихан 
Нұрмұхамедұлы, 
алты 
алаштың 
бірлігінің 
болмауы, 
соның 
салдарынан 
тәуелсіздігінен  айырылуының  ең  басты  сыры  -  бұрынғы  хан-сүлтандардың  Ресей 
империясы  тарапынан  отарлау  каупі  төнген  сәтте  де  өз  билігіндегі  ру-жүздерді 
біріктіре  алмауы  екенін  біледі.  «Бұрынғының  көбі,  күш-куатты  тиісті  орнына 
жүмсамай,  бірінің  көзін  бірі  шұкудан  уакыты  артылмады,  істегенінің  бәрі  жәбір,
299

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
залым  болды;  кылғанының  бәрі  зорлык-зомбылык  еді»,  -  деп  ж азды  Әлихан 
Нұрмұхамедұлы  1913  ж ылы  «Қазак»  газетіндегі  «Қазак  тарихы»  макаласында.  Сол 
себепті  де  Әлихан  Бөкейхановтың  туған  халкы  алдында  бұрынғы  хан-сұлтандардың 
тікелей  ұрпағы  ретінде  өзін  айыпты  сезінді,  кең  сахара  даласында  емін-еркін  ғұмыр 
кешкен,  өзіндік  салт-дәстүрі,  мәдениеті  бар  халкын  еш  карсылыксыз  отарлыкка  жегіп 
жіберген  алдыщ ы  хан-сұлтандардың  бар  кінәсі  мен  халкының  келешек  тағдыры  үшін 
бар  жауапкерлікті  өз  мойнына  алды.  Әлихан  Бөкейхановтың  1914  жылы  жазған 
макаласының  бірінде:  «Хан  баласында  казактың  хакысы  бар  еді,  тірі  болсам,  казакка 
кызмет кылмай коймаймын»,  - деп жазды.  Әлихан с о ң ы  демі біткенше осы сертіне адал 
болды [3, 401-402 бб.].
Қазак  жерінің  отарлануы  мен  байырғы  жер  иесі  -   казак  халкына  сол  кездің 
өзінде тиіп отырған және  алда да тигізе  беретін аса ауыр  зардаптары туралы біркатар 
ірі  еңбектері  Әлихан  Бөкейхановтың  алға  койған  мұратының  жаркын  мысалдары 
бола  алады.  Оның  «Қазактың  суармалы  егістік жерлерінің  алынуы»,  «Дала  өлкесінің 
түкпірлеріндегі  орыс  коныстары»,  «Акмола  облысындағы  переселендердің  жер 
үлестері»  деп  аталатын  макалаларының  такьIрыптарынаң-ақ  оның  кандай  өзекті 
мәселелерді  аркау  еткені  айкын  аңғарылады.  Әлихан  Бөкейхашвтың  бұл  макалаларды 
баска  жерде  емес,  отаршыл  метрополияның  дәл  жүрегінде  -   Петербург  каласында, 
«Сибирские вопросы» журналында жариялады.
Әлихан  Бөкейхановтың  Қ азак  автономиясы  үш ін  «Ұлт  Кеңесін  кұру»  кажет 
деп  санады.  Яғни:  «Біз  5  миллион  казакпыз,  өзімізді  корғайтын  күш  өзімізден 
табылады.  Сол  күштерді  реттеп  жасайтын  кеңес  орындары  кажет.  Барш а  казак 
бірігіп,  әуелі  «Ұлт  Кеңесі»  деген  орын  жасау  керек.  М емлекет  ісі  күн  сайын 
кұбылып, түрлі күйге түсіп тұрған шакта,  бүкіл казак съезд жасап отыру мүмкін емес. 
Қазактың  атынан  баска  жұртпен  сөйлесетін,  казактың  атынан  әрбір  жұмысты 
акылдасатын  жоғары  дәрежедегі  «Ұлт  Кеңесі»  болу  керек.  Ол  «Ұлт  Кеңесі»  әр 
облыста бөлімі боларға керек.  «Ұлт Кеңесіне»  халыктың сенімді адамдары сайланып, 
іс жүргіу кажет»,  -  деп келтіреді  [1,  46-47 бб.].
Ойымызды  нактылай  келе,  Қазак  үш ін  Алаш   идеясынан,  оның  бес  ұлы 
нысанынан  артык  мүдде  болуы  тиіс  емес.  Ол  идея  бүгін  де  өзінің  мүдделі  максатын 
жойған  жок.  Қайта  тәуелсіздіктің  тамыры  тереңге  кеткен  сайын,  алдымызға  сұрак 
болып шығып отыр.  Ол идеялар мыналар болатын:
Бірінші  ұстаным:
 
жер,  жер  және  жер. 
Ж ерсіз  Отан  жок. 
Әлихан 
Бөкейхановтың  ұйғарымы  бойынша:  «Қазактың  байырғы  жерін  каш ан  казактар  өз 
бетінше  ғылым  мен  техникаға  сүйеніп  толык  игермейінше,  жер  жеке  меншікке  де, 
коныстануш ыларға да берілмейді».
Екінші  ұстаным:
 
жердің  астындағы,  үстіндегі,  аспанындағы  барлык  игілік 
казак мемлекетіне кызмет етуі керек.  Әлихан Бөкейхановтың айтуынша,  «оның әр бір 
түйір тасы казактың өңіріне түйме болып кадалу керек»  болатын.
Үшінші  ұстаным:
 
Әлихан  Бөкейхановтың  жобасы  бойынша,  «Қазактың  жерінде 
өндірілген  «бір  уыс  жүн  сол  мемлекеттің  азаматтарының  үстіне  токыма  болып  киілуі» 
керек, яғни толыктай экономикалык тәуелсіздікке кол жеткізуге ұмтылуы тиіс.
Төртінші  ұстаным:
 
казак  мемлекетінде  мемлекет  кұруш ы ұлттың тіл,  дін,  діл 
үстемдігі болуы керек.
Бесінші  ұстаным,
 
түпкі  максат:  ғылымға,  ұлттык  салт-дәстүрге  негізделген 
заңға сүйене  отырып,  Ж апонияның үлгісіндегі ұлттык-демократиялык мемлекет кұру 
еді.  Ал бұл идеялардың ұйткысы болатын.
Осыдан  бір  ғасыр  бұрын  айтылған  идялары  бүгінгі  «Тәуелсіз  Қазакстан» 
мемлекетінің  «М әңгілік  Ел»  идесымен  үндесіп,  оның  мәнін  мемлекетіміздің 
Президенті  Н.Ә.  Назабаевтың  «Қазакстан  жолы  -   2050:  бір  максат,  бір  мүдде,  бір 
болашак»  туралы  Қазакстан  халкына  Жолдауы  негізінде  айкын  байкалады,  мұнда: 
«Мәңгілік Ел -  ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.  Ол арман -  әлем 
елдерімен терезесі тең катынас кұрып, әлем картасынан ойып тұрып орын алатын Тәуелсіз
300

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
мемлекет  атану  еді.  Ол арман  -  тұрмысы  бакуатты,  түгіні түзу  шыккан,  ұрпағы  ертеңіне 
сеніммен карайтын бак^пты Ел болу еді.  Біз армандарды акикатка айналдырдық  Мәңгілік 
Елдің іргетасын каладык», -  деп келтірілген [4; 3].
Осынау  стратегиялык  максаттарға  жету  жолында  ұлттык  зиялы  кауымға  да, 
карапайым  бүкара  халыкка  да  жакын  идея  өте  кажет  еді.  Әлихан  Бөкейхановтың 
казактарды руға да,  жүзге  де  жіктемеді,  әлеуметтік мәртебесіне  де,  біліміне  карай да 
бөле-жармады.  Қазакты біртүтас  халык ретінде  көргісі  келді.  Осы орайда ол үсынған 
Алаш   атауы  үлтты  ұйыстыруға  мұрындык  болатын  тамаша  идея  болып  шыкты.  Бұл 
идеяны Әлихан Бөкейхановтың Алаш козғалысы пайда болғанға дейін-ак әрдайым айтып 
жүрген  еді.  Сонау  1910  жылдың  өзінде-ак  «Қазактар»  деп  аталатын  тарихи  очеркінде 
казактардың  соғыс  үраны  «Алаш  деген  мифтік  тұлға»  екенін  атап  өткен  болатын.  1913 
жылы  жазған  «Қазактың  тарихы»  деп  аталатын  макаласында  Алаш  атауына  тереңірек 
токталып,  Алаш атауының астарында «жетекші» деген мағына жатканын айтады.  «Жошы 
ханды халык «Алаш» деп атап кетті.  Бүл «Алаштың -  алаш жұртының басшысы»  екенін 
білдіреді, -  деп жазады «Түрік баласы»  («Қазак»,  1913, №7).
Бүкіл  саналы  өмірін  халкына,  халкының  азаттығына  арнаған  Әлихан 
Бөкейхановтың  барлык  кажыр-кайратын,  білім,  дарын-талантын  патша  өкіметі 
кезіндегі  кыспак-канау, 
отаршылдык-зорлык  кезінде  калам  күшімен  жазылған 
еңбектерінде  калың  казактың  өз  ішіндегі  алауыздык,  жалкаулык,  ел  тағдыры  ең  басты 
нәрсе білім, оку екендігін дәлелдейді.  Осы бағытта жанын аямай еңбек етті.
Алашорда  автономиялы  үкіметінің  тұңғыш   төрағасы  сол  кездегі  Алаш 
зиялылары  сиякты  әр  саланың  білгірі.  Ресми  түрде  атайтын  болсак,  ғұлама  ғалым 
экономист,  мал шаруашылығын зерттеуді ғылыми жолға коюшы,  тарихшы,  этнограф, 
әдебиеттанушы,  аудармашы,  әрі публицист ретінде казак халкының саяси әлеуметтік, 
мәдени  рухани  тарихында  өшпестей  із  калдырған  тұлға.  Халкымыздың  саркылмас 
казынасы  -  ауыз  әдебиеті  мүраларын  жинау,  оларды  жіктеп,  өңдеп  бастыру, 
әдебиеттану,  көркем  аударма  Әлиханның  сонау  бастан  сүйсіне  аткарған  істерінің 
бірі.  «Қазактың  үлт  болып  өркениетті  ел  катарлы  өмір  сүруі  үш ін  ең  алдымен, 
халыктың  сана-сезімін  оятатын  жағдай  тудыру  керек,  казактың  ұлттык  тілін, 
әдебиетін  өрістету  керек.  Өз  әдебиетін  калыптастыруда  табыска  жеткен  халык  кана 
азат  өмір  сүре  алады»  деп  білген  Әлихан  ұлттык  әдебиетімізді  өркендетуде  жан- 
тәнімен еңбек етеді  [5,  91  б.].
Халыктың  мәдениетін  көтеруде,  ой-санасын  оятуда,  халыкты  надандык 
кұрсауынан ш ығарудағы баға жетпес  ойын  ол  студенттік күндерден-ак түсінген.  Сол 
максатта  заманындағы  казактың  алдыңғы  катарлы  зиялылары  мен  әдебиет 
өкілдерінің  басын  біріктіруге  үмтылады.  Оларды  халыкка  кызмет  етуге,  білім  беріп, 
көзін  ашуға  шакырады.  Сонымен  катар,  Әлихан  Бөкейхановтың  әдебиеттану 
тұрғысынан  ж азылған  еңбектері  ғалым  Дихан  Қамзабекұлы  тарапынан  жан-жакты 
карастырылады.  Бүл  зерттеуде  Әлихан  Бөкейхановтың  алғаш кы  еңбектерінің  бірі 
ретінде  «Ж енщина  в  киргизкой  былине  Кобланды»  атты  макаласы  туралы  сипаттама 
берілген.  «Туркестанские  ведомости»  газетінің  бірнеше  санында  жарияланған.  Әлихан 
Бөкейхановтың  әйгілі  «Қобыланды»  жырындағы  әйел  бейнесі»  деп  аталған  макаласы 
белгілі  ғалым,  академик  С.Қаскабасов  тарапынан  жан-жакты  талданып,  сол  кездегі  казак 
фольклористикасы  үшін  аса  маңызды  бірнеше  мәселе  көтерілгенін  жеріне  жеткізе 
айтылып:  «Бұлар  эпостың  тарихилығы,  «Қобыланды»  жырының  шығу  мезгілі,  казак 
фольклорының  түрлері,  жыршы  және  оның  шеберлігі,  коғамдык  ой-санасының  жырда 
көрініс  табуы,  «Кобыланды»  ж ы ры ндаы   әйелдер  бейнесі,  олардың  аткарып  отырған 
идеялык  кызметі.  Осындай  ғылыми  мәнді  проблемаларды  автор  сол  кездегі 
әлеуметтік,  моральдык мәселелермен ұш тастыра карастырған»,- делінген.
Ағартушы  Әлихан  Бөкейхановтың  «Қыр  баласы»  деген  лакап  атпен  М әскеуде 
1926  жылы  «Кеңес  Одағындағы  елдердің  кіндік  баспасында»  төте  жазумен 
жарияланған  «Дүниенің  кұрылысы»  (Астрономия)  окулығы.  «Дүниенің  кұрылысы» 
орыстың академик жазушысы Д.Грабенің еңбегін казакш аға аударған окулык.  Біз бүл
301

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
еңбекті  толығымен  төте  жазудан  казіргі  кирилл  графикасына  көшірдік.  Окулык  101 
беттен  тұрады,  4500  данамен  шыккан.  «Қыр  баласы»  лакап  аты,  біздің  ойымызша, 
Әлихан Бөкейхановка тиесілі.  Себебі  «Қазак»  газетінің алғашкы нөмірлерінен бастап 
жер,  мемлекет,  коғам  жайындағы  макалалары  мен  аудармаларында  Алаш   зиялысы 
Ә.Бөкейханов «Қыр баласы»  лакап атын пайдаланып отырған.  Аты аталған бұл еңбек
-   дүниенің  кұрылысы,  жер  мен  ғаламш арлардың  орналасуы  жайында,  ғарыштык 
кеңістік  туралы  казак  окушысына  ғылыми  түрде  алғаш   берілген  астрономиялык 
теориялык  білімдердің  жиынтығы.  Бұл  еңбек  сол  кезеңдегі  казак  окушысына  алғаш 
ғылыми  түрде  берілген  түсінік  болғанымен,  ондағы  айтылатын  аспан  кеңістігі 
жөніндегі мәліметтер казак окырмандарына таңсык дүние емес еді.
ХХ   ғасырдың  алғаш кы жартысында  ғылым  тілін  калыптастыруда  сүбелі  үлес 
коскан  Әлихан Бөкейхановтың «Қыр  баласы»  деген  лакап  атпен жариялаған  ғылыми 
аудармалар  мен  окулыктарының  тізімі  төменде  беріліп  отыр:  Астрономия  әліп-биі 
(К.Фламмарионнаң  аударғаң).  Мәскеу,  1924.  -   225  бет;  Дүңиенің  кұрылысы  (ДГраведен 
аударған).  Мәскеу:  Кеңес  Одағындағы  елдердің  кіндік баспасы,  1926.  -   101  бет;  Жердің 
кыскаша тарихы  (Т.Тутковскивден аударған).  Мәскеу,  1926.  -   102  бет;  Мұғалімдерге  хат: 
Пыланеттер Ж.М.,  1926. -  №14-15. -  Б. 21-25.
«Дүниенің  кұрылысы»  окулығы  мынадай  14  бөлімнен  тұрады:  1.  Бет  ашар.
2.  Дүниенің кұрылысы.  3.  Пыланеттер.  4.  Дүниенің тартатын күші.  5.  Ж ер  - пыланет.
6.  Ж ылдың  кыс,  жаз,  жазғытұр,  күз  уакыттары.  7.  Календарь.  8.  Күн.  9.  Ай.
10.  Көлеңкелену.  11.  Кометелер.  12.  Жұлдыз  жауын.  13.  Көшпейтін  жұлдыздар.
14.  Дүниеде  токталмай  іс  кылып  тұрған  күштер.  Бұл  еңбекті  таза  аударма  деуге 
болмайды,  негізінен  казак  окуш ыларының  талап-тілегіне  лайыкталған  кезеңдік 
окулык деуге  әбден  болады.  Мәселен,  бұнда  «кыр  баласының»  өзіндік дүниетанымы 
мен  казак  халкының  дүниетанымына  тән  түсініктерді  баяндайтын  тұстар  жиі 
ұшырасады.  Сол  кезеңдегі  казак  окырмандарының  аялык  білімін  ескере  отырып,  ол 
ғылыми  ой-жосыктарды  казак  дүниетанымына  жакын  ұғым,  түсініктермен  беруге 
тырыскан.  Сол  үшін  күнделікті  өмірден,  айнала  коршаған  ортадан  мысалдар  алып 
ұғыныкты  етіп  сипаттаған.  Мысалы:  «Бұлт  жок  ашык  түнде  жазык  далаға  шығып 
аспанды  карастырсак,  тозған  караш а  үйдің  жыртығындай  күн,  жарык  жұлдыздарды 
көреміз.  Осылардың  ішіндегі  ең  ж арығы  кашан  карасаңда  бір  орыннан  көшпеген 
сыкылды  көрінеді.  Ең  жарык,  ең  сұлу  жұлдыздар  козғалса  да  матаулы  түйедей 
матауын  жазбайды.  Осындай  матаулы  жұлдызды,  жұлдызшаларды  ұялы  жұлд^із  девді. 
Ұялы  жулдыздар  аспан  кеңцігіңце  шашып  тастаған  асыктай,  шашылып  жатыр».  Осы 
мәтіндегі караша үйдің жыртығындай,  матаулы түйедей матауын жазбай, шашып тастаған 
асыктай деген теңеу сөз тіркестері казактың кай баласына да түсінікті еді әрі ғылыми ұғым 
дәл берілген, көзге елестетуге де колайлы еді.
Ағартушы,  ғалым  Әлихан Бөкейхановтың каламынан туған  «Исторические  судьбы 
киргизского  края  и  культурные  его  успехи»,  «Киргизи»,  «Жағрафия»,  «Астрономия», 
«Материалы  к  истории  султана  Кенесары  Касымова»  атты  еңбектері  окушы  кауымға 
арналғаң тарихи, саяси, этногарфиялык географиялык тұңғыш еңбек болып табылады.
Әлихан  Бөкейхановтың  педагогикалык  мұраларындағы  зерттеулерінде  окыту 
мен  тәрбиелеу  бір-бірімен  байланыста  болатын  үрдіс  ретінде  карастырады.  Тұлғаны 
калыптастыруда  тәрбиенің  аткаратын  рөлін  Әлихан  өз  еңбектерінде  жан-жакты 
дәлелдейді.  Оның  казак  отбасындағы  бесік  тәрбиесі, 
ұл  бала  мен  кыз  балалрға 
арналған салт-дәстүр бойынша тәрбиелеуді  өзнінің еңбетерінде  аркау етті.  Ағартушы, 
коғам  кайтакері  Әлихаң  Бөкейхаңовтың  ойынша:  «әрбір  казак  баласы  өз  еліне,  халкына 
адал  кызмет  ету,  бауырларына  камкор  болу  керек,  сонда  біз  армандаған  казак  елінің 
азаматын тәрбиелейміз»,  -  дейді.  Бұл айтылған тағ^іл^імд^ік  өнегенің ұлттык мүдде және 
мұралармен де шендесіп жатканын білеміз.
Тәрбиесіз  ж инакталған  білімнің  коғамға  тигізер  пайдасы  болмайтындығын 
айтады.  «Ән  өлең  һәм  оның  кұралы»  атты  макаласында  эстетикалык  тәрбие  өз 
көрінісін тапкан.  Автор  өнердің тұлғаны калыптастырудағы рөлін ерекше  атап  өтеді.
302

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
«Ән  адамның  бар  ет тамыр,  сүйек-сүйегін  козғайды,  бәрін  ерітеді,  елжіретеді»,  -  деп 
жазады  автор.  Әлихан  Бөкейхановтың  бұл  ойы  әннің  кұдіреттілігін  бейнелейді.  Ән 
дене  тәрбиесіне  әсер  ететіндігін  көрсетеді.  «Ж аңа  туған  бала  жылау  әні,  солкылдау 
әнімен дүниеге келеді»,  - дейді.
Әлихан Бөкейхановтың  казак  егіншілігі  мен  мал  шаруашылығы,  соның  ішінде 
казактың сиыр,  кой және жылкы шаруаш ылығы туралы іргелі зерттеулер жариялады. 
Қазак  тарихы,  әдебиеті  мен  фольклоры  туралы  жүздеген  макалалар  жазып,  «Қозы 
Көрпеш  -   Баян  Сұлу»,  «Ер  Тарғын»,  «Ер  Сайын»  секілді  халык  ауыз  әдебиетінің 
бірнеше  үлгілерін  жинактып,  баспа  бетіне  шығарды.  Ол  ғылыми  атакка  да,  ғылыми 
дәрежеге  де  ұмтылмады,  өйткені  негізгі  күш-жігерін  саяси  күреске  жұмсады.  Кейде 
ғылыми  жұмыстарын  еріксіз  саяси  күрес  барысында  жазуға  тура  келді.  Академик 
Әлкей  М арғұланның  естеліктерінде,  Алаш   көсемінің  1925-1927  жылдар  аралығында 
Ленинград мемлекеттік университетінің профессоры болғандығы айтылады.
Өз  дәуірінен  озык  ойлайтын  Әлихан  Бөкейхановтың  дидактика  туралы 
айтылған  дәйекті  пікірі  бүгінгі  этнопедагогиканың  кағидаларымен  байланысты 
болатын практикалык әдістің лаборториялык әдіске жакын екендігін дәледейді.  Оның 
ойынша,  практикалык  әдіс  мұғалімнің  басшылығымен  сабакты  бекіту  кезеңінде 
колданылады.  Әлихан  Бөкейханов  окушының  кажетті  білім  алуы  мұғалімнің 
шеберлігіне  байланысты  екендігін  айтады.  Ол  былай деп жазады:  «Баланы  баулыған 
окытушы  ісіне  шебер  болса,  өзі  де,  балаларды  табиғатты  әліп-бидей  окып,  аты 
бәйгеден  келіп,  бүркіті  түлкі  алып  кызыкка  батады  да,  куанады.  Бала  окуға  күйі 
түскен каршығадай, түлеп ұшады», -  деп келтіреді  [5,  92 б.].
Қорыта  келегенде,  Әлихан  Бөкейхановтың  казак  педагогика  ғылымының 
калыптасуы мен дамуына өзінің колтаңбасын калдырған ғалым деп білеміз.  Бұдан бір 
ғасыр  бұрын  айткан  Әлихан  Бөкейхановтың  «ОҚЫ ТУДЫ   АНА  ТІЛІНДЕ  Ж ҮРГІЗУ 
КЕРЕК» деген пікірі күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жок.
Ә дебиеттер:
1.Бөкейханов Ә.  Шыгармалар.  -  Алматы:  «Қазақстан»,  1994.  -  384 б.
2. Сұлтан  хан Ащұлұлы.  Алаш.  Әлихан.  Юнеско  / /  Қазақ  әдебиеті.  -   2015.  -  
№52 (3478) -  Б.  8.
3.Қазақстан.  ¥лттық  энциклопедия.  2  т.  «Ә-Г»  /  Бас  ред.  Ә.Нысанбаев.  -  
Алматы:  «Қазақ энциклопедиясының» Бас  редакциясы,  1999.  -   720 б.
4.Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  жолы  -   2050:  бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір 
болашақ.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Қазақстан 
халқына Жолдауы / / Егемен Қазақстан.  -  2014.  -  18 қаңтар.  -  №11.
5. Әбдікәрімұлы  Б.,  Байменова  Б.  Алашорда  қайраткерлерінің  педагогикалық 
мұрасы.  -  Астана,  2008.  -  123 б.
***
Д уйсенбаев А.К.
Идеи патриотического воспитания в назидательных наследиях 
общественного деятеля Алихана Букейханова
В 
статье 
дается 
описание 
идей 
патриотического 
воспитания 
в 
педагогических  наследиях  деятеля  Алашорды  Алихана  Букейханова,  его  научных 
исследований  по  казахской  культуре,  Казахской  автономии,  по  проблемам  нации, 
образования и создания казахского национального государства.
Ключевые  слова:  Независимость,  Совет  Нации,  Мәңгілік  Ел,  язык  нации, 
созидающее  государство,  Казахское  государство,  казахская  культура,  образование, 
идея патриотического воспитания.
303

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
D uisenbaev A.K.
Ideas ofpatriotic education in edifying heritage ofpublic figure 
Alikhan Bukeikhanov
This  paper  describes  the  ideas  o f patriotic  education  in  pedagogical  heritage  o f 
Alashorda  leader Alikhan  Bukeikhanov,  his  research  on  the  Kazakh  culture,  the  Kazakh 
autonomy,  on the problems o f the nation,  education and the creation o f the Kazakh national 
state.
Keywords: Independence,  Nation Council, Mangilik El,  language o f nation upbuilding the 
state, the Kazakh state, Kazakh culture, education, the idea o f patriotic education.
ӘОЖ   378:913
Т ерещ ен ко  Т.А. -  география ғылымдарының кандидаты,  доцент,
М.Өтемісов атындағы БҚМ У 
E-mail:
 
tereshenko_zko@ list.ru 
Н у р м ухам бетова А.Е. -  М.Өтемісов атындағы БҚМ У магистранты
E-mail:
 
aelita.n93@ mail.ru
«Б О Л А Ш А Қ » БА Ғ Д А Р Л А М А С Ы  Қ Ұ Р Ы Л У Ы  М Е Н  Д А М У Ы Н Ы Ң  
Т А Р И Х И -Г Е О Г Р А Ф И Я Л Ы Қ  А С П Е К Т ІЛ Е Р І
Аңдатпа  Мақалада  Қазацстандагы  «Болашақ»  халықаралық  білім  беру 
багдарламасы  цалыптасуътың  тарихы  мен  дамуы  қарастырылган.  Даму  кезеңдері 
мен 
жогары 
білікті 
кадрлардың 
әлем 
мемлекеттерінің
 
жоғарғы 
оку 
орнындарындағы 
дайындыгы географиясы талданган. М. Өтемісов атындагы Батыс 
Қазақстан  мемлекеттік университетінің  «Болашақ»  халықаралық  багдарламасына 
қатысуы қарастырылган.
Тірек  сөздер:  Халықаралық  стипендия,  «Болашақ»,  жогаргы  оқу  орны, 
қалыптасу тарихы,  дайындық географиясы,  даму кезеңдері.
Бәсекелесуге  кабілетті  кадрлык  әлеуетті  дайындау  казакстандык  саясат 
басымдыктарының  бірі  болып  калады,  бұл  «Қазакстан-2050»  стратегиясының  сәтті 
іске 
асырылуының 
кепілі 
болып 
табылады. 
Қазакстанның 
аукымды 
инфракұрылымдык  дамуы,  жаңа  өндірістердің  кұрылуы,  біздің  елдің  аймактары 
арасындағы  көлік  байланыстары  барлык  түрлерінің  дамуы  негізінде  бизнес- 
ынтымактастыктың  жандандырылуы  кажетті  дағдылар  мен  кәсіби  касиеттерге  ие 
жоғары деңгейдегі менеджерлерге кажеттілікке себепші болды.
Қазакстан  халкына  арналған  «Нұрлы  жол  -  болаш акка  кадам»  Ж олдауындағы 
бес  институционалды реформаларда барлык деңгейде  білім берудің жаңа стандартын 
енгізу,  көптілділік  үлгісін  жүзеге  асыру,  жоғарғы  оку  орнындарының  (ЖОО) 
коммерциялануы,  олардың  академиялык  және  баскарушылык  дербестігі  бойынша  накты 
міндеттер  койылды.  Казак;стандык  ЖОО-ның  экспорттык  әлеуетінің  өсуі  аркылы 
халыкаралык білім беру нарығына шығу бойынша өршіл басымдыктар тапсырылды.
Қойылған  міндеттер  шеңберінде  жоғары  білікті  кадрлардың дайындығы  басты 
маңызға  ие. 
Ж иырма  үш   жыл  бұрын  Елбасының  маңызды  стратегиялык 
бастамаларының  бірі  -  «Болашак»  бағдарламасы  бойынша  халыкаралык  деңгейдегі 
жоғары  білікті  кадрлардың  дайындығына  старт  берілген  болатын.  Білім  беру 
жүйесінің  танылған  козғаушы  күші  болған  «Болашак»  бағдарламасы  Қазакстанға 
жоғары  білікті  кәсіпкойлар  дайындығының  әлемдік жүйесіне  косылуға және  әлемдік 
технологиялардың 
казакстандык 
экономикалык 
және 
әлеуметтік 
кеңістікке 
трансфертін  кұруға  мүмкіндік  берді.  Бұл  бағдарламаның  түлектері  елдің  зиялы 
дегдарларының бөлігі және жалпы ұлттык бастамалардың жетекші таратушылары болып
304

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
табылады.  Президенттік  стипендия  елдің  адами  капиталының  сапасын  көтерудің 
маңызды факторы ретінде де карастырылады [1].
«Болашак»  халыкаралык стипендиясы Қазакстан Республикасының Президенті
Н.Ә.  Назарбаевтың  1993  жылғы 5  карашадағы каулысымен кұрылды.
Посткеңестік  кеңістіктегі  мемлекеттер  тарихында  алғаш  рет  талантты жастарға 
шетелде білім 
алу 
мүмкіндігі 
берілді 
және 
бағдарламаның 
басты  максаты 
ел 
экономикасының басым секторлары үшш кадрлар мен мамандарды дайындау болды.
«Болашак» бағдарламасын^ің калыmаоуыңда 6 кезеңді атап шроетуге болад^і (Кесте 1).
Кесте  1  - «Болашақ» багдарламасы дамуының негізгі кезеңдері [3;  2;  4]
№
Жылдар
Кезеңдері
1
1993
«Ш ет  елдерде  кадрлар  даярлау  үш ін  Қазакстан  Республикасы 
Президентінің  1993  жылғы  5  карашадағы  халыкаралык  «Болашак» 
стипендиясын белгілеу туралы» №   1394  каулысы.
2
1994­
1999
1994  жылы  бір  топ  казакстандык  студенттер  тұнғыш  рет  шетелдік 
жоғары  оку  орындарына  жіберілді.  Олар,  негізінен,  ағылшын тілін  білетін 
казакстандык 
жоғарғы оку 
ор^індар^ін^ің экономикалык және 
гуманитарлык факультеттерінің 
түлектері 
болды. 
Техникалык 
факультеттердің түлектері бағдарламада өте аз үсын^ілд^і. Бұл, ең алдымен, 
техникалык 
мамандыктардың оку 
жоспарларында экономикалык және 
гуманитарлык мамандыктардыщ  оку  жоспарларымен оалыстырғаңда  шет 
тілдерің аз көлемде игеру жоспарлашанына байланысты болды. Осы кезенде 
Казакстан Республикасы Президентінің  1997  жылғы 3  наурыздағы №  3375 
Жарлығымен бекітілген Казакстан Республикасы Президентінің «Болашак» 
халыкаралык стипендиясын тағайындау тәртібі  туралы  ереже  әзірленген 
болатын.  Ереже  кұжаттарды  кабылдау  және  үміткерлерді  іріктеу 
рәсімін 
карастырды, 
сондай-ак 
стипендиаттарды 
окуларын 
бітіргеннен  кейін 
Казакстан  Республикасындағы  мемлекеттік 
органдар мен ұйымдарға жұмыска орналастыруды көздеді.
Бағдарлама  іске  асырылган  алғашкы  жылдары  стипендиаттар  төрт 
елде ғана окыған:  АҢШ,  Ұлыбритания, Г ермания және Франция. Кейшгі 
жылдары 
шетелдік 
жоғары оку 
орындарымен ынтымактастыктың 
дамуына,  сондай-ак Үміткерлерді  іріктеу  ережелеріне  кандидаттарды 
іріктеуді шетелде өз бетімен окып жаткан үміткерлер арасында жүргізуге 
катысты 
толыктырулардың енгізілуіне 
байланысты оку 
елдерітң географиясы кеңейді.
3
2000­
2004
2000  жылдан  бастап  Казакстан  Республикасы  Президентінің 
Ж арлығына 
сәйкес, 
инженерлік және 
техникалык білімі 
бар 
үміткерлер  шет  тілдерінің  бірін  еркін  меңгеру  туралы   талапты 
есепке  алмай  конкурска  катысу  кұкығына ие  болды.  Осы  жылдан 
бастап  «Болашак» 
бағдарламасы  шеңберінде 
докторантура 
бағдарламасы  бойынша  білім  алу  мүмкіндігі  берілді.  10  жыл  ішінде 
(1994  -   2004  жылдар)  13  елде  білім  алу  үш ін  780  стипендия 
тағайындалды.
4
2005­
2011
2005  ж ылы жыл сайын үш  мыңға дейін стипендия  санын көтеру 
шешімі  кабылданды.  Стипендиаттар  санын  арттырудағы  кажеттілік 
уакыт  талабымен  байланысты  болды.  Калыптаскан  нарыктык 
экономика  жағдайларында  мемлекет  бәсекеге  кабілетті  экономика 
үлгісіне 
және 
Казакстан 
үш ін 
басымды 
индустриалды- 
инновациялык  даму,  білім  және  ғылым,  менеджмент,  маркетинг, 
логистика, 
жаңа 
акпараттык 
технологиялар 
және 
баска да 
салалардағы  мамандарға  кажеттілік  үдайы  өсіп  келе  жаткан 
салалардың тұракты өсуіне негізделген даму жолын таңдады.
Алға  койылған  міндеттерді  іске  асыру  үш ін  Казакстан
305

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
Республикасы 
Үкіметінің 2005 
жылғы 4 
сәуірдегі №   301 
каулысымен  «Халыкаралык  бағдарламалар  орталығы»  акционерлік 
коғамы кұрылды.
Стипендиаттарға  елге  кайтып  келгеннен  кейін  бес  жыл  жұмыс 
істеу  үш ін  міндеттемелерді  бекітіп  беретін  шарттык  база  әзірленді, 
үміткерлерді  іріктеудің  жаңа  Ережелері  бекітілді,  ш етелдік  жоғары 
оку  орындарының  географиясы  әлемнің  13  елінен  33  еліне  дейін 
кеңейтілді.  Ш ығыс  бағыты  дамытылып,  оку  үш ін  ұсынылатын 
шетелдік  жоғары  оку  орындарының  катарына  Қытай,  Жапония, 
Оңтүстік 
Корея, 
М алайзия 
және 
Сингапурдың 
жетекші 
университеттері,  сондай-ак посткеңестік мемлекеттердің жоғары оку 
орындары  енгізілді.  Экономиканың  басым  мамандыктары  үш ін 
берілген  салаларда  (мұнайгаз  ісі,  энергетика  және  т.б.)  алдыңғы 
катарлы  технологияларды  колданатын  оку  елдері  аныкталды.  2005­
2006 
жылдары 
тағайындалған 
гранттар 
саны 
«Болашак» 
бағдарламасын іске  асырудың барлык тарихындағы рекордтык  сан -  
2  574 стипендияға жетті.
2008  жылдан  бастап  елді  мекендерде  білім  деңгейін  арттыру 
(«ауыл  жастары» 
санаты  енгізілген), 
мемлекеттік  аппаратты 
реформалау  («мемлекеттік  кызметші»  санаты  енгізілді)  және  елдің 
ғылыми-зерттеу  әлеуетін  дамыту  («магистратураға  ғылыми-педагог 
кызметкер»  және  «тағылымдамаға  ғылыми  кызметкер»  санаттары 
енгізілді) максатында бағдарламаға колжетімділік кеңейтілген.
5
2011­
2015
2011  жылдан  бастап  бакалавриат  бағдарламасы  бойынша  окыту 
токтатылды.  Ж ұмыс  берушілердің  накты  тапсырыстары  бойынша 
мамандар  даярлауды  және  жұмыс  беруші,  стипендиат  және 
«Халыкаралык  бағдарламалар  орталығы»  АҚ  арасында  үш  жакты 
ш арт жасауды көздейтін бағдарламалык-максаттык тетік енгізілді.
2012  жылдан  бастап  тағылымдама  бағдарламасы  инженерлік- 
техникалык,  медицина  және  педагог  кызметкерлер  санаттарымен 
кеңейтілді.
2014  жылдан  бастап  үміткерлерді  іріктеу  сапасын  арттыру  үшін 
шетел (IELTS  3,0-тен IELTS  4,0-ке) және мемлекеттік (75  баллдан 85 
баллға)  тілдерді  білудің  ең  аз  бастапкы  деңгейі  арттырылды. 
М агистратура  бағдарламасы  бойынша  конкурска  катысу  үшін 
мәдениет  және  БА Қ  кызметкерлері  жаңа  санаттары  енгізілді.  Times 
H igher  Education,  QS  және  Academic  Ranking  of  W orld  Universities 
халыкаралык рейтингілеріндегі  алғаш кы 200  орындағы  ғана,  ұлттык 
рейтингілердегі алғаш кы 30  орындағы және THE  100 under 50,  QS  50 
under  50  рейтингілердегі  оку  үш ін  ұсынылған  ш етелдік  жоғары  оку 
орындарына талаптар катаңдатылды.
2015  жылдан  бастап  шет  елдік  магистратура  мен  докторантура 
бағдарламаларына  мүмкіндікке  казакстандык  магистр  және  доктор 
дәрежесімен  үміткерлер  ие  болды.  Елді  индустрияландыру  үш ін 
кадрларды  дайындауға 
бағытталған 
отандык 
Ж ОО-ның 
оку 
үдерісіне докторанттарды дайындаудың  жаңа  бағдарламасы  -  Split- 
PhD  енгізілді.  Қазакстанда  тіл  дайындығын  окшаулау  үдерісі  іске 
косылды,  2015  жылдан бастап «6+6»  тілдік даярлаудың жаңа моделі 
жүргізіледі, яғни 6 ай - елде,  6 ай- шет елде.
6
2016­
2020
«Болашак»  халыкаралык  стипендиясын  дамытудың  2016-2020 
жылдарға 
арналған 
жаңа 
жоспары 
«Бес 
институционалдык 
реформаны іске асыру бойынша  100  накты кадам»  өзекті жобаларын 
іске  асыруға  бағытталған. 
2015  ж ылы  2020  жылға  дейінгі
306

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
«Болашак»  халыкаралык  стипендиясын  дамыту  жоспарын  әзірлеу 
Республиканың  маңызды  экономикалык  басымдыктарына  сәйкес 
келу  кажеттілігіне,  сондай-ак  «Болашак»  бағдарламасын  іске 
асырудың басты бағыттарын жетілдіруге негізделген болатын.
Берілген  үш   бағыт  шеңберінде  «Ж ОО  түлегі»  санатын  алып 
тастау; 
«магистратураға 
инженерлік-техникалык 
кызметкер» 
санатын  енгізу;  «100  кадам»  ұлт  жоспарының  стратегиялык 
бағыттары  бойынша  «тағылымдамаға  максатты  топтар»  санатын 
енгізу;  тағылымдамаға  үміткерлерден  баска  үміткерлердің  барлык 
санаттары  үш ін  бакалавр/маман  дипломының  орташа  балына 
бірыңғай талап -   GPA  3,0  балл  (4,0  балдан)  белгілеу;  әлемнің топ  10 
бизнес  мектебіне  өз  бетімен  түскен  үміткерлер  үш ін  М ВА 
бағдарламалары  бойынша  магистратурада  оку  үш ін  квота  енгізу; 
мемлекеттік  және  жеке  ұйым  топ-басш ылары  үш ін  Executive 
Education  бағдарламалары  бойынша  тағылымдамадан  өту  үшін 
квота енгізу жоспарлануда.________________________________________
Ө зінің  кұрылған  жылынан  бастап  «Болашак»  Президенттік  бағдарламасы 
егеменді  Қазакстанға  кажет  халыкаралык  деңгейдегі  мамандардың  алғашкы 
толкынын  дайындаудың  маңызды  міндетін  табысты  түрде  жүзеге  асырды. 
2010 
ж ы лы  Астана  каласында  әлемдік  деңгейдегі  ЖОО  -  Назарбаев  Университетінің 
ашылуы Қазакстанның білімнің әлемдік экспорттаушысына айналуының басы болды. 
Ж ОО-ның  барлык  білім  беру  мен  ғылыми-зерттеу  бағдарламалары  әлемнің  үздік 
отыз  Ж ОО-на  енгізілген  университеттермен  және  беделді  халыкаралык  ғылыми 
ұйымдармен  ресми  серіктестік  бойынша  жүзеге  асырылады. 
Техникалык  және 
кәсіптік  білім  беру жүйесінде  ең  үздік  ш етелдік тәжірибе  енгізіліп жатыр  және  күш 
жинауда:  кәсіптік білім берудің дуалды жүйесі.  Ол оку мен кәсіби кызметтің  тікелей 
байланысын  камтамасыз  етуімен  бағалы,  бұл  жас  адамдардың  уәждемесін  бірнеше  рет 
арттырады,  тандалған  мамандык  бойынша  жетілуге  көмектеседі.  Қазіргі  таңда  Назарбаев 
Университетінде «Болашак» бағдарламасының 200-ден астам түлектері кызмет етеді.
Осылайша,  2011  жылдан бастап бағдарлама магистрлар мен PhD докторлардың 
максатты 
дайындығына 
топталды. 
«Болашак» 
бағдарламасының 
2011-2015 
ж ылдардағы  даму  кезеңінде  негізгі  мемлекеттік  даму  бағдарламалары  бойынша 
кадрларға,  дайындалған  мамандарды  максатты  окыту  мен  жұмыска  орналастыруға 
кажеттілік аныкталды  [5].
23  ж ы л ішінде іске  асырылуынан бастап «Болашак» халыкаралык стипендиясы 
12040  казакстандыкка  берілді,  олардың  ішінен  9  мыңға  жуығы  окуларын  аяктады 
және  біздің экономиканың көптеген секторларында  кызмет істейді.  Оку географиясы 
әлемнің 33  мемлекетінде  орналаскан 200 жетекші жоғары оку орындарында өтті  [6].  2015 
жылы  шет  елдерде  кадрлар  даярлау  бойынша  Республикалык  комиссияның  шешімімен 
«Болашак»  стипендиясы  601  үміткерге  берілді,  олардың  ішінен  439  -  магистратура 
бағдарламасы  бойынша,  40  -  докторантура,  122  -  тағылымдамалар.  Сонымен  бірге 
докторантураға  стипендия  саны  екі  есе  арттырылды  және  сонш амаға  кәсіби 
тағылымдамалар  саны  кыскартылды  [7].  Берілген  бағдарлама  бойынша  оку 
географиясы 
келесідегідей 
ерекш еліктермен 
сипатталады: 
стипендиаттардың 
жартысынан астамы (53%) Еуропаның Ж ОО-да окиды,  соның ішінде Ұлыбританияда
-  46  %,  батыс  Еуропаның  баска  мемлекеттерінде  -  7%,  АҚШ   пен  Канадада  -  39,5%, 
Азия мен Океанияда - 4,5%, Ресей Федерациясында - 3%  [8].
Қазіргі  таңда  «Болашак»  бағдарламасы  бойынша  кадрларды  дайындауды  2005 
жылдың  4  сәуірінде  Қазакстан  Республикасы  Үкіметінің  №  301  каулысымен 
кұрылған  «Халыкаралык  бағдарламалар  орталығы»  АҚ  ұйымдастырады  және 
бакылайды.  Қызметтің  негізгі  бағыты  шет  елде  кадрларды  дайындаудың,  кайта
307

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
дайындаудың  және  біліктігін  арттырудың  халыкаралык  бағдарламалары  бойынша 
шаралар кешенін іске асыру болып табылады.
Бағдарламаның  кұрылған  кезінен  бастап  «Болашак»  стипендиясын  беру  үш ін 
үміткерлерге  койылатын  негізгі  талаптар  калыптасканын  атап  өтуге  болады,  олар 
келесідегідей  6  санатпен  аныкталады.  Бірінші  санат  -  шет  елдік Ж ОО-на  өз  бетімен 
түскендер  және  бесеуі  -  үлестік  санаттар,  олардың  катысушылары  ішінде 
мемлекеттік 
кызметкерлер, 
ғылыми, 
педагогикалык, 
инженерлік-техникалык 
кызметкерлер,  мәдениет,  БА Қ кызметкерлері және дәрігерлер.  Бұл санат үш ін белгілі 
артыкшылыктар  жасалған,  яғни  «Болашак»  бағдарламасымен  түсу  алдында  оларға 
шет тілін 9.0 жоғары деңгейде білу міндетті емес,  5.0  орташа деңгейде білу жеткілікті 
болып табылады.  Егер потенциалды стипендиат осы талаптарға сәйкес келсе,  онда  ол 
кұжаттарды  тапсырады  және  төрт  турдан  өтеді  (ағылшын  тілі  білімі,  «Казтест» 
жүйесі  бойынша  казак  тілі  білімі,  психологиялык  тестілеу  мен  сұхбаттасу).  Барлык 
төрт турды  сәтті  өткен үміткер  «Болашак»  стипендиясын  алады,  бұдан  баска  барлык 
үлестік  санаттар  тілдік  курстан  өтеді  және  тестті  стипендия  есебінен  тегін 
тапсырады.  Сонымен  катар,  потенциалды  стипендиаттарға  2  жылдык  жұмыс 
тәжірибесі,  бакалавр диплом балы 4.10-ден жоғары,  жаңа жүйе бойынша - 3.0  сиякты 
талаптарды орындау кажет  [9].
Қазіргі  уакытта  «Халыкаралык  бағдарламалар  орталығының»  АҚ  бірнеше 
мемлекеттерде  өкілдіктері  бар,  соның  ішіңде  Үлыбритаңияда,  Германияда,  Ресейде, 
^
11
^ ^  және  АҚШ-та.  Орталыкта  120  кызметкер  жұмыс  істейді,  олардың  ішшдегі  21% 
шет  елдің ЖОО-да  білім  алды,  соның ішінде  13  адам  «Болашак»  бағдарламасы бойынша 
окудан өтті.  «Халыкаралык бағдарламалар орталығының» АҚ стратегиялык максаты - елді 
сапалы  түрде  экономикалык  және  саяси  дамудың  жаңа  деңгейіне  әр  түрлі  салаларда 
жоғары  білікті  мамандарды  дайындау  ж олымен  Қазакстанның  индустриалды- 
инновациялык  даму  стратегиясына  сәйкес  ш ығара  алатын  кәсіпкойлардың  жаңа 
ұрпағын кұру болып табылады.
2001  жылға  карай  барлык  стипендия  түлектерін топтастыратын және  әр  түрлі 
коғамдык  институттарда  олардың  мүдделерін  ұсына  отырып,  олардың  мәселелерін 
шешетін ұйымды кұру кажеттілігі туындады.  Қазакстан Республикасы Президентінің 
Халыкаралык  стипендиясы  иегерлері  2001  жылдың  31  наурызында  Түлектер 
Қауымдастығын  кұрды.  Ұйымның  негізгі  козғаушы  күш і  мемлекеттің  прогресшіл 
және  келешекті  ж ас  мамандарының  бірлестігі  ретіндегі  бағдарламаның  түлектері 
болды.  «Қазакстан-2050»  стратегиясын  іске  асыру,  мамандардың  сабактастығын 
камтамасыз  ету,  жасампаздык пен жаңаш ылдык аркылы бұрынғы дәстүрлерді  сактау
- кауымдастык жұмысының негізгі кағидалары болып табылады.
«Болашак»  Қауымдастығы  өзінің  дамуының  негізгі  бағыттарының  бірі  -  елдің 
мемлекеттік,  экономикалык және  коғамдык  өмірінің әртүрлі  салаларында «Болашак» 
кауымдастығы 
стипендиаттары 
арасынан 
кұзырлы  сарапш ылык 
бірлестіктің 
калыптастыруын  көреді.  Қауымдастык  миссиясы  елдің  тұракты дамуын  камтамасыз 
ету  және  экономикалык  куатты  Қазакстанды  кұру  үш ін  стипендиаттардың  күш- 
ж ігері  мен  тәжірибесінің  бірігуі,  казакстандык  жастар  белсенділігінің  нығаюы  мен 
артуы болып табылады.
Қауымдастык 
порталы 
коғамдык  ұйымдар 
арасында  үздік  интернет- 
ресурстары  катарына  кіреді,  ал 
«YouTube-тағы»  «Болашак»  арнасы  Қазакстанда 
бірінші  орынды  алады.  Барлык 
«Болашак»  түлектерінің  мактанышы  үздік  әлем 
фильмдерінің  казак  тіліне  дубляжы  бойынша  жобасы  болып  табылады,  нәтижесінде 
Paramaunt Piсtures ірі голливуд  студиясында казак тілі жетінші ресми тіл болды.  «Болашак» 
консалтингтік тобы елдің топ-10 сарапшылык топтары катарына енді, ал корпоративтік кор 
кайырымдылык шараларының жаңа мәдениетін кұрады  [10].
Қауымдастык  аркылы,  жеке  ж елілік  ресурс  аркылы  бағдарламаның  түлектері 
стипендиаттарға  тәлімгер  болады,  яғни  окуда,  тар  шеңберлі  мамандыкты  таңдауда, 
жұмыска  орналасуда  көмектеседі.  «Болашак»  Қауымдастығы  «Ж ас  Отан»  ЖҚ,
308

БҚМУ  Ноборшы  № 4 - 2 0 1 6ж.
Казакстан 
Республикасының 
білім 
және 
ғылым 
М инистрлігімен 
бірлесіп 
«Ж астардың  кадрлар  резерві»  (ЖКР)  жобасын  іске  асырды.  Ж КР  -  бүл  кәсіби 
дағдылары мен баскару кұзыреттігі жоғары деңгейде  дамыған,  жұмыс  бабында  өсуге 
негізделген  мамандардың  республикалык  деректер  коры.  Ж обаның  максаты  - 
мемлекеттік  баскару  жүйесіне,  кәсіпкерлік,  саяси  сала  үш ін  кадрлык  корлардың 
калыптастыру  үрдісінің  іске  асуы  болып  табылады.  Кауымдастык  пен  стипендиаттар 
арасындаы  кері  байланысты  сүйемелдеу  бойынша  белсенді  жұмыс  жүргізіледі. 
Стипендиалды бағдарламан^ің түлекгері  мен Кауымдастык мүшелерінің біртүтас автоматты 
базасы  интеграциялашан  www.bolashak.kz  порталы  кұрылып, 
онда  стипендия 
түлектерінің жүмыспен камтылуының мониторингісі және талдауы жүргізіледі  [11].
Казакстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігі  түлектермен  өзара  іс- 
кимыл  жасаудың  жаңа  форматын  жасады.  «Халыкаралык  бағдарламалар  орталығы» 
АК  түлектермен  жүмыс  бөлімінің  базасында  Bolashak  Alumni  Relations  Office  -  
BARO  кұрылды.  Ж оба  «Болашак»  бағдарламасы түлектерінің ұзак мерзімді  өзара  іс- 
кимылын  нығайтуға  және  жұмыска  орналасуына  көмектесуге  бағытталған  [12]. 
«Болашак»  бағдарламасы  бойынша  жұмыска  орналасудың  ж алпы  деңгейі  99,4%-ға 
жетті,  «болашактыктар»  еңбекакысының  орташа  деңгейі  400  мыңнан  астам  теңгені 
кұрайды,  «Болашак» 
бағдарламасының  503  түлектері  маңызды  стратегиялык 
ш ешімдерді  кабылдау  деңгейінде,  мемлекеттік  күрылымдар,  үлттык  және  жеке 
компаниялар,  білім  беру  және  денсаулык  сактау  ұйымдары  сиякты  жоғары  баскару 
тобында кызмет етеді. Бағдарламащың іске асырылу жылдарынан 8365 маман дайындалды, 
олардың ішінен  1667  - өнеркәсіп саласы үшін,  1694  маман - білім беру мен ғылым саласы 
үшін дайындыктан өтті,  1394 стипендиат - П'-коммуникациясы саласында,  619  - медицина 
саласында, 400 - мемлекеттік кызметкерлер және т.б. мамандар.
Халыкаралык  институттар  «Болашакты»  зерттеп, 
оны 
11 
оған  ұксас 
бағдарламалар  ішінен  үздік  стипендиялык  бағдарлама  деп  таныды. 
Ұксас 
бағдарламалар Кытайда, Бразилияда, Сауд Арабиясында бар, олар бойынша жыл сайын  10­
30  мың  студенттер  білім  алады.  Казакстаңдағы  «Болашак»  бағдарламасы  кал^ің  бұкара 
топтарына  колжетімділік,  дайындыктың  дәлдігі  және  окудан  келгеннен  кейін  колдау 
бойынша дүниежүзіндегі үздіктердің бірі болып табылады  [13].
«Болашак»  стипендиясының  маңызы тек  кана  кәсіби  кадрларды дайындаумен, 
елдің  экономикалык  және  әлеуметтік  кеңістікке  алдыңғы  катарлы  білім  мен  әлемдік 
технологиялардың  трансфертімен  біте  коймайды.  Бүл  бағдарлама  барлык  коғамның 
әлеуметтік  кұрылымын  және  санасын  өзгертеді.  «Болашак»  «әлеуметтік  лифтті» 
жасады  және  дарынды  казакстандык  жастардың  жасампаз  тобын  кұрады.  Сапалы 
білім,  кәсіпкойлык,  мобильділік,  тілдерді  білуі  олардың  саясатта,  экономикада, 
әлеуметтік  сиякты  барлык  салалардағы  кажеттілігінің  кепілі  болды.  Дегдарларды 
дайындаудың  әлемдік  жүйесіне  косылу  аркылы  «Болашак»  адами  капитал  дамуы 
облысында  серпінді  білім  беру  жобасына  және  әлемдік  кеңістіктің  гуманитарлык 
өлшеуінде  Казакстанның  визит  карточкасына  айналды.  «Болашак»  бағдарламасы 
негізінде  әлемнің  ең  дамыған  мемлекеттері  катарына  кіру  жолындағы  негізгі 
міндеттерді түсіндіру үш ін «Казакстан-2050» козғалысы кұрылды  [14].
М. 
Өтемісов 
атындағы 
Батыс 
Казакстан 
мемлекеттік 
университеті 
«Халыкаралык  бағдарламалар  орталығымен»  АК  тығыз  ынтымактастык  жасайды, 
университет  түлектері,  магистранттары  мен  профессор-окытушылар  күрамы  жыл 
сайын  халыкаралык  «Болашак»  бағдарламасына  катысады.  2005-2008  жылдары 
«Болашак»  бағдарламасы  бойынша  бакалавриатта  7  студент,  2  магистрант  және  1 
PhD  докторантурада Ұлыбритания,  Ресей,  АКШ ,  Канада,  КХР және Чехияның ЖОО- 
да  окудан  өтті.  2011-2012  ж^ілдары  Ресей  мен  Түркияда  окып  келген  М.  Өтемісов 
атындағы  БҢМ У-дың  2  окытушылары,  ал  2012-2013  ж^ілдары  университеттің  1 
окытушысы  мен  1  кызметкері  «Болашак»  халыкаралык  стипендиясының  иегерлері 
болды.  Педагогика  мен  психология  кафедрасының  окытушысы М алайзияда және  IT- 
технологиясы  орталғының  кызметкері  Оңтүстік  Кореяның  Сеул  университетінде
309

БҚМУ  Х абарш ы   № 4 - 2 0 1 6 ж .
тағылымдамадан  өтті.  2015-2016  жылдары  Ресей,  Ұлыбритания,  Сингапурда  М. 
Өтемісов  атындағы  БҚМ У-дың  6  түлегі  «Болашак»  бағдарламасы  бойынша 
магистратураны  аяктады.  2016  ж ылы  биология  мен  экология  кафедрасының  доценті 
АҚШ -та  Вашингтон  Университетінде  тағылымдамадан  өту  үш ін  «Болашак» 
халыкаралык  стипендиясының грантын ұтып алды  [15].  -
Осылайша,  «Болашак»  Президенттік білім  беру  бағдарламасы  орасан  зор жоба 
болып  саналады,  оның  іске  асырылуы  мен  нәтижелері  Қазакстан  болашағының 
игілігіне бағытталады.
Ә дебиеттер:
1. 
Официальный 
сайт 
Президента 
Республики 
Казахстан. 
-  
http://www.akorda.kz/ru/secretary_qf_state/secretary_of_state_speeches/vystuplenie- 
gosudarstvennogo-sekretarya-abdykalikovoi-gn-na-otkrytii-mezhdunarodnoi-konferencii-barsef-2015- 
bolashak-alumni-reunion-conferen. Дата обращения: 01.10.2016
г
2. 
Республиканский центр правовой информации Министерства юстиции Республики 
Казахстан. - http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001394_/links#jrom. Дата обращения: 01.10.2016г.
3. 
АО  «Центр  международных  программ».  -   http://www.bolashak.gdv.l 
stipendii/istoriya-razvitiya. html. Дата обращения: 01.10.2016
 г
4. 
АО  «Центр  международных  программ».  -http://www.bolashak.gov.kz/en/novosti/814-v- 
sluzhbe-tsentralnykh-kcmmunikatsij-scstcyalsya-briJing-s-uchastiem-preziclenta-obshchestya-gani- 
nygymetavahtml. Дата обращения: 01.10.2016
г
5. 
Сетевое 
издание 
«Zakonkz» 
-  
http://www.zakon.kz/214013-programma-bolashak- 
prekrashhaet.html. Дата обращения: 02.10.2016
г
6. 
6.  АО  «Центр  международных  программ».  -   http://www.bolashak.gciv.kz/index.php/ru/o- 
stipendHAistoriya-razvitiya Дата обращения: 02.09.2016г
7. 
ТОО 
«Kazakhstan 
Today 
Media 
Group». 
-  
https://www. kt. kz/rus/education/naobucheniestipendiatov_programmi_bolashak_v_etom 
_godu_potratjat_19_mlrd_tenge_1153616748.html. Дата обращения: 04.10.2016г.
8. 
NewsTaraz.  -  http://www.newstaraz.kz/kazhdyiy-11-uchastnik-programmyi-bolashak-byil- 
lishen-granta/. Дата обращения: 03.10.2016г.
9. 
Общественно-политическая  газета  Приуралье. 
-   http://priru.kz/news/garant- 
uspeshnoy-karery. Дата обращения: 04.10.2016г.
10.  АО 
«Республиканская 
газета 
«Казахстанская 
правда». 
-  
http://www.kazpravda.kz/news/tehnologii/programma-bolashak--20-let-uspeha/.  Дата  обращения:
07.10.2016 г.
11.  АО «Центр международных программ».  -  http://bolashak.kz/ru/pages/history. Дата 
обращения: 04.10.2016
 г
12.  АО  «Центр  международных  программ».  -   http://bolashak.gov.kz/ru/novosti/604-v- 
velikobritanii-proshel-biznes-forum-po-prezentatsii-investitsionnykh-vozmozhnostej-respubliki- 
kazakhstan.html. Дата обращения: 04.10.2016
г
13.  АО 
«Казконтент». 
-  
http://bnews.kz/ru/news/obshchestvo/obrazovanie/mon_rk 
_sredi_yipusknilwv_bolashak_4_yits'eministraj_5_alamov_gorodov2016_02_151256378?login_form 
=registration#. Дата обращения: 10.10.2016г.
14.  АО  «Центр  международных  программ».  -   http://bolashak.govkz/kz/k-20-letiyu- 
programmy-bolashak/mneniya-expertov/313-sarapshylardy-pikirleri/aslan-s-rinzhipov-programma- 
bolashak-stala-modelyu-dlya-gosudarstv/685-aslan-s-rinzhipov-sandy-k-rsetkishten-sapaly-k- 
rsetkishke-k-shu.html. Дата обращения: 04.10.2016
г
15.  ЗКГУ им. М.  Утемисова  Программа «Болашак».  -  http://wksu.kz/ru/2016-01-28-14- 
24-14/dualdy-o-ytu-zh-jesi-men-leumettik-seriktestikter-arasynda-y-kelisimshartty-tizimi/52- 
catobrpro/82-programma-bolashak. Дата обращения: 10.10.2016 г.
310