БҚму хабаршысы жылына 4 рет шығады

Қ А ЗА Қ С Т А Н  Р Е С П У Б Л И К А С Ы  
Б ІЛ ІМ  Ж Ә Н Е  Ғ Ы Л Ы М  М И Н И С Т Р Л ІГ І 
М И Н И С Т Е Р С Т В О   О Б Р А З О В А Н И Я  И  Н А У К И  
Р Е С П У Б Л И К И  К А ЗА Х С Т А Н
М .Ө Т Е М ІС О В  А Т Ы Н Д А Ғ Ы  
Б А Т Ы С   Қ А ЗА Қ С Т А Н  
М Е М Л Е К Е Т Т ІК  
У Н И В Е Р С И Т Е Т І
ЗА П А Д Н О -К А ЗА Х С Т А Н С К И И  
Г О С У Д А Р С Т В Е Н Н Ы Й  
У Н И В Е Р С И Т Е Т  
им.  М.  У Т Е М И С О В А
БҚМУ 
ХАБАРШЫСЫ
Жылына 4 рет шығады
№ 4 (64) - 2016
ВЕСТНИК ЗКГУ
Выходит 4 раза  в год
Орал-Уральск

Выпуск  4 (64) шығарылым
Қазан -  Октябрь,  Қараша -  Ноябрь, Желтоқсан - Декабрь
Педагогика,  ф илология,тарих 
Педагогика,  филология,  история
Бас  редактор -   Главный  редактор:
ИМАНҒАЛИЕВ А.С.
педагогика гылымдарының докторы,  профессор/ 
доктор педагогических  наук, професор
Бас редакторынын орынбасары -  
Заместитель главного редактора 
Ғ.И.ИМАШЕВ
М.Өтемісов атындағы БҚМУ ҒЖ және ХБ жөніндегі проректоры 
д.п.н., проректор по НР и МС ЗКГУ им.  М.Утемисова
Редакция алкасы -  Редакционная коллегия:
Т.  Вюнш -
философия докторы  (PhD),  профессор,
доктор философии (PhD),  профессор,
Пассау университеті  (Германия,  Пассау қ.)
Университет Пассау (Германия,  г.  Пассау)
П.М.  Кольцов -
т.ғ.д.,  профессор,  Қалмақ мемлекеттік
д.и.н.,  профессор, Калмыцкий
университеті  (Ресей, Элиста қ.)
государственный университет (Россия, г. Элиста)
А.С. Тасмағамбетов -
т.ғ.д., доцент, М.Өгемісов атындағы  БҚМУ, бірінші
д.и.н., доцент, первый  проректор
проректор
ЗКГУ им. М.Утемисова
Т.З.  Рысбеков -
т.ғ.д.,  профессор, М.Өтемісов атындағы  БҚМУ
д.и.н.,  профессор, ЗКГУ им. М.Утемисова
А.С. Турчин -
психол.ғ.д., доцент,  Иванов мемлекеттік
д.психол.н., доцент,  Ивановский
университеті  (Ресей,  Иванов қ.)
государственный университет (Россия, г. Иванов)
А.С.  Қыдыршаев -
п.ғ.д., профессор,
д.п.н., профессор,
М.Өтемісов атындағы  БҚМУ
ЗКГУ им. М.Утемисова
Ж.И.Сардарова  -
п.ғ.д.,М.Өтемісов  атындағы БҚМУ
д.п.н., ЗКГУ им. М.Утемисова
А.В. Скали -
п.ғ.к., доцент, Экономика университеті
д.п.н., доцент,
(Польша,  Быдгощ қ.)
Университет экономики  (Польша,  г.  Быдгощ)
К.  Кайнер -
ф.ғ.д.,  профессор, Йоханнес  Гутенберг
д.ф .н., профессор, Университет
атындағы университет (Германия, Майнц қ.)
им.  Йоханнеса  Гутенберга (Германия,  г. Майнц)
А.Р.  Габидуллина -
ф.ғ.д.,  профессор,
д.ф .н., профессор, Донбасский
Донбасс 
мемлекеттік 
педагогикалық  университеті
государственный  педагогический университет
(Украина,  Горловка қ.)
(Украина,  г.  Горловка)
М.К.  Бисемалиева -
ф.ғ.д.,  профессор,
д.ф .н., профессор,
М.Өтемісов атындағы  БҚМУ
ЗКГУ им. М.Утемисова
Г.К. Хасанов -
ф.ғ.д.,  профессор,
д.ф .н., профессор,
М.Өтемісов атындағы  БҚМУ
ЗКГУ им. М.Утемисова
А.Г. Абуханова -
ф.ғ.к., доцент,
к.ф.н., доцент,
М.Өтемісов атындағы  БҚМУ
ЗКГУ им. М.Утемисова
2000 жылдан бастап шығарылады. Жылына 4  рет шығады.
Жинақ  ҚР  Қоғамдық  келісім  және  ақпарат,  мәдениет  министрлігінің  келісімімен  07.12.1999ж.  тіркеліп, 
№971  -  Ж куәлігі  берілген.
Жинақ  ҚР  Қогамдық  келісім  және  ақпарат,  мәдениет  министрлігінің  келісімімен  09.08.2000ж.  қайта 
тіркеліп, №1432 -  Ж  куәлігі берілген.
ҚР  Байланыс және ақпарат  министрлігі Ақпарат және  мұрағат  комитетінің келісімімен мерзімді  баспасөз 
басылымдарын және (немесе) ақпарат агенттіктерін 26.01.2011ж.  есепке алу туралы № 1 1389-Ж куәлігі берілген.
Жинақ  филология,  тарих  және  педагогика  ғылымдары  бойынша  диссертациясының  негізгі  нәтижелерін 
жариялау  үшін  Қазақстан  Республикасының  Білім  және  ғылым  саласындағы  Бақылау  комитеті  бекіткен  ғылыми 
басылым Тізіміне енді.
Издается с 2000 года.  Выходит 4  раза в год.
Свидетельство  о  регистрации  издания  №  971-Ж  от  07.12.1999г.  выдано  Министерством  культуры, 
информации и общественного согласия РК.
Свидетельство  о  перерегистрации  №1432-Ж  от  09.08.2000г.  выдано  Министерством  культуры, 
информации и общественного согласия РК.
Свидетельство  о  постановке  на  учет  периодического  печатного  издания  и  (или)  информационного 
агентства 
№11389-Ж  от  26.01.2011г.  выдано  Комитетом  информации  и  архивов  Министерства  связи  и 
информации РК.
Журнал  включен  в  Перечень  научных  изданий  Комитета  по  контролю  в  сфере  образования  и  науки 
Республики 
Казахстан, 
рекомендованных 
для 
публикации 
основных 
результатов 
диссертаций 
по 
филологическим, историческим и педагогическим наукам.
I S S N 1680-0761
© М.Өтемісов атындағы БҚМУ,  2016.
Т ІР К ЕУ  НӨ М ІРІ  1432-Ж

П ЕДАГОГИКА 
ПЕДАГОГИКА ' 
P E D A G O G IC S
ӘОЖ   377.031.4+53
И м аш ев  Г.  И .-  педагогика ғылымдарының докторы, 
М .Өтемісов атындағы БҚМ У 
Г у б аш ева А.О. -  М.Өтемісов атындағы БҚМ У магистранты
E -m ail:  aidana.94.2010@ mail.ru
Ф И З И К А Н Ы   О Қ Ы Т У   Ү Д Е Р ІС ІН Д Е   Э К О Л О Г И Я Л Ы Қ   Б ІЛ ІМ  М Е Н  
ІС К Е Р Л ІК Т І Д А М Ы Т У
А ң д а т п а : М ақалада ж алпы  білім  беретін  орта мектепте  физиканы оқыту 
үдерісінде  оцушыларга  экологиялық  білім  беруді  ж етілдірудің  концептуальдық 
негіздері,  оларды ж үзеге  асырудың моделі мен әдіс -  тәсілдері қарастырылады.
Тірек  сөздер:  Экологиялық  білім,  физика,  зылыми-техникалық  прогресс, 
модель,  электродинамика,  оқыту әдістері,  эксперимент.
Қазіргі  қоғам жағдайында экологиялық білім  беру жас ұрпақты тәрбиелеудің 
негізгі мәселесі болып табылады.  Экологиялық білім берудің мақсаты -  жеке адамның 
бойына  табиғатқа  деген  ізгілік  пен  үлтық  әдет-ғүрыптарды  қалыптастыра  отырып 
«адам-қоғам-табиғат»  арасындағы  толық  үйлесімділікті  қалыптастыру  жөне  дамыту. 
Экологиялық  білім  беру  әрқаш анда ж ек е  ад а м н ы ң   т ә р б и е с ін   ж ән е  эк о л о ги я л ы қ  
м ә д е н и е т ін   қалы птасты рудан  бастап  көпш ілікке  үзд іксіз  экологиялы қ  білім   беру 
деңгейіне  көтеріледі.  Сондықтан,  экологиялық  білім  беру  өте  күрделі  процесс. 
Экологиялық білім беру дегеніміз -  адамзат қауымының,  қоғамның,  табиғаттың және 
қоршаған  ортаның  үйлесімділігін  және  табиғатты  тиімді  пайдаланудың  жолдарын 
халыққа түсіндіру.  Оның  ішінде,  қорш аған  орта  мен  табиғи ресурстарды тиімді  пай- 
далану  арқылы  табиғатты  аялай  білетін,  оны  бүлінуден  қорғайтын,  экологиялық 
білімі  мен  мәдениеті  жоғары,  ізгілікті,  адамгершілігі  мол  жас  ұрпақты  тәрбиелеудің 
маңызы  зор.  Экологиялық  дағдарыстың  ұлғаюын  мейлінше  тежеу,  табиғат  пен 
қоршаған  ортаны  қорғаудың  жолдарын  ұғындыру  ж алпы   халықтың  экологиялық 
сауатын ашу,  жастарға үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асады.
Ж ас  ұрпаққа  экологиялық  білім  мен  тәрбие  беру  бүгінгі  күн  тәртібіндегі 
бірден-бір  қажетті  кезек  күттірмес  мәселе  екендігі 
Қазақстан  Республикасы 
«Қазақстан-2030»  даму стратегиясында,  «Экологиялық білім  бағдарламасында»  және 
Ата  заңымызға  негізделіп  жасалған  ҚР  «Білім  туралы»  заңдарда  көрсетілген.  Орта 
мектепті  бітірген жастардың көпшілігі  өндіріс  ортасына қосылатындықтан,  олардың 
табиғатты   ұты м ды   пайдалануы,  оны  ластан уд ан   ж ән е  б үлін уд ен   қорғаул ары  
үш ін   б ер ік  эк о л о ги ял ы қ  білімдері мен біліктіліктері болуы тиіс.
Бүгінгі таңда бірінші орында тұрған ғаламдық мәселелердің бірі экологиялық 
дағдарыстың  алдын  алу,  бұл  адамдардың  мақсатты  бағытта  ойластырған  іс-әрекеті 
арқылы ғана жүзеге асады.  Осыған орай экологиялық дағдарыстан шығудың жолы ретінде 
елімізде  кабылданған  «Қазақстан  Республикасының  қоршаған  ортаны  қорғау»,  «Табиғи 
және техногенді сипаттағы  төтенше жағдайлар» туралы Зандардан көруге болады.
Табиғат 
дамуының 
заңдылықтарын 
білмеу, 
коғамдағы 
экологиялық 
сауаттылык  пен  тәрбиеліліктің  жетіспеуі  -   экологиялық  дағдарысты  туындатушы 
басты 
себеп 
болғандықтан, 
халыкка, 
соның 
ішінде 
есейе 
келе 
халық 
шаруашылығының  түрлі  салаларында  кызмет  етіп,  өмірдегі  алатын  орнына  сәйкес
3

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
алатын орны табиғат тағдырына катысты сан алуан жауапты шешімдер  кабылдайтын 
өскелең  ұрпакка  білім  мен  тәрбие  беру  көзі  болып  табылатын  мектеп  пәндерінен 
ұйымдастырылатын  оку-тәрбие  үдерісінде  пәнаралык  байланыс  негізінде  жүйелі 
түрде экологиялык тәрбие беру күн тәртібінің алғашкы кезеңінде тұрған мәселе.
Орта 
мектепті 
бітірген 
ж астарды ң 
көпшілігі 
өндіріс 
ортасына 
косылатындыктан,  олардың табиғатты ұтымды пайдалануы,  оны ластанудан жэне бүлінуден 
корғаулары үшін берік экологиялык білімдері мен білікііліктері болуы тиіс.
Мектепте  окытылатын  пәндердің  ішінде  жеке  тұлғаны  ж ан  -   жакты 
дамытып,  оның  ғылыми  дүниетанымын  калыптастыруда  физиканың  алатын  орны 
зор.  Физиканың  зор  тәрбиелік  потенциалы  осы  пән  аркылы  мектеп  окушыларына 
экологиялык  тәрбие  беріп,  олардың  табиғат  корғауға  бейімділігін  шыңдауда  көп 
жетістіктерге  кол  жеткізіп,  жас  жеткіншектерге  берілетін  оку  -   тәрбие  үрдісін 
ұйымдастыруды ілгерілетуге  өз үлесін коса алады.
Ғылыми макаланың максаты -  орта мектепте жаратылыстану пәндерін окыту 
аркылы  окушыларға  экологиялык  тәрбие  беруді  ғылыми  -   теориялык  тұрғыдан 
негіздеп,  физика  пәнінен  ұйымдастырылған  оку  -   тәрбие  үдерісінде  экологиялык 
білім мен тәрбие берудің мазмұнын және әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің  болжамы  -   егер  окушыларға  жаратылыстану  пәндерін  окыту 
аркылы  экологиялык  білім  мен  тәрбие  беру  теориялык  -   дидактикалык  тұрғыдан 
дәлелденіп,  арнайы тұжырымдама мен  моделдің  негізінде  жасалған  окыту  әдістемесі 
аркылы  жүзеге  асырылса,  онда  окуш ылардың  экологиялык  білімі  мен  мәдениеті 
артып, пракшкалык іскерлііі мен дады сы  шыңдалады, д'ниетанымдык эстетикалык көзкарасы 
дамиды. Себебі, табиЕапаң біртұIастығын сактау әр окушының тікелей экологиялык мәдениетіне, 
табиғатты корғаудағы экологиялык сауатты көзкарасына байланысты.
Зерпеудің максаты, пәні, нысаны, болжамына сэйкес келесі міндеперді белгілейді:
-  Оку  үдерісінде  окуш ыларға  экологиялык  білім  мен  тәрбие  берудің 
педагогикалык негізін аныктау;
-  М ектеп окуш ыларына экологиялык тәрбие беру мүмкіндіктерін аныктау;
-  Экологиялык  тәрбие  берудің  өлшемдері  мен  көрсеткіш терін  белгілеп, 
олардың негізінде окуш ылардың экологиялык тәрбие деңгейін аныктау;
-  Ж аратылыстану  пәндерін  окыту  үдерісінде  окуш ыларға  экологиялык 
тәрбие  берудің  мазмұны,  формалары,  әдістерін  ұсыну,  оның  тиімділігін  тәжірибелік 
педагогикалык эксперимент аркылы аныктау.
Ж ұмыстың  ғылыми  жаңалығы  мен  теориялык  маңыздылығы:  жалпы  білім 
беретін орта мектепте  (физика пәнін окыту мысалында) казіргі кезеңдегі экологиялык 
білім  мен  тәрбиенің  ғылыми-педагогикалык  негіздері  аныкталды;  жалпы  білім 
беретін  мектепте  физиканы  окыту  үдерісінде  окуш ыларға  экологиялык  білім  беруді 
жетілдірудің  концептуальдык  негіздері  ашып  көрсетілді;  орта  мектепте  физиканы 
окып  білуде  окушылардың  экологиялык  дайындығының  жаңа  дидактикалык  жүйесі 
дайындалды;  окыту  үдерісінде  окуш ыларға  экологиялык  білім  мен  тәрбие  беру 
моделі жасалып және оның белгілері,  көрсеткіштері,  деңгейлері аныкталды.
Ж ұмыстың  практикалык  маңыздылығы:  жалпы  білім  беретін  орта  мектепте 
физиканы  окыту  үдерісінде  экологиялык  білім  мен  тәрбиенің  мазмұны  және  жүйесі 
аныкталды;  казіргі заманғы өндіріс жағдайында физикадан экологиялык білім мен тәрбие 
берудегі жаңа оку-әдістемелік жүйесінің моделі жасалды; ғылыми -  техникалык прогрестің 
басты  бағыттарының  физикальщ  негіздерін  окыту  үдерісінде  окушылардың  экологиялык 
білімі мен тәрбиені жетілдіру мәселесінде әдістемелік кешен  дайындалды.
О куш ы ларға  экологи ялы к  б ілім   м ен  тәрбие  беру  ж әне  оны   ж үзеге 
асырудағы  мектеп  курсының  мүмкшдігін  айкындау  мәселелері  А.Н.  Захлебныйдың 
монографиясында  И.Т.  Суравегинаның,  Н.М.  Мамедовтың  еңбектерінде  көрсетілген. 
Авторлар экологиялык білім беру тұжырымдамаларын ұсынады,  физика курсының кейбір 
такырыптарын  оку  кезінде  экологиялык  бағытгалған  мәселелердің  карастырылуын 
көрсетеді  [1].  Э.А.  Тұрдыкұловтың  әдістемелік  кұралында  физика  химия,  биология,
4

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
география, 
табиғаттануды 
оку 
кезіндегі 
негізгі 
экологиялы к 
мәселелер 
карастырылған.  Барлы к  сұракгар  физикалык көзкарас тұрғысынан карастырылады және 
оларды  физика  сабактарыңда  окытуға  накты  ұсыныстар  беріледі,  сондай-ак  экологиядан 
сабактан  тыс  жұмысты  ұйымдастыру  мен  жүргізудің  кажетгігі  мүмкіңдІIІ  және  рөлі 
көрсетіледі.  В.П.  Орехов  пен  А.В.  Усованың  әдістемелік  кұрал  дарында  табиғатты  корғау 
мәселелеріне  едәуір  көңіл  бөлінген.  Мысалы,  температураңы,  ауа  ылғалдылығын, 
жарыкгалынуды  зерделеу  кезінде  өсімдіктердің  өсуі  мен  өнуі  үшін  бұл  параметрлердің 
маңызын  көрсету  ұсынылады.  А.В.  Перышкин,  В.Г.  Разумовский,  А.В.  Фабрикаштың 
баскаруымен шыккан кітапта «Политехникалык білім беру және физиканы окыту барысында 
кәсіптік  бағдарлау»  тарауында  казіргі  ғылыми-техникалык;  прогрессті  ситттайты ң  негізгі 
ерекшеліктердің  ішінде  экологиялык  проблемалардың  пайда  болуы,  осығаң  байланысты 
«табиғат -коғам» жүйесің ғылыми реттеудің кажетгігі баса айтылады [
2
].
Зерттеу  көсеткендей  окыту  үдерісінде  экологиялык  білім  мен  тәрбиені 
калыптастыруда төмеңдегідей міңдеттер жүзеге асырылуы кажет деп есептейміз:
Б ір ін ш ід е н ,  эк о л о ги я л ы к   б іл ім   ж ө н е  к о ға м   м ен   ад ам   экологиясының 
өзара байланысының үйлесімдігі туралы білім беру кажет.
Екіншіден,  мүғалімдер  корш аған  ортаның  дағдарысына  сын  көзім ен  карап, 
оны  корғай,  болж ай  білудегі  окуш ы ларды ң жауапкершілік сезімін тәрбиелеу тиіс.
Үшіншіден,  табиғат  корғау  м әселері  мен  экологиядан  сабак  беретін 
мүғалімдердің  білімін  жетілдіру  және  кайта  даярлау  институттары  аркылы  арнайы 
курстардан өткізу керек.
Төртіншіден,  казіргі  техникалык  кұралдар,  окытуды  компьютерлендіру  және 
окытудың жаңарIылгаң әдістерін өмірге енгізуді камтамасыз ету.
Экологиялы к  б ілім   беру  м аксаттары   мен  м індеттерін  ж үзеге  асы р у   үшін 
табиғи ортаны жак;сартуға багытталгаң практикалык әрекет пен оны интеллектуалдык және 
сезімдік кабылдаудың бірлігі,  сонымен катар экологиялык проблемаларға әлемдік,  ұлттык 
өлкелік  өзара  байлаңыс  аркылы  келу,  жүйелілік,  үздіксіздік,  пәнаралык  ұстаңымдарды 
басшылыкка алынуы тиіс [3].
Зерттеу  барысы  аңыктағаңдай  бұл  міңдеттерді  жүзеге  асыруда  жеке  пәңдерді 
окыту үдерісіңде экологиялык материалдың мазмұны көрсетіледі.
Э к о л о ги я л ы к   б іл ім   б е р у д ің   м ін д е тт е р і:
-  экологиялык білім жүйесін калыптастыру;
-  коршаған  ортаны  корғауға  деген 
жоғарғы 
адамгерш ілік 
сезімі 
мен 
жауапкерш ілігін тәрбиелеу;
-  экология саласындағы білім жетістіктері мен нормативтік кұжаттарды білу.
Экологиялы к  білім ді  ж үзеге  асы руда  білім   беру  аспектілерім ен  катар
оны ң  негізгі  ұстан ы м дары н  сактау  керек.  О лар  негізін ен  -   ғы лы милы к, 
байланыстылык, 
тепе-теңдік, 
кызығуш ылык, 
үздіксіздік, 
жалғастыруш ылык, 
интеграциялау,  көрнекілік,  кабылдауш ылык жэне  өлкелік ұстанымдары.
Талдау көрсеткеңдей, экологиялык білім беру педагогикалык тұрғыдаң окушыларға 
максатты  түрде  әсер  етуді  ескереді,  соның  нәтижесінде  олар  коғам  мен  табиғаттың  өзара 
ыкпал ету  проблемасының  ғылыми негіздерін меңгереді,  әр түрлі  әрекет түрлерінде  табиғи 
және түрленген ортаға әсерлерді тиімді етуге бағытталғаң колданбалы біліммен, практикалык; 
біліктілік  пен  дағдылармен  каруланады.  Ұсынылып  отырған  жұмыста  экологиялык 
материалды іріктеуде казіргі ғылыми-техникалык прогресстің негізгі бағыттары  басшылыкка 
алынады. Ол бағыттарды төмеңдегі 1 суреттен көреміз.
Көрсетілген  бағыттар  жаратылыстану  ғылымдары,  оның  ішінде  физиканың 
заңдылыктары  негізінде  түсіндірілетін  экологиялык  білімдер  жүйесін  кұрайды. 
Зерттеуде 
көрсетілетін 
ғылыми-техникалык 
прогресстің 
алты 
бағыты 
(автоматтандыру, 
энергетика, 
жаңа 
технология, 
жаңа 
материалдар 
жасау, 
акпараттандыру, 
экология) 
карастырылып, 
олардың 
негізінде 
колданбалы 
экологиялык  материалдар  аныкталды.  Аныкталған  экологиялык  материалдар  оку 
үдерісінде білім мен тәрбиенің сапалы деңгейге көтерілуіне жол ашады  [4].
5

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
1  сурет -  Қазіргі зылыми - техникалық прогресстің  базыттары
Зерттеу барысында осы жоғарыда айтылғаң экологиялык білім мен тәрбие берудің 
максат, міңдеттерін ескере отыра оны мынаңдай концептуалдык жүйе 
( 2
 сурет)  кұрылды:
6

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
2 сурет -  Экологиялық білім  берудің концептуалдық жүйесі
Экологиялык  білім  берудің  тиімді  жүйесі  коғам  мен  экономиканың  тұракты 
дамуын  камтамасыз  ететін  негізгі  кұрал  деуге  болады.  Алдыңғы  катарлы  елдердің 
экономикалык  дамуының  жаңа  тенденциясы  -   пайдаланылатын  ресурс  деңгейінің 
жаймен  төмендеуінен  мейлінше  үлкен  косынды  бағаны  алу,  ресурстарды  сактау 
технологиясын енгізу,  калдыктарды пайдалану және ластанудан сактандыру.
Қазіргі  кезең  -   ғылым  мен  техниканың  дамыған  заманы.Сондыктан  бүгінгі 
таңда  орта  мектептерде  ғылыми  -   техникалык  прогрестің  дамуына  сай  сапалы  білім 
беру  өзекті  мәселеге  айналды 
[5]. 
Қазіргі  таңда  адамзаттың  дамуындағы 
экономикалык,  әлеуметтік және  саяси  мәселелерді  шешуде  білім  сапасының  жоғары 
болуының  маңыздылығы  аңғарылады.  Білім  мен  ғылымның  жедел  дамуы  жаңа 
технология  жасактауға,  тауар  өндірісінің  артуына  және  еліміздің  экономикасының 
дамуына  өз  үлесін  косары  сөзсіз.Сонымен  катар  казіргі  заманғы  өндірісте  ғылыми- 
техникалык  прогрестің  негізгі  бағыттарының дамуы және  еліміздің жаңа әлеуметтік- 
экономикалык ж ағдайларға сай болуы  окушылардың  физиканы оку  процесі  кезіндегі 
политехникалык білімдерін одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Эксперименттік 
окуда 
дәлелденгендей 
физиканы 
окыту 
үдерісінде 
экологиялык білімнің мазмұны төмендегідей мәселелерді камтиды:
7

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
І.Қ орш аған  ортаға  және  табиғатка  адамның  ғылыми  және  дүниетанымдык 
көзкарасын калыптастыру;
2
.  Физикалык зандылыктар мен кұбылыстардың коршаған ортадағы ролің түсіндіру;
3. Ғылыми-техникалык прогресстің корш аған ортадағы дамуын аныктау;
4. Қорш аған  ортаға  өнеркәсіп  пен  шаруаш ылыктың  және  транспорттың 
әсерін көрсету;
5.  Экологиялык  мазмұндағы  материалды  іріктеу  және  колданбалы  білік  пен 
дағдыны жетілдіру.
Ғылыми-техникалык  прогресс  бағыттарын  меңгерудегі  әдістемелік  жүйе 
негізінен жалпы  физиканы  окыту  әдістемесіне  сәйкес  болуы  керек және  экологиялык  білім 
мен тәрбие тиімділігш көрсететін жаңа әдіс-тәсілдер негізінде жасакталуы керек [
6
].
Зерттеу  барысында  дидактикалык  жүйе  жасалып,  эксперименттік  сынактан 
өтті.  Әдістемелік  жүйе  моделі 
деп  казіргі  білім  беру 
парадигмасына  сәйкес 
экологиялык білім  берудің максаты мен міндеттері,  мазмұны,  әдістері  мен тәсілдерін 
айтамыз.  Ұсынылып  отырған  модель  экологиялык  білім,  біліктілік  және  дағдының 
жоғары дәрежеде дамуын және экологиялык компетенттілікті калыптастырады.
Біздің ұсынып  отырған  экологиялык  білім  мен тәрбиені  жетілдіру жүйесінің 
моделі мен оның кұралдармен жабдыкталуы казіргі автоматиканың,  электрониканың, 
электр  энергетикасының,  микропроцессорлык  техниканың  физикалык  негіздерін 
карастыруда  окушылардың  экологиялык  дайындығын  ұйымдастыру  мен  жүйелеуге 
мүмкіндік  береді. 
Белгілі 
бір  экологиялык  мазмұнмен 
сипатталатындыктан 
әдістемелік жүйені біз біртұтас деп карастырамыз.
Осындай  әдістемелік  жүйе  кұрғаннан  кейін  мектепте  физиканы  окытуда 
бірыңғай экологиялык бағытты жүзеге асыруға мүмкіндік болады.
Оку  үдерісінде  жаңа  технология  кұралдарын  колдану  физиканы  окытудың 
дәстүрлі  әдістемелік  жүйесін  инновациялык  болатындай  кайта  кұруға  мүмкіндік 
жасайды.  Ж оғарыдағы  әдістемелік  жүйеде  көрсетілгендей  ол  максаты,  мазмұны, 
әдістері  мен  кұралдары,  окытуды  ұйымдастырудың  түрлері  және  окыту  максатына 
жетуді  бакылаудан  тұрады.  Осындай  ж үйелік  бағытты  тек  оку  үдерісіне  ғана  емес, 
сабакка да колдануға болады.
Физика  курсы  бөлімдеріндегі  экологиялык  материал жүйесінен  экологиялык 
білім  мен  дағды  және  оның  кұрылымы  шығады.  Сондыктан  экологиялык  білім  мен 
дағдыны  калыптастыруды  окушылардың  терең  білімділігі  мен  тәрбиелілігінен  бөліп 
карауға болмайды.
Қаралуға 
тиісті 
экологиялык 
материалдар 
ғылыми 
принципті 
канағаттандыруға,  окушылар  бойында  табиғатка  деген  дүниетанымдык  көзкарас 
калыптастыруға,  коғамдағы  адамдардың  коршаған  ортаға  әсерінің  нәтижесін 
түсіндіре  білуге  тиісті. 
Зерттелетін  сұрактар  кабылдауға  жеңіл,  окушылардың  жас 
ерекшелігін,  ойлау еңбегін дамытатындай болуы керек.
Физиканы  окытуда  окушыларды  ауыл  өмірінен  әбден  танымал  мысалдар  келтіре 
отырып,  физикалык  кұбылыстарды  экологиялык  ұғымдармен  ұш тастыра  окыту 
кажеттілігі туындауда  [7].
Педагогикалык 
экспериментте 
электродинамика 
бөліміндегі 
заряд 
тасымалдаушылар,  электростатикалык  өріс  сиякты  негізгі  ұғымдарға  токтала  отыра, 
электрлік  статиканың  пайда  болуы,  адам  организміне  әсері  және  одан  корғану 
жолдары  жөніндегі  білімдерін  одан  әрі  дамыту  көзделеді.  Негізгі  ғылыми- 
техникалык  прогресс  бағыттарынан  шығатын  жаңа  технология  негізінде  электр 
өткізгіш  кұралдарда т.б.  индустриялык-инновациялык  бағыт  негізіндегі  экологиялык 
мәселелерді карастыруға болады.
Зерттеу аны ктағандай экологиялы к білім ді  калы птасты руда инновациялык 
окыту  технологиясының  тиімділігін  аныктау 
келесі  мәселелерге 
бағытталады: 
модульдік  окыту  технологиясы   аркылы  окуш ылардың 
экологиялык,  танымдык 
кабілетін  арттыру;  ком пью терлік 
ж эне 
акпаратты к 
окыту  аркы лы   ж оғары
8

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
сы ны п  окуш ыларына  үздІксіз,  жан-жакты  экологиялык  білім  беру;  деңгейлеп- 
саралап  окыту  технологиясы  аркылы  окушылардың  алған  экологиялык  білім 
деңгейін аныктауға мүмкіндік беру.
3 сурет  -  Э кологиялы қ білім берудің моделі
Аталған міңдеттерді шешуге іс жүзінде педагогикалык процесті зерттеу әдістері: 
бакылау,  сұрак-жауап,  лабораториялык  жұмыстар,  демонстрациялык  эксперименттер, 
физикалык 
практикумдар, 
окулыктар 
мен 
кұралдарды 
талдау 
колданылады. 
Электродинамика  курсы  бойынша  окушылардың  экологиялык  білім  деңгейлерін 
дамыту максатында эксперименттік жұмыстар жүргізілді.
9

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
Экологиялык білім мен ұғымды тексеру тапсырмалары төмендегідей бағыттарда 
жүргізілді:
1
.  Ғылыми-техникалык  прогресстің  негізгі  бағыттарына  байланысты  казіргі 
өндірісте, шаруашылыкта кездесетін экологиялык мәселелерді карастыру;
2.  Окушыларды  казіргі  техникадағы  экологиялык  кұбылыстар  мен  ұғымдар, 
заңдылыктармен таныстыру;
3.  Техникалык  және  технологиялык  кұрылғылардың  кұрылысы  мен  жұмыс 
істеу принципін түсіңдіру.
Окушылардың білімді меңгеру коэффициентінен баска  эксперименттік  окуда 
статистикалык әдіс х
2
  (Хи-квадрат) пайдаланылады.
Нәтижелерді 
өңдеу 
эксперименттік 
және 
бакылау 
сыныптарындағы 
окушылардың  экологиялык  білім  деңгейлерін  салыстыру  аркылы  жүргізіледі. 
Экологиялык  білім  мен  ұғымды  деңгейлер  бойынша  аныктау  үш   бағытта:  төмен, 
орташа және жоғары  жүргізілді  [
8
].
Эксперименттік сыныпта ұсынылған әдістемелік жүйені  сынактан өткізуде жаңа 
әдіс-тәсілдер колданылды.  Эксперименттік сыныптарға электростатика, тұракты электр 
тогы,  әр  түрлі  ортадағы  электр  тогы,  магнит  өрісі  бөлімдерінен  іріктелініп  алынған 
экологиялык  мазмұңдағы  тапсырмалар  мен  оку  материалдары  берілді.  Осы  бөлімдер 
бойынша жүргізілген эксперимент нәтижелерін төмендегі 4 суреттен көреміз:
□ Эксперимент™ сыныптар 
бойынша дұрыс жауаптар саны, 
%
□ Бақылау сыныптары бойынша 
дұрыс жауаптар саны,  %
4 сурет -  Эксперименттік ж ұмыстар ж үргізілгеннен кейінгі  оцушылардың 
экологиялық білім  деңгейлері
Деңгейлік  тапсырмалар  аркылы  окушылардың  окуш ылардың  алған  білім 
дәрежелері  аныкталды.  Эксперименттік  және  бакылау  сыныптарындағы  деңгейлік 
тапсырмалар бойынша окуш ылардың білім көрсеткіші:
10

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
5 сурет -  Эксперименттік ж ұмыстар ж үргізілгеннен кейінгі  оцушылардың 
экологиялық білім  деңгейлері
Педагогикалык  эксперимент  нәтижесі  біз  ұсынған  дидактикалык  жүйені 
колданған  уакытта  эксперименттік  сыныпта  экологиялык  білім  мен  іскерліктің 
деңгейі  ш амамен  орта  есеппен  17  пайызға  артканы  байкалды,  яғни  ғылыми  болжам 
эксперименттік оку нәтижесі аркылы дәлелденді.
Ж алпы  білім 
беретін  орта  мектепте  физиканы 
окыту 
үдерісінде 
экологиялык  білім  мен  тәрбиенің  мазмұны 
және  жүйесі  аныкталып,  казіргі 
заманғы  өндіріс  жағдайында 
физикадан  экологиялык  білім  мен  тәрбие  берудегі 
жаңа  оку-әдістемелік  жүйесінің  моделі  жасалды.  Ғылыми  -   техникалык  прогрестің 
басты  бағыттарының  физикалык 
негіздерін 
окыту  үдерісінде  окушылардың 
экологиялык  білімі  мен  тәрбиені 
жетілдіру  мәселесінде 
әдістемелік 
кешен 
дайындалып,  педагогикалык эксперименттің нәтижесі көрсетілді.
Әдебиеттер:
1.  Бугаев  А.И.  М ет одика  преподавания  физики  в  средней  школе.  -   М.: 
Просвещение,  1981.  -  288 с.
2.  Глазунов А.Т.  Техника  в  курсе  физики  средней  школы.  -  М.:  Просвещение, 
1977.  - 1 5 9  с.
3.  Физика  и  научно-технический  прогресс /  Под.  ред.  В.Г.  Разумовского,  В.А. 
Фабриканта, А.Т.  Глазунова.  -  М.:  Просвещение,  1980.  -  159 с.
4.  Ш ут  Н.И.  Электрика  и  магнетизм:  Навч.-метод.  П осібник  для 
самост.работы.  Н П У  ім.  М.П. Драгоманова.  -  Киів.  -  2002.  -  236 с.
5.  Турдикулов  Э.А.  Экологическое  образование  и  воспитание  учащ ихся  в 
процессе  обучения физике.  -  М.:  Просвещение,  1988.  -  126 с.
6.  Имашев  Г.И.  Развитие  знаний  в  курсе  физики.  -   Palmary:  Academ ic 
Publishing,  2012.  -  232 с.
7. 
Имашев  Г.И. 
Политехническое  образование учащ ихся  в  процессе 
обучения  физике  в  средней  общеобразовательной  школе:  монография.  -   Атырау,
2006.  -  421  с.
8.  Imashev  G.  Innovative  approaches  in  development  o f  polytechnic  education  in 
the  process  o f   educating  to  physics  at  high  school.  -  Atyrau:  A T G U   the  name  o f   O. 
Dosmukhamedova,  2011.  -   150 p.
11

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
И м аш ев  Г ., Г у б аш ева А.О.
Р азвит ие эк о логических зн а н и й   и у м е н и й   в процессе обучения  ф изике
В   статье  рассматриваются  концептуальные  основы,  модели  и  мет оды 
совершенствования 
экологических 
знаний 
в 
процессе 
обучения 
физике 
в 
общеобразовательной  школе.
К лю чевы е  слова: 
экологические  знания,  физика,  научно-т ехнический 
прогресс,  модель,  электродинамика,  методы обучения,  эксперимент.
Im ashev G ., G ubasheva A O .
D evelopm ent o f  ecological know ledge a n d  skills in Physics educating process
In  the  articleare considered conceptual bases,  models and methods o f  perfection  o f  
ecological knowledge  in the process o f  educating Physics at general school.
Keywords:  Ecological  knowledge,  Physics,  scientific  and  technical  progress, 
model,  electrodynamics,  methods o f  educating,  experiment.
***
ӘОЖ   373.3
М ұхан б етж ан ова Ә.М . -  педагогика ғылымдарының докторы,  профессор, 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
М ұхан б етж ан ова А.У. -  педагогика ғылымдарының докторы,  доцент 
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
E -m ail:  pedagogika_@ mail.ru
Ж А Ң А Р Т Ы Л Ғ А Н  Б А С Т А У Ы Ш  Б ІЛ ІМ  Б Е Р У  М А З М Ұ Н Ы Н Ы Ң  
П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ  - П С И Х О Л О Г И Я Л Ы Қ   Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І
А ңдат па.  М ақалада  бастауыш  білім  берудің  мазмұнын  құрудың  теориясы 
м ен  тәж ірибесіне  терең  талдау  жасалып,  оны  ж аңартудың 
педагогикалық- 
психологиялық ерекшеліктері қазіргі көзқарастар түргысынан  қарастырылзан.
Тірек  сөздер:  Парадигма,  білім  беру  мазмұны,  жаңарту,  12  ж ылдық  білім 
беру,  функционалдық  сауаттылық,  дамыту,  әлеуметтік  тәжірибе,  интеграция, 
құзыреттілік,  стандарт,  ж еке тәжірибе.
Акпараттык  кеңістікті  кеңейту  және  әлемдік  коғамдастыкка  кіру  жағдайында 
адамзат  ресурстарының  калыптасуындағы  білім  беру  рөлінің  өсуі  еліміздің 
әлеуметтік-экономикалык  даму  деңгейінің  өлшемдері  ретінде  м ектептің  білім  беру 
жүйесін жаңа талаптар бойынша жоспарлау үш ін маңызды.
Бүгінгі 
күні 
білім 
беру 
саласы 
«Қазакстан-2050» 
ұзак 
мерзімді 
Стратегиясының  маңызды  басым  бағыттарының  бірі  болып  танылды.  Қазакстан 
Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев  республиканы  әлемдегі  бәсекеге 
кабілетті  30  елдің  катарына  кіргізу  туралы  міндет  койған  болатын.  Бұл  мәселені 
жүзеге асыруда білім беру жүйесін жетілдіру айтарлыктай рөл аткарады.
« 1 0 0
 накты кадам» бағдарламасы шеңберіндегі бес институционалдык реформа 
бойынша  білім  беру  саласында 
1 2
  жылдык  білім  беруді  ендіру және  функционалдык 
сауаттылыкты 
дамыту 
үш ін 
мектепте 
білім 
берудің 
стандартын 
жаңарту 
жоспарланған.  Осы  тұрғыдан  білім  мазмұнын  жаңарту  ұлт  болашағының  кепілі 
ретінде карастырылуда  [1,  5  б.].
Осыған орай,  казакстандык білім беру жүйесін дамытудың басты міндеттерінің 
бірі  білім  берудің  мазмұнын жаңарту  болып  отыр.  Бүгінгі  күн талаптарына  сай жаңа 
білім  беру  окуш ыларға  тек  белгілі  бір  білім,  іскерлік,  дағдылар  жиынтығын 
меңгертіп  кана  коймай,  окушы  тұлғасын  дамытуға,  өмірлік  проблемаларды  өз
12

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
бетімен және тиімді  шешуге,  тұлғаның  өзін-өзі  аныктауына,  әлеуметтенуіне және өзін- 
өзі  жүзеге  асыруына  мүмкіндік  беретін  білімділік,  тәжірибе  және  әмбебап  кабілеттердің 
жиынтығын меңгертуге бағытталуы тиіс [2, 3 б.].
Қазакстандык  білім  беру  саласына  белгілі  бағыт  берілді,  бұл  ізгіліктік, 
тұлғалык,  тұлғалык-бағдарлы,  іс-әрекеттік,  кұзыреттілік  тұрғылыр  негізінде  білім 
беру.  Оның  басты  максаты  -   окушының  өз  тұлғалык  мүмкіндіктерін  жүзеге  асыру 
үш ін  барлык  жағдайды  тудыру.  Мектепте  әрбір  бала  кайталанбайтын,  ешкімге 
ұксамайтын  даралык  ретінде  калыптасуы  тиіс.  М ектептің  негізгі  міндеті  -   баланың 
даралығын  ашу,  оның  айкындалуына,  дамуына,  тұрактануына  көмек  беру.  Бұл  білім 
беру  мазмұнына  өзгеріс  енгізу  кажеттілігінің  бір  көрінісі.  Осы  максатка  кол  жеткізу 
міндеті  білім  берудің  философиясы  мен  педагогика  ғылымының  парадигмалык 
өзгерісін әдіснамалык тұрғыдан терең талдау жасауға алып келеді.
Бүгінгі  күні  әлемдік  білім  беру  үрдісінде  негізгі  білім  беру  парадигмалары 
карастырылып,  олардың  салыстырмалы  сипаттамасы  жасалды.  Парадигмалардың 
көптүрлілігі  білім  беру  мен  мәдениеттің  басты  максатына  әртүрлі  тұрғылар  аркылы:
1
)  құндылыктык  (аксиологиялык)  -   білім  беру  (мәдениет)  адамның  өмірінің  мәні 
ретінде  кабылданады,  яғни  мәдениетті  жасау  және  оған  жету; 
2
)  іс-әрекеттік -   білім 
беру  (мәдениет)  материалдык  және  рухани  кұндылыктарды  жасауда  сыналған  іс- 
әрекеттің  әдісі  ретінде  түсіндіріледі;  3)  тұлғалык  -   білім  беру  (мәдениет)  белгілі  бір 
тұлға  типінен  көрініс  табады.  Сондыктан  мәдениетке  деген  әртүрлі  көзкарас  білім 
беруде  әртүрлі  парадигмаларға  алғышарт 
ретінде  алынады  (Т.Куң,  В.Н.  Садовский,
А.М.  Новиков,  Г.П.  Щедровицкий,  Е.В.  Боңдаревская,  А.П.  Сейтешов,  Ш.Т.  Таубаева жэне 
т.б.) [3, 61 б.; 4, 64 б.; 5, 365 б.; 
6
, 7 б.].
Бұл  бағыттар  еліміздегі  білім  берудің  жаңа  мазмұнын  кұрастыру  аркылы 
әлемдік білім кеңістігімен интеграцияланып,  осы кеңістіктегі білім беру талаптарына жауап 
бере алатын деңгейге жеткізуді көздейді.  Осыған орай,  казіргі отандык; педагогикалык коғам 
білім берудің нәтижеге бағыпаліаң жаңа мазмұнын  кұрастыру,  сынактан өткізу және оны 
тәжірибеге енгізудің аукымды міндеттерін жүзеге асыруда.
Білім  беру  мазмұны  мәселесі  педагогика  ғылымында  негізгі  болып  табылады. 
Ең  алдымен  мазмұны аркылы  білім  беру  мекемесі  білім  беру  өмірдің  сұранысы  мен 
талаптарына  жауап  береді,  әртүрлі  өмірлік  сфераларда  ұрпактардың  сабактастығын 
камтамасыз етеді,  тұлғаның,  оның дүниеге  көзкарасының,  әлемге және  өз-өзіне деген 
адамгерш ілік катынасының калыптасуындағы рөлі зор.
Білім  беру  мазмұны  педагогикалык  үдерістің  мәнді  жағымен  де  шартталады, 
өйткені  тұлғалык  сипаттағы  сұрактарға  жауап  береді.  «Өзбетті  өмірге  кандай  тұлға 
енеді?»,  «Ол  динамикалык  дамып жаткан  ортада  өмір  сүруге  кабілетті  ме?»,  «Өзінің 
және  коғамның  кызығушылыктары  бойынша  өзін-өзі  өзектендіруге  дайын  ба?», 
«Қандай  кұндылык  бағдарлардың  тасымалдаушысы  болады?»,  «Ойлары  мен 
идеялары  каншалыкты  ш ығармаш ыл  болады?»,  «Тұлға  коғамда  кандай  өмірлік 
позицияны  ұстанады?»,  «Қорш аған  ортаға,  баска  адамдарға  кандай  катынасының 
көрінуімен сипатталады?».
Білім беру мазмұны категориясы адамдарға белгілі табиғат,  адам,  коғам туралы 
білімдері,  белгілі  іс-әрекет  тәсілдерін  орындаудағы  адамға  тән  біліктіліктер  туралы 
алынған  білімдері;  коғам  алдында  туындайтын  жаңа  мәселелерді  шешу  тәжірибесі; 
өмір,  табиғат,  коршаған  орта  тағы  баскалар  туралы  ойлары  көрсетілген  әлеуметтік 
тәжірибені  бейнелейді.  Кейде  адамзаттың  әлеуметтік  тәжірибесін  ж алпы  адамзат 
мәдениеті деп атайды[6,34б].
Сан  мыңдаған  даму  тарихында  адамзат  өте  көп  білім  жинактады.  Жасөспірім 
ұрпак  осы  білімді  игерген  кезде  ғана  өркениет  дамуы  жүзеге  асады.  Бірак, 
жинакталған  білімнің  барлығын  адам  түгелдей  меңгере  алуы  мүмкін  емес. 
Сондыктан  ең  маңызды,  негізгі  білімдер  мен  біліктіліктерді  таңдау  мәселесінің  орны 
ерекше.  Әлеуметтік  тәжірибе  мектептегі  білім  беру  мазмұнында  түрлі  пәндерге 
бөлініп  көрініс  табады. 
Сонымен,  білім  беру  мазмұнын  окушылар  үш ін  сұрыптау
13

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
мәселесі  И.Я.  Лернер,  В.С.  Леднев,  В.В.Краевский,  М.Ж.  Джадрина  т.б.  еңбектерде 
ашылған.  Онда ғылыми білімнің пәндік кұрылымының өскелең ұрпакка білім берудің 
пәндік аймағына әсері карастырылады  [7,  67  б.; 
8
,  43  б.;  9,  44  б.;  10,  9 б.].
Білім  беру  мазмұны  -   педагогикалык  бейімделген  білімдердің,  іскерліктердің 
және  дағдылардың  жүйесі,  шығармашылык  іс-әрекеттің  тәжірибесі  және  дүниеге 
деген  эмоционалдык-кұндылыктык  катынас,  оларды  меңгеру  тұлғаның  дамуын 
камтамасыз  етеді.  Ж алпы  білім  берудің  мазмұны  окуш ыларды  әлеуметтік,  кәсіптік 
емес  іс-әрекетке  катынасуын  камтамасыз  етеді.  Әрбір  индивидтің  дүниеге  деген 
катынасын  ондағы  өз  орнын  аныктауды  азаматтык  позициясын  шарттандыратын 
дүниеге көзкарасты,  кұндылыктар мен мұраттар жүйесін калыптастырады.
Білім  мазмұнының  кайнар  көзі  -   материалдык  және  рухани  мәдениетте 
бекітілген адамзаттың әлеуметтік тәжірибесі болып табылады.  Әлеуметтік тәжірибе 4 
элементті  енгізеді:  білім  /олардың  түрлерінің  жиынтығы  индивидте  коршаған 
шындык  туралы  ж алпы  түсінік  және  кажетті  іс-әрекетте  бағытталғандығын 
аныктайды/;  іс-әрекеттің  тәсілдерін  жүзеге  асыру  тәжірибесі  /оны  меңгеру 
барысында  іскерліктер  мен  дағдылар  калыптасады,  олардың  кызметі  жинакталған 
мәдениетті  кайта  ж асап  сактап  және  дамыту  болады,  сол  аркылы  коғамның 
репродуктивтік  іс-әрекеті  камтамасыз  етіледі/,  шығармашылык  іс-әрекет  тәжірибесі 
/оның функциясы -  мәдениетті әрі карай дамыту/;  шындыкка,  өз іс-әрекетіне,  өз-өзіне 
деген эмоционалдык-кұндылыктык катынастың тәжірибесі  [9, 47  б.].
Педагогикада  ж алпы  орта  білім  мазмұнын  калыптастырудың  негізгі  жалпы 
әдіснамалык ұстанымдары:  оку материалының ж алпы білім  беру  сипаты,  мазмұнның 
азаматтык  және  адамгерш ілік  бағыттылығы,  оку  материалының  коғам  өзгерісіндегі 
практикамен  байланысы,  оку  материалының  негізгі  және  ж үйелік  сипаты,  оку 
курсының  интеграциялылығы,  білім  мазмұнының  ізгіліктік,  этикалык  бағыттылығы, 
оку  материалының  дамытушылык  сипаты,  оку  пәндерінің  өзара  байланыстылығы, 
білім мазмұнының эстетикалык аспектілері түрінде көрсетілген  [9,  49 б.].
Казахстан Республикасындаы Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған 
мемлекеттік бағдарламасын және  Білім  мен  ғылымды дамытудың 
2014­
2016  жылдарға  арналған  басым  бағыттарын  іске  асыру  аясында  Ы.Алтынсарин 
атындағы  Ұлттык  білім  академиясы  «Назарбаев  Зияткерлік  мектептері»  ДББҰ 
бірлесе  отырып  орта  білім  мазмұнын  жаңартуда  «НЗМ » 
ДББҰ  тәжірибесін 
республиканың  ж алпы  білім  беретін  мектептеріне  жүйелі  бейімдеу  мен  тарату 
бойынша жұмыстар жүргізілуде  [2,  26 б.;  11,  5  б.].
М емлекеттік  жалпыға  міндетті  білім  беру  стандартын  жаңарту  «өмірлік  білім 
алу»  тұжырымдамасынан  «өмір  бойы  білім  алу»  тұжырымдамасына  карай  өтуге; 
білімді үнсіз тыңдаудан ынталылыкка,  білімнен кұзыреттілікке бағытталған.
Бүгінгі  таңда  «Бастауыш  білім  берудің  мемлекеттік  жалпығы  міндетті 
стандарты»  әзірленіп,  ҚР  Үкіметінің  2015  жылғы  25  сәуірдегі  № 327  каулысымен 
бекітілген  [12,  3  б.].  ББ  М Ж М С-ның  инновациялык  сипаты  оның  тек  білімді 
меңгертуден  алған  білімді  өмірде  колдана  алу  парадигмасына  ауысуымен танылады. 
О ның  түп  мәні  окытудың  максаттары  кең  аукымды  дағдыларды  калыптастыру 
аркылы  окытудың  нәтижесіне  карай  бағытталуында.  ББ  М Ж М С  негізінде  «НЗМ» 
ДББҰ  жаңаш ыл  тәжірибелерін  есепке  алумен  бастауыш   білім  берудің  жаңартылған 
үлгілік оку жоспарлары мен оку бағдарламалары әзірленген.
ББ 
М Ж М С 
тұжырымдамалык 
негіздері 
мен 
жаңартылған 
оку 
бағдарламаларының  мазмұндык  ерекшеліктері  ескеріле  отырып  пәнінің  оку 
бағдарламасы  жасалып,  «Ж аңартылған  білім  беру  мазмұнын  пилоттык  енгізіу 
туралы»  Қазакстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігінің  2015  жылғы  3 
сәуірдегі  № 159  бұйрығына  сәйкес  2015  жылғы 
1
кыркүйектен  бастап  республиканың 
30 
пилоттык 
мектептерінде 
(бірінші 
сыныптарында) 
жаңартылған 
оку 
бағдарламалары  мен  жоспарлары  апробациядан  өткізілуде. 
Соңғы  жылдары 
педагогикалык  кауымдастыктың  көңілін  аударып  отырған  Назарбаев  зияткерлік
14

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
мектебінің  білім  беру  бағдарламасы  ерекше  къзығушылык  тудырып  отырғандығы  белгілі. 
Республикада  аталған  мектеп  тәжірибесін  жалпы  білім  беретін  мектептер  тәжірибесіне 
жүйелі бейімдеп тарату жұмыстары колға алынуда.
«Қазакстан  Республикасы  бастауыш  білім  берудің  мемлекеттік  жалпыға 
міндетті  стандартының»  ерекшеліктеріне  токталамыз  [12,  9  б.].  Бұрынғы стандарттар 
окуш ылардың  іргелі  білімінің  кажетті  деңгейін  камтамасыз  еткенімен,  олардың 
білімді  өз  бетімен  ізденуге,  оны  талдап,  тиімді  колдануға  бағытталмаған.  Бұл 
стандарттың 
кодданыстағы 
стандарттан 
айырмашылык 
ерекшеліктері 
нәтижеге 
негізделген білім  беру моделін құру.  Баскаша айтканда,  педагогикалык максат коюдың мәні 
өзгеріп отыр, өйткені максат окушы үшін де, мұғалім үшін де ортак  болып табылады.
ББ М Ж М Б тұжырымдамалык негіздері төмендегідей:
-  коғамның даму үрдісі мен заманауи ш ынайылығы көрініс табатын мектептегі 
білім берудің кұндылығы,  максаты мен міндеттері аныкталған;
-  тұлғаның  рухани  адамгерш ілігін  калыптастыруға  бағытталған  тәрбиелік 
аспекті күшейтілген;
-  казакстандык  тұтас  ұлтты  ұйыстырушы  «М әңгілік  ел»  ұлттык  идеясын 
казакстандык 
патриотизм 
мен 
азаматтык 
жауапкершілік, 
кұрмет 
көрсету, 
ынтымактастык,  еңбек  пен  шығармашылык,  ашыктык,  өмір  бойы  білім  алу  тәрізді 
кұндылыктар аркылы жүзеге асыру камтамасыз етіледі;
-  кең 
аукымды 
дағдылар 
түрінде 
ұсынылатын 
күтілетін 
нәтижелері 
аныкталған  (білімін  функционалдык  тұрғыдан  колдану,  АКТ  дағдысы,  зерттеушілік, 
коммуникативік,  ш ығармаш ылык  және  сын  тұрғысынан  ойлауы,  топпен  және  жеке 
жұмыс жасау дағдылары);
-  коршаған ортаны біртұтас кабылдау үш ін пәндер  мен мазмұнның кіріктірілуі 
карастырылған;
-  пән  бағдарламалары  накты  күтілетін  нәтижемен  камтамасыз  етілген,  ол 
білімін практикада колдана алуға,  зерттеуш ілік және жобалау жұмыстарын жүргізуге 
мүмкіндік береді;
-  білім  беру  саласында күтілетін  нәтиже  кызметтік әрекет,  яғни,  окушылардың «білуі», 
«түсінуі», «колдануы», «талдауы», «жинактауы», «бағалауы» аркылы көрініс табады;
-  бастауыш  сыныптар  бағдарламасына  дұрыс  және  кауіпсіз  колдануға 
басымдык  беріле  отырып,  акпараттык  коммуникативтік  технологиялар  бойынша 
пәндер  енгізілген,  сонымен  катар  ерте  жастан  коршаған  орта  туралы  бүтін  түсінік 
калыптастыру үш ін жаратылыстану бағыты бойынша да пәндер енгізілген;
-  үш тілді  білім  беруді  енгізу,  тілді  окытуда  коммуникативтік  аспект  күшейеді 
(тілідік дағдылар:  тыңдалым,  айтылым,  окылым, жазылым);
-  окуш ының  дамуына,  оның  окуға  деген  ынта  жігерін,  кызығушылығын 
арттыруға бағытталған оку жетістіктерін критериалды бағалау жүйесін енгізу.  Қазіргі 
заман  мектептеріне  бес  балдык  бағалау  жүйесі  бағаның  шынайылығын  аныктауға 
мүмкіндік бермейді.
ББ  М Ж М С  негізінде  «НЗМ»  ДББҰ  жаңаш ыл  тәжірибелерін  есепке  алумен 
бастауыш 
білім 
берудің 
жаңартылған 
үлгілік 
оку 
жоспарлары 
мен 
оку 
бағдарламалары әзірленеді.  Сонымен катар Стандартты колдану:
1
)  окытудың  күтілетін  нәтижелері  түрінде  көрсетілген  бастауыш  білім  берудің 
максаттары жүйесіне кол жеткізу есебінен окыту мен тәрбиелеудің сапасын арттыруға;
2
)  мемлекеттік,  орыс  және  ағылшын  тілдеріңде  білім  беру  процесін ұйымдастыру 
үшін кажетті жағдайлар жасау аркылы үштілді білім беру саясатын іске асыруға;
3)  колданбалы  сипаттағы  міндеттерді  шешу  үш ін  білім  алушылардың 
теориялык  білім  негіздерін  меңгеруі  мен  алған  білімдерін  колдана  білуін  дамытуды  көздейтін 
бастауыш білім берудің академиялык жэне праюикалык бағыпылығының үйлесшділігіңе;
4)  білім  алушылардың  жас  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  оку  пәндері 
мазмұнының  тереңдігі  мен  күрделілігін  камтамасыз  ететін  пәндік  білім  мен 
дағдыларды кезең-кезеңмен толыктырып отыруға;
15

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
5)  күнделікті  білім  беру  процесінің  мазмұндык  негізін  айкындайтын  білім 
берудің  кұндылыктары  мен  окытудан  күтілетін  нәтижелер  жүйесінің  өзара 
байланыстылығы  мен  өзара  шарттылығына  негізделген  окыту  мен  тәрбиелеудің 
бірлігі кағидатын іске асыруға;
6
)  балалардың  денсаулығын  сактауды  камтамасыз  етуге,  сондай-ак  білім 
алушылардың  ерекше  білімге  деген  кажеттіліктері  мен  косымша  білім  беру 
кызметтерін алу кажеттіліктерін канағаттандыруға колайлы жағдайлар жасауға;
7)  орта  білім  беру  ұйымдарының  типтері  мен  түрлерінің  әртүрлілігі 
жағдайында бастауыш білім берудің баламалылығын камтамасыз етуге;
8
)  білім беру үйымдарындаы инновациялык практиканы колдау мен дамытуіа;
9)  білім  сапасын  камтамасыз  ету  бойынш а  білім  беру  ұйымдарының  кызметін 
объективті бағалауды ұйымдастыруға бағытталған  [13,  18  б.].
Білім  беру  стандарттарын  кұру  -   жоспарланатын  білім  беру  мазмұнының 
бөлігін  кұру  болып  табылады.  Бұл  үдеріс  нормативті  -  әдістемелік  білімді  кұру 
кезеңінде  аякталады. 
Қазіргі  көзкарастар  бойынша  стандарттар  білім  беру 
мазмұнына,  білім  беру  үдерісінің  соңғы  нәтижесіне  бағытталуы  керек,  яғни  мазмұн 
окушының жеке жетістігіне айналуы керек.
Стандарттау  -   бұл  окуш ы  тұлғасының  кұрылымы  деңгейіндегі  білім  беру 
мазмұнының  нормативтік  өзгеруінің  тәсілі.  Білім  стандарттары  мәндерінің  бірі  -  
максатка  жету  диагностикасы.  Білім  берудің  жалпы  максатына  сәйкес  оған  жетудің 
кіріктірілген  көрсеткіші  білімділік  болып  табылады.  Білімділік  -   адамда  әлеуметтік 
тәжірибенің жекеге ауысуы үдерісінде калыптасатын тұлғалык сапасы [14, 7 б.;  15, 78 б.].
Классикалык  дидактикада  бұрыннан  белгілі  болғанымен  жаңа  мазмұнды 
жобалауда спиральдік (шиыршык)  кағидасы колданылған.  Бұл кағида бойынша білім 
алушы  бастауыш  мектептегі  білімді  алу  барысында  такырыптар  мен  ұғымдарды 
бірнеше  рет  кайталайды,  ал  әрбір  кайталау  барысында  оның  мазмұны  күрделілене 
түседі.  Пәнаралык  интеграция  мен  ортак такырыптар  аркылы  білім  алу  осы  кағидаға 
негізделген.  Оку  пәні  бойынша  мазмұнды  жобалаудың  ұстанымдары  өзгерді: 
сызыктык  ұстаным  спиральдік  (шиыршык)  ұстанымына  алмасты,  яғни  білім  мен 
біліктің  бірте-бірте  тігінен  және  көлденеңінен 
(сынып,  такырып  бойынша 
дағдылардың  күрделенуі)  ұлғайтылуы.  Осыған  байланысты,  оку  бағдарламасы 
мазмұнының  кұрылымына  негіз  болған  спиральдік  ұстаным  негізге  алынып  отыр. 
Меңгерілетін  оку  материалының,  кұрылымының,  сынып және  токсан  бойынша ұсынылған 
пәнаралык «ортак так^ір^ішард^ің^) спиральдік ұстаңымы бойынша беріледі.
Бастауыш  мектеп  окушыларын  айналамен  таныстырудағы  алғаш кы  түсініктер 
баланы  коршаған  заттар  мен  кұбылыстардан  алынған:  сынып,  мектеп,  мектеп 
ұжымы,  мектепте жүру ережелері,  окушылардың міндеттері мен кұкыктары және т.б. 
Осыған сай,  оку  бағдарламасының оку максаттары бастауыш мектеп окуш ыларының 
айналасындағы дүниеден алынады  [16,  3  б.].
Білім  стандарттарының  жалпыпәндік  мазмұнының  негізгі  элементтерін 
карастырайык.  Білім  мазмұны  жоғарыда  айтылғандай,  окушылардың  өзіндік  іс- 
әрекеттерде  меңгеретін  педагогикалык  бейімделген  әлеуметтік  тәжірибе  ретінде 
көрінеді.  Танымдык,  репродуктивтік,  шығармаш ылык  іс-әрекет  пен  эмоционалды  -  
кұндылыктык  катынастарды  жүзеге  асыру  тәжірибесі 
окытылатын  шындыкка, 
табиғатка,  мәдениетке,  техникаға,  әлеуметтік  коммуникациялар  мен  баска  да  білім 
аймактарындағы  шынайы  нысандарға  катысты  сәйкес  іс-әрекет  тәсілдерін  колдану 
жолымен іске асырылуы керек  [15,  98 б.].
Педагог  окуш ыларға  әр  түрлі  іс-әрекет  түрлерін  меңгеруді  ұсынуы  керек: 
эмоционалдык-бейнелік,  логикалык  және  т.б.  Егер  іс-әрекеттің  түрлері  әрбір  бала 
үш ін дара  есепке  алса,  бұл түрде  балаларды  окытуда  белгілі  бір  білім  беру  нысанын 
таңдаған  жөн.  Бұндай  жағдайда 
барлык  окушыларға  тек  бір  ғана  білім  беру 
траекториясы  камтамасыз  етілмейді,  берілген  стандарттың ерекш еліктерінің көлемін
16

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
меңгерту,  ал  жеке  траектория  окушыларды  жекелік  дамуда  білім  беруге  әкелуде 
айырмаш ылығы  көлемі кандай мазмұны да соған сәйкес  болып келеді.
Ж алпы  мәдениеттің  мазмұнына 
адамзатпен  ш еш ілетін  іргелі  мәселелерін, 
негізгі  максатка  жету  үш ін  ж алпы  орта  білім  беру  мазмұнымен  көрінетін  әлеуметтік 
тәжірибемен шарпалғаң негізгі ұстанымдар,  мәңдер және  баска компоненттерді  біріктіреді. 
Олар  шынайы  білім  беру  нысандары  және  жалпы  мәдени  білімдері  ереже  бойынша 
сыныптарға және бөлек пәңдерге бөлінбейді [15, 56 б.].
Бастауыш  деңгей  -   білім  берудің  окушы  бойында  тұлғалык  ерекшеліктерінің 
калыптасуы  куатты жүретін,  жоғары  буындармен сабактаса дамитын және  кез  келген 
арнайы  білім  алудың  негізі  каланатын  кұнды  буыны.  Сондыктан  білім  беру 
мазмұнын  жобалау  барысында  бастауыш  сынып  окуш ыларының  әлеуметтік-мәдени, 
биологиялык,  психологиялык,  педагогикалык  ерекшеліктері  мен  белгілерін  басты 
назарда  ұстаған  дұрыс.  Л.Выготский,  Н.Талызина,  т.б.  зерттеулері  бойынша 
мектептің  бастауыш  сатысында  окуш ылардың  зейін,  кабылдау,  есте  сактау  және 
елестету,  армандау  және  талдау,  жинактау,  жалпылау,  салыстыру  сиякты  ойлау 
операциялары  калыптасады.  Сонымен  катар,  іс-әрекетті  жоспарлау,  бакылау,  бағалау, 
корытынды шығару, өз пікірін айту, т.с.с. кабілеттері байкала бастайды [17, 38 б.;  18,  153 б.].
Бастауыш 
сынып 
окушыларының 
психологиялык-педагогикалык 
ерекшеліктерін  төмендегідей  сипаттауға  болады:  нысандар,  кұбылыстар  мен 
жағдаяттардың 
катынастарын  және  сапаларын  кабылдауы  жеткілікті  дамыған; 
бұрынғы тәжірибесін жаңа кабылдағанымен салыстыруға кабілетті;  көп деңгейлі,  көп 
факторлы  нысандар,  кұбылыстар  мен  жағдайлардың  арасындағы  байланыстарға  сай 
логикалык  ойлау  мүмкіндігіне  ие,  өзінің  ойын  байланыстырып  жеткізе  алады. 
Осылайша  бастауыш  сынып  окушыларының  танымдык  психикалык  және  тұлғалык 
сапалары  жаңартылған  білім  мазмұнын  меңгеруіне  мүмкіндік  береді  деген 
тұжырымға келеміз.
Тұлғаның  білім  беру  мазмұнын  игеруі,  ғылыми  көзкарасы  оның  дамуының 
жоғары  деңгейін  көрсетеді.  Әйткенмен,  тек  дүниетанымдык  білімдерді  игеру  тұлғаның 
көзкарасының тұрактылығымен  камтамасыз  етілмейді.  Қандай да болмасын білімнің ішкі 
терең  сенімділігі  кажет.  Бұл  сенімнің  мәні  тек  білімде  емес,  сонымен  катар  ішкі 
кажеттшкте, яғни не істеу керектігі мен әрекет етуіңде болып табылады.
Ж аңартылған  білім  беру  мазмұны  бастауыш  сынып  окушысының  жеке 
тұлғалык  касиеттерін,  кызығушылыктарын  арттырып,  алған  білімін  өмірде  колдану 
икемділігін, 
кұзыреттіліктерін  калыптастыруды 
көздейді, 
сондыктан 
білім 
мазмұнының  іс-әрекеттік  кұраушысы  негізгі  білім  беру  әдістерінің  бірі  ретінде 
аныкталып  отыр.  Себебі,  окушының  бойында  байкалған  оку  іскерліктері  іс-әрекет 
аркылы 
дамиды. 
Іс-әрекет т ік 
тұрғыда 
білім 
беру 
окушының 
әлеуеттік 
мүмкіңдікгерін  (кызынутылык,  кабілет,  баска  тұлғалык  ерекшеліктер)  есепке  алу  мен 
дамытуға  бағдарланатын  түлгалъщ-багдарлы  білім  берумен  тығыз  байланысты,  өйгкені, 
тұлғалык-бағдарлы білім беру негізінен адами кұңдылыктарға бағытталады [19, 214 б.].
Ж оғарыдағы  пікірлерді  талдау  негізінде  білім  беру  мазмұнының  іс-әрекеттік 
кұраушысы,  білім  мазмұнында  оның  танымдык  және  іс-әрекеттік  кұраушыларының 
аракатынасы мәселелері карастырылды.
Бастауыш  білім  беру  теориясындағы  жаңа  тұрғылардың  калыптасуы,  ең 
бастысы  бастуыш   окытудың  жаңа  мамұнын  жобалау  кажеттілігімен  көрініп  отыр. 
Ж аңа  оку  бағдарламалары  проблемалык  ойлаудың  дамуына,  педагогикалык 
интеграцияның,  кіші  мектеп  жасындағы  окуш ының жан-жакты  дамуына,  даралауға, 
дифференциациялануға,  әрдеңгейде  окуға,  интеллектуалды  сферасының  дамуына, 
акыл-ойының жекелей түрде дамуының ш арттарын ұйымдастырумен негізделеді.  Бұл 
барлык  жалпы  психикалык  даму  заңдылыктарын,  бастауыш  мектеп  окуш ыларының 
интеллектуалды даму сферасын ескереді.  Таным  жас ерекшелігіне сай даму көптеген 
зерттеулерде  (Ж.Пиаже,  Л.В.  Выготский,  Г.А.  Леонтьев,  В.В.  Давыдов,  Д.Б. 
Эльконин,  Н.Ф.  Талызина  және  т.б.)  орын  алады.  М ұнда 
6
  жасар  баланың
17

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
сипаттамасы  ұсынылғаң.  Жоғары  эмоционалды,  елікгеушіліқ  коршағаң  ортаны  тануға 
бағыттылық  ересек  адамдар  мен  кұрдастарына  әсеріне  сезімшілдік.  Бұл  кезеңде 
6
  жасар 
баланың психикасында әр түрлі «ажыраулар» болады, яғни бала сапалы білімді калай алады: 
ол  ойын  барысында  немесе  окуда  дамиды  және  әлеуметтік  тәрбиелеу  шарттары  мен жеке 
ерекшеліктеріңе сай дамиды [20, 79 б.;  17,  154 б.;  18, 97 б.].
«Жеке  тәжірибеге»  сүйену  окушылардың  жаңа  білім  мазмұнының  кұрылуына 
негіз  бола  алады. 
Алты  жасар  баланың  «жеке  тәжірибесі» 
оның  жакын 
айналасындағылар  туралы  көзкарасынан  тұрады:  отбасы,  тұратын  жері,  дене 
бөліктері,  денсаулык және адам іс-әрекеті,  жануарлар мен өсімдіктер туралы.  Ал,  бұл 
дегеніміз  оку  курсының  мазмұны  осыған  байланысты  басталуы  керек  жакыннан-алыска 
кзғидасына  сәйкес  білімнің  мазмұны  баланың  әлеуметтік  тәжірибесіне  сай  енгізіледі.  Егер 
баланың  оку  пәні  оның  күнделікті  жанасатын  нысандар  мен  субъектілер  жэне  кұбылыстар 
болса, онда баланың мектепке бейімделуі сәтті болады [23,75б].
Бастауыш білім беруде жүзеге асырылатын білімдік үдерістің негізгі максаттары:
-  отбасында  және  мектепке  дейінгі  мекемеде  басталған  бала  тұлғасын  жан- 
жакты дамытуды жалғастыруға жағдай жасау;
-  окуш ыларда коршаған ортаның біртұтас бейнесін бірізді калыптастыру;
-  негізгі  мектепте  коғамдык-гуманитарлык  курстарды  одан  әрі  жетістікпен 
зерделеуге мүмкіндік беретін пропедевтикалык базаны калыптастыру;
-  коршаған  ортамен  карым-катынас  жасаудың  адамгерш ілік-этикалык  және 
кауіпсіздік нормаларын калыптастыру.
Оку  бағдарламасының  негізгі  реттеуші  функцияларының  бірі  -   мұғалімнің 
ұйымдастыруш ылык-әдістемелік  тұлғасы  мен  бастауыш   мектеп  окушысының  оку 
кызметін 
калыптастыру 
болып 
есептеледі. 
Қазіргі 
кезде 
оку 
пәндерінің 
педагогикалык  функциялары  мынадай  негізгі  міндеттердің  орындалуын  талап  етеді: 
окушының  жеке  тұлғасы  мен  ш ығармаш ылык  кабілетінің  дамуы,  окуға  деген 
кызығушылығы 
мен 
ынтасын 
калыптастыру, 
эстетикалык 
сезімдер 
мен 
адамгершілікке  тәрбиелеу,  өзіне  және  коршаған  әлемге  деген  эмоционалдык 
кұндылығын  ояту;  білім,  білік,  кең  аукымды  дағдыларды  меңгерту,  әртүрлі  әрекет 
түрлерін  жүзеге  асыра  білу  мүмкіндіктері;  бала  денсаулығын  психикалык  және 
физикалык нығайту,  баланың жекелігін сактау және оған кұрметпен карау.
М ысалы,  пәндерді  оку  барысында окушылар  корш аған әлем туралы білімдерді 
танымның  әртүрлі  тәсілдерін  колдана  отырып,  түрлі  көздерден  алады.  «Дүниетану» 
пәнінің  мазмұнында  адам,  коғам,  табиғат  туралы  гуманитарлык  және  практикалык 
білімдер  кіріктіріледі.  Білімнің  бұл  аймактарының  әркайсысы  бірнеше  ғылымдардың 
білімің  біріктіреді.  Мысалы,  адам  окушылар  алдында  әлеумепік  кұбылыс  ретінде  (тұлға, 
отбасы  мүшесі,  ұжым  мүшесі,  коғам  мүшесі,  азамат,  жасампаз,  тарихи  тұлға  ретінде 
карастырылады),  бұл  негізгі  мектепте  коғамтану,  тарих, 
география  сиякты 
ғылымдарды меңгерудің негізін салуға мүмкіндік береді  және  окуш ылардың коғамға 
кажетті  адамгерш ілік  және  дүниетанымдык  көзкарастарының  калыптаса  бастауына 
жағдай жасайды  [24,  283  б.;  25,  16 б.].
М ұғалім  білім  беруші  ретінде  емес,  окушының  белсенді  оку  танымдык 
әрекетін  ұйымдастыруш ы  болуы  тиіс.  Бастауыш  сыныптың  білім  беру  үдерісін 
ұйымдасыруда  мұғалім  педагогика  және  психологияда  айкындалған  бастауыш 
мектеп  жасындағы  балалардың кабылдау,  ойлау  және  шығармашылык  әрекетінің маңызды 
жас ерекш елтерін есепке алуы кажет. Жас ерекшелікIеріңе байланысты кабылдау, ойлау және 
шығармашылык  әрекетін  есепке  алуда 
осы  жастағы  балаларда  кайсысы  жаксы 
дамыаның(мұіалім  неге  сүйенуі  керек),  балаларда  кайсысы  нашар  дамығаның(кайсысың 
дамыту кажет) екенің білуі тиіс [26, 261 б.; 27, 240 б.].
Бұл жастағы балаларға тән ерекшеліктер:
-  жаңаны білуге деген өткір  кұмарлык;
-  жаңа әсерлерге деген саркылмас  кажеттілік;
-  ашык эмоциялар (ерекше куану, тез ренжу,  жаны ашу,  катты кайғыру, толғану);
18

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
-  пайымдауды сүйеді  («пәлсапалык»);
-  жеңіл ойлап табады,  киялдайды;
-  ойынға  тез  араласады  (дайындыкпен,  куанышпен,  кызығушылыкпен), 
козғалыс ойындарын сүйеді;
- театрландырылған кимыл әрекетке шын ниетімен катынасады;
-  сурет салуды,  колдан бұйымдар жасауды,  аппликацияны сүйеді;
- бейнелік деңгейдегі (өлең, әуен, көркем бейне) әсемдік пен үйлесімділікке сезімтал;
-  зияткерлік  ойлауы  (ұғымдык  ойлау,  салыстыру,  жинактау,  маңыздыны  бөлу, 
корытынды жасау);
-  зейіннің  шоғырлануы  төмен  (окушылардың  зейіні  шашыраңкы,  олар  ұзак 
тыңдап отыра алмайды);
-  максатка  жетуге  еріктік  даярлығы  наш ар(окуш ыларда  сәтсіздік  сенімсідік 
тудырады және кызығушылығын жояды);
-  бірсарынды жұмыстан тез шаршайды (іс-әрекетті алмастыру кажет);
-  моделдеу және шартты белгілермен жұмыс жасау дағдысы болмайды.
-  көркемдік-сөйлеу әрекеті,  сөздік-логикалык есте сактауы төмен;
-  өздерінің әлеуеттік мүмкіндіктері туралы түсінігі нашар.
Міне,  бастауыш  мектеп жасындағы  балаларға тән  осы  аталған  педагогикалык- 
психологиялык  ерекш еліктердің 
барлығын 
мұғалім  окыту  үдерісін  жаңаш а 
ұйымдастыруда  есепке  алуы  тиіс. 
Бұл  кеңестерді  мұғалім  окушылардың  накты 
жағдайына  бағдарлай  отырып  (даму  деңгейі,  кызығушылык  аймағы,  ұлттык 
ерекшелігі және т.б.) түзетулер енгізуіне мүмкіндігі бар.
Ә дебиеттер:
1. Қазащстан 
Республикасының 
Президенті 
Н.Ә.Назарбаевтың 
«¥лт 
жоспары-  Қазащстандыщ  арманга  бастайтын  жол»  атты  Қазащстан  халщына 
Ж олдауы / / Егемен Қазащстан.  -  2016 (7 щаңтар).  -  №3(2873).
2. Қазащстан  Республикасының  білім  беруді  дамытудың  2011-2020  ж ылдарга 
арналган мемлекет т ік  багдарламасы.  -   http://www.edu.gov.kz.  Пайдаланган  уащыты: 
10.09.2016 ж.
3. К ун  Т.  Объективность,  суж дение  и выбор теории / /  Современная философия 
науки:  знание,  рациональность,  ценности  в  трудах  мыслителей  Запада:  Учебная 
хрестоматия.  -  М.: Логос,  1996.  -  С.61-82.
4.  Садовский  В.Н. 
Смена  парадигм  системного  мышления  / /   Системные 
исследования. Ежегодник.  1992-1994. -  М.: Эдиториал УРСС,  1996. -  400 с.  С.64-78.
5. Новиков А.М. М етодология образования.  -  М.,  2006.  -  397 с.
6. М уханбет ж анова 
Ә., 
М уханбет ж анова  А.Ө. 
Білім 
берудің 
ж аңа 
парадигмасы  ж әне  педагогика  гылымының  даму  тенденциясы  / /   ¥лт  тагылымы.  -  
2010.  -  №2.  -  Б.  31-35.
7. Лернер И.Я.  Содержание  образования  (Педагогическая  энциклопедия):  В   2-х 
т.  Т.  2.  -  М.,  1999.  -  349 с.
8. Леднев В.С.  Содержане  образования:  сущность,  структура,  перспективы.  -  
М.,  1991.  -  265 с.
9.  Теоретические  основы  содержания  общего  среднего  образования /  П од ред. 
В.В.  Краевского,  И.Я.  Лернера.  -  М.,  1983.  -  С.  44-57.
10. 
Д ж адрина  М.Ж.  Ориентация  на  результ ат   как  условие  реализации 
компетентностного подхода к образованию  в школе.  -  Алматы:  Казахская  академия 
образования  им.  Ы.Алтынсарина,  2004.  -  26 с.
11. 
Ощушылардың  функционалдыщ  сауаттылыгын  дамыту  ж өніндегі  2012­
2016  ж ылдарга  арналган  ұлттыщ  іс-щимыл  жоспары.  -   Астана, 
2012.  -  
http://www.nao.kz.  Пайдаланган уащыты:  05.09.2016 ж.
12. 
Қазащстан  Республикасы 
бастауыш 
білім 
берудің  мемлекеттік 
ж алпыга  міндетті  стандарты  (25  сәуір, 
2015  жыл). 
-   http://www.nao.kz. 
П айдаланган уащыты:  15.09.2016 ж.
19

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
13. 
2015-2016 ощу ж ылында Қазащстан Республикасының ж алпы орта білім 
беретін 
ұйымдарында  гылым 
негіздерін 
ощытудың 
ерекшеліктері 
туралы. 
Әдістемелік  нұсщау хат.  -  Астана:  ЫАлтынсарин  атындагы  ¥лттыщ  білім  академиясы, 
2015. - 2 3 5  б. - http://www.nao.kz. Пайдалангануащыты:  10.09.2016ж.
14. 
Краевский  В.В.,  Хут орской  А.В.  Предметное  и  общепредметное  в 
образовательных стандартах / / Педагогика.  -  2003.  -  №2.  -  С.  18-29.
15. 
Хут орской  А.В.  М етодологические  основы  конструирования  учебны х 
программ  для  12-летней  школы / /  Школа  2000.  Концепции,  методики,  эксперимент:  сб. 
науч.  трудов /  Под ред. Ю.И. Дика., ВХуторского. -  М.,  1999. -  234 с.
16. 
М уханбет ж анова 
Ә., 
Ж умагалиева 
Д.Ш ., 
Хайруллина 
А.Б. 
12  жылдыщ  білім 
беруде 
бастауыш 
мектеп 
ощушысының  әлеуметтену 
щұндылыщтарын щалыптастыру / / Білім әлемінде.  -  2008.  -  №6.  -  Б.  3-6.
17. 
Проблемы  общей  психологии  /   П од  ред.  В.В.  Давыдова.  Т.  2.  -   М.: 
Педагогика,  1982.  -  504 с.
18. 
Талызина  Н.Ф.  Управление  процессом  усвоения  знаний.  -   М .:  Изд-во 
М ГУ,  1984.  -  344 с.
19. 
М уханбет ж анова  Ә.  Тұлгалыщ  багдарлы  білім  берудің  әдіснамалыщ 
ж әне теориялыщ мәселелері / /   П оиск -  Ізденіс.  -  2006.  -  №3.  -  Б.  214 -218.
20. 
Пиаже Ж  Избранныіе психологические труды. -  М.: Просвещение,  1966. -  659 с.
21. 
Д авы дов В.В.  Психологическая теория учебной  деятельности  и методов 
наглядного  обучения,  основанных  на  содерж ательном  обобщении.  -   Педагогика, 
1990.  -  414 с.
22. 
Эльконин Д.Б.  Интеллектуальные  возмож ности усвоения  знаний.  В   кн.: 
Возрастные  возмож ности усвоения  знаний:  М ладш ие  классы  школы /  П од ред.  Д.Б. 
Эльконина.  -  М .: Просвещение,  1966.  -  С.  13-53.
23. 
Мұханбетжанова  Ә.,  Муханбетчина А.  Алты  жасар  балалардың  татиидыщ 
белсенділігі және даму ортасы / / Қазащстан мектебі. -  2006. -  №11. -  Б.  74-76.
24. 
М уханбетж анова  А.,  Ж умагалиева Д.Ш .,  Хайруллина  А.Б.  Интеграция 
учебны х  предметов  в  образовательные  области  12-летнего  обучения  / /   П оиск  -  
Ізденіс.  2007.  -  .№1.  -  Б.  283-286.
25. 
М үханбетж анова  Ә.  12 жылдыщ білім  беруде  бастауыш  білім мазмұнын 
интеграциялау мәселесі.  -  12 жылдыщ білім / / РҒӘж АС журнал.  -  2006.  -  Б.  16-19.
26. 
М ұханбетж анова 
А. 
Бастауыш 
мектеп 
педагогының 
түйінді 
щұзыреттілігін  щалыптастырудың  тұжырымдамалыщ  негіздері / /  П оиск -  Ізденіс.  -  
2009.  -  №1.  -  Б.  261-264.
27. 
М уханбетж анова  А.,  Ж умагалиева  Д.Ш .,  Хайруллина  А.Б.  Основные 
подходы  к  организации  учебного  процесса  в  12-летней  школе  / /   ¥лт  тагылымы.  -
2007. №1.  -  Б.  238-242.
***
М ухан б етж ан ова А .М ., М ухан б етж ан ова А.У.
П сихолого-педагогические аспект ы   обновленного содерж ания  начального
образования
В   статье  проанализированы  теория  и  практика  построения  содерж ания 
образования,  а  такж е  приведены  современные  подходы  психолого-педагогических 
особенностей обновления содерж ания начального образования.
К лю чевы е  слова: 
Парадигма, 
содерж ание 
образования, 
обновление, 
12-летнее  образование, 
функциональная  грамотность, 
развитие, 
социальный 
опыт,  интеграция,  стандарт,  личностный опыт.
20

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
M ukhanbetzhanova A .M ., M ukhanbetzhanova A . U.
Psychological a n d  pedagogical aspects o fp rim a ry  education  updated content
This  article  thoroughly  analyzes  the  theory  and  practice  o f  prim ary  education 
content  structure,  and  also  current  views  o f   the  psychological  and  pedagogical 
peculiarities o f  updating primary education content is considered.
Keywords: Paradigm,  education  content,  update,  12 years o f  education, functional literacy, 
development, social experience,  integration, standard,  personal experience.
***
ӘОЖ:  372.853
М ен д ал и ев а Д.К. -  химия ғылымдарының докторы,  профессор,
М .Өтемісов атындағы БҚМ У 
Т а л а п о в а  Р.Т . -  М .Өтемісов атындағы БҚМ У магистранты
Е -m ail: mendalieva_dina@ mail.ru
Х И М И Я Д А Н  Е С Е П Т Е Р  Ш Ы Ғ А Р У  -  Х И М И Я Н Ы  О Қ Ы Т У  Ә Д ІС І М Е Н  
Б А Қ Ы Л А У  Қ Ұ Р А Л Ы
А ңдат па.  Бұл  мащалада  химиядан  есептер  шыгару  ощу  үдерісінде  жаңа 
материалды меңгеру мен  бекітуде щолданылатындыгы щарастырылган.
Ж ұмыст а 
ощушылардың 
ощу 
материалын 
меңгеру 
деңгейі 
мен 
эксперименттік 
есептер 
шыгаруда 
зерт т еу 
әдісін 
щолдану 
ощушылардың 
щұзыреттілігін  арттыру  щұралы  екені  көрсетілген.  Есеп  шыгару  дагдысы 
щалыптасу үшін есептер түрлі  деңгейге  бөлініп  берілген.
Тірек  сөздер:  Білім,  есептер  шыгару,  бащылау,  щұзыреттілік,  әдіс-тәсілдер, 
диссоциация,  газ заңдары,  теңдіктер
Білім 
беру 
саласындағы 
мемлекеттік 
саясатты 
іске 
асырудың 
ұйымдастыруш ылык  негізі  Қазакстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың 
2 0 1 1 - 2 0 2 0
  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы  болып  табылады,  сонымен 
катар  ол  казакстандык  білімді  жаңғыртуды  жалғастыруды  камтамасыз  етеді. 
Бағдарлама  міндеттерінің  бірі  -   білім  беру  үдерісінің  барлык  катысушыларының 
үздік  білім  беру  ресурстары  мен  технологияларына  тең  кол  жеткізіп,  жалпы  орта 
білім беретін мектептерде Қазакстан Республикасының зияткерлік, дене бітімі және рухани 
дамыған азаматын калыптастыру,  тез  өзгеретін әлемде  оның табысты болуын камтамасыз 
ететін білім алудағы кажеттілігін канагаттандыру болып табылады [
1
, 
1 2
 б.].
Мектепте  окушының  тәрбиесі  мен  даму  және  оку  жұмысындағы  мұғалім  мен 
окушының  ынтымактастығы,  ізгіліктендіру  ұстанымдары  негізінде  ұйымдастыруға 
ерекше  мән  беріліп  отырған  казіргі  кезеңде  бағалаудың  рөлі,  кызметі  түбегейлі 
өзгеріп,  ол  тәрбиелеуші,  диагностикалык,  дамытушы,  бакылаушы  және  баскарушы 
кызмет аткару керек  [2,  38 б.].
Соңғы  уакыттарда  оку  нәтижесін  бакылау  мен  бағалау  мәселесін  әр  түрлі 
аспектілер  бойынш а  жүргізілген  зерттеулердің  нәтижелері  шығармашылыкпен 
жұмыс  істейтін  жекелеген  мұғалімдер  тәжірибесіндегі  жаңалыктар  жеткілікгі  нәтижеде 
сараланып,  жинакталып,  бакылап  -  бағалаудың  кызметтерін  жүзеге  асыратын  рейтингілік 
жаңа жүйе жолдары жасалуы әзірленуде [3, 24 б.; 4, 56 б.; 5,  15 б.].
Ж алпы  орта  мектептегі  білім  беру  жүйесін  жаксарту  окыту  деңгейі  мен 
окуш ылардың  карастырылып  отырған  пән  бойынша  кызығушылығын  аттыруға 
әкеледі.  Бұл үдеріс  окыту  формасын белсенді  пайдалану,  соның ішінде  пән бойынша 
есептер  шығару,  ш ығармаш ылык  жұмыстануды  кажет  етеді.  Химия  пәнінен  есептер 
шығару  окуш ылардың  химиялык  үдеріс  кезінде  химияның  негізгі  түсініктері  мен
21

БҚМУ  Набарш ы  № 4 - 2 0 1 6 ж .
заңдылыктарының 
арасындағы 
логикалык 
байланысты 
калыптастыру 
үш ін 
маңыздылығы зор,  яғни окушыға:
1
)окуш ыға  карастырылып  отырған  такырыпка  сай  химиялык  мәні  көрініс 
табатындай,  теориялык материалды түсінуге бағытталып;
2
)химиялык  білімді  бекіту  үш ін  есептер  шығару  дағдысы  және  ой-өрісін 
дамыту тәсілдері калыптасып;
3)алынған  білімді  есеп  шығару  барысында  колдана  білуге,  химиялык 
кұз^іреттілікті жоғарылатуға бағытталуы кажет.
М ектеп  химия  курсында  өтілетін  әрбір  теориялык  материалдар  мен 
түсініктердің дұрыстығына көз жеткізіліп,  өзіндік жұмыстану нәтижесінде,  яғни есеп 
шығару аркылы жаңа білім бекітіліп отырылуы кажет.
Мысалы,  мектеп  бағдарламасының  9-сыныбында  «Э л ектроли тк  диссоциация» 
деген  жаңа  тарау  өтіледі.  Осығаң  орай,  окушыларға  «диссоциациялану  дәрежесі»  деген 
ұғымды  түсіңдіру  барысыңда  карастырылатын  түсініктердің  және  оның  жағдайларға 
байланысты  екенін  ескеру  сол  такырыпка  катысты  барлык  аныктамалар  мен  түсініктерді 
камтитын  есептер  кұрастырылып  шығарту  аркылы  жүзеге  асырылады.  Мысал  ретіңде 
мына есептерді келгіруIе болады.
Есеп.  Калий хлориді  сулы  ерітіндісінің молярлык концентрациясы  0,02  моль/л 
тең.  Ерітіндідегі  K+  мен  Cl-  иондар  концентрациясы  0,018  моль/л.  Калий  хлоридінің 
ерітіндідегі диссоциациялану дәрежесін есептеңіз.
Ш еш уі:  1.  Алдымен диссоциация теңдеуі жазылады:  KCl  ^  K+ +  Cl-
2.  Аныктама талкыланып,  оның теңдігі бойынша есеп шығарылады: