Көмекші есімді құрама баяндауышты есімді сөйлемдер

 
96
Сондай-ақ,  осындай  ерекшеліктері  мол,  тілімізде  төтенше  қызмет 
атқаратын  бұл  сияқты  сөздерді  біржола  атаусыз  қалдыруға,  болмаса  басқа  сөз 
таптарымен шатастыруға болмайтынын айта келіп, ғалым оны өз алдына жеке 
сөз табы ретінде тану керектігін дəлелдейді.  
«Наречие  в  современном  казахском  языке»  деген  еңбегінде  А.  Ысқақов 
көмекші есімдерге жеке тоқталып, қазақ тіл білімі үшін көмекші есімдердің əлі 
шешімін  таппаған  мəселе  екенін  атап  көрсетеді.  Əлі  де  болса  ғылыми 
грамматикаларда бұл сөздердің үстеулер ретінде танылып жүргенін айта келіп, 
ғалым  көмекші  есімдердің  ерекшеліктерін,  олардың  қолданыстағы  екі  түрін 
көрсетеді: тура түрде қолданылуы жəне тəуелдеулі түрде қолданылуы. Көмекші 
есімдер  тура  түрінде  өзінің  лексикалық  мағынасын  жəне  дербестігін  сақтай 
отырып,  жатыс,  барыс,  шығыс  септіктерінде  қолданылатындығын,  сөйтіп  бұл 
жағдайда  олар  үстеулер  болып  табылатындығын  мысалдармен  келтіреді. 
«Шахтаның біреуі алда, біреуі кейін» (Шашубай) [63].  
Тəуелдеулі түрдегі көмекші есімдер туралы ғалым былай деп жазады: «Те 
же  слова  в  притяжательной  форме  весьма  часто  употребляются  в  сочетании  с 
предыдущим  именем  родительного  падежа,  однако,  при  этом  они 
функционируют служебно; в силу зависимости от предыдущего имени (слова) 
семантически  они  обезличены,  зависимы,  неполновесны.  В  этом  сочетании 
служебные имена как бы выступают в качестве части предыдущего слова, его 
оформителя  и  уточнителя  подобно  вспомогательным  глаголам  в  казахском 
языке,  но  несколько  в  ином  плане  (сравните,  есіктің  алды – перед  домом). 
Лексическая  несамостоятельность  подобных  слов  особенно  ярко  проявляется 
там,  что  они  синтаксически  без  предыдущего  слова  (в  род.  падеже)  не  могут 
быть  самостоятельным  членом  данного  предложения,  а  выступают  только  в 
сочетании с предыдущим словом как один сложный член (обстоятельство), так 
как  подобные  служебные  имена  являются  оформителями  целого  сочетания  в 
одном  из  локативных  падежей. 1. Көрікті  Отан  алдында,  ақын  жырын  үйеді 
(Жамбыл). 2. Ұлы жиын алдында, сөз сарапқа салынар (Жамбыл). 
В  этих  примерах  сочетания  Отан  алдында  жиын  алдында  служит  только 
одним  сложным  членом  предложения,  слово  алдында  выступает  служебно, 
выполняя  функцию  русского  предлога  перед.  Поэтому  назвать  их  наречиями 
нельзя,  их  можно  считать  служебными  именами,  находящимися  между 
самостоятельным  обычным  именем  с  его  полновесной  лексической 
семантикой» [63].  
«Қазақ  тіліндегі  сөздерді  таптастыру  туралы» [64] деген  мақаласында 
А. Ысқақов  сөздерді  мағыналық,  тұлғалық  жəне  функциялық  ерекшеліктеріне 
қарай белгілі топтарға бөліп саралап қарастырады. Бұл жерде көмекші есімдер 
«көмекші  сөздер»  тобында  қарастырылады.  Көмекші  сөздерді  ғалым  алдымен 
мағыналық жəне тұлғалық ерекшеліктеріне қарай екі топқа бөледі:  
1) көмекші сөздер;  
2) шылау сөздер.  
А.  Ысқақов  осы  еңбегінде  көмекші  сөздер  туралы: «Көмекші  сөздер, 
тіліміздегі  басқа  категориялардың  дамығаны  сияқты,  бастапқы  кезде 

 
97
материалдық дербес мағынасы бар сөздерден шыққан. Мысалы, Үй сыртында, 
ішінде, келетін шығар, жығыла жаздады» дегендердегі «сыртында, ішінде деген 
сөздер  есімдерден  шыққан  да, «шығар,  жаздады»  деген  сөздер  етістіктен 
шыққан.  Бұл  сияқты  сөздердің  көмекші  сөздерге  айналғандықтарын,  олардың 
өздеріне  тəн  сөздің  екпіні  жоқтығынан  жəне  соған  сəйкес  айтылуда  өздерінен 
бұрынғы  негізгі  сөзге  қабысып  жатқандықтарынан  да  көруге  болады.  Сөйтіп, 
ғалым  көмекші  сөздерді  шығу  төркіндеріне,  қызметтеріне  жəне  түрлену 
ерекшеліктеріне қарай ішінара екі топқа бөледі:  
а) көмекші есімдер  
б) көмекші етістіктер  
Көмекші  есімдердің  үнемі  тəуелдеулі  формада  жұмсалатынын,  сөйлем 
талабына қарай белгілі бір септік жалғаулы формада келетінін, олардың мағына 
жағынан  жəне  қызметі  жағынан  (тəуелдену,  септелу,  т.б.)  есімдерге  ұқсас 
келетінін  атап  көрсетеді.  Сондай-ақ  ғалым  тілдегі  сөздерді  осылай  негізгі 
семантикалық  жəне  грамматикалық  топтарға  бөлудің,  сөз  топтарының 
таптастырылуы  үшін  жəне  мектеп,  ғылыми  грамматикаларының  жетік 
меңгерілуі  үшін  маңызының  зор  екенін  айтады.  Жоғарыда  аталған 
мақалалардағы  пікірлерін  жинақтай  келіп,  А.  Ысқақов 1952 жылдан  бастап 
«Қазіргі  қазақ  тілі»  атты  ғылыми  грамматикада  бұл  сөздерді  көмекші  есімдер 
деген атпен жеке тарау етіп бере бастады [65]. 
Ғалым  Қ.  Қадашева  «Көмекші  сөзді  сөйлем  мүшелері»  деп  аталатын 
ғылыми  еңбегінде  қазіргі  қазақ  тілі  грамматикаларында  көмекші  сөздерді 
морфологиядан гөрі синтаксисте қарастыру керек деген пікір ұсынады [66]. 
Біз өз жұмысымызда «Абай жолы» роман-эпопеясында көмекші есімдердің 
құрама  баяндауышты  есімді  сөйлемдердің  құрамына  еніп  көмекші 
компоненттер есебінде жұмсалуы туралы айтпақпыз. 
Көмекші  есімдер  үнемі  тəуелдік  жалғаулы  түрде  қолданылады  да,  оның 
алдында  толық  мағыналы  негізгі  есім  сөзі  ілік  септік  жалғауының  не  ашық 
түрінде, на жасырын түрінде қолданылады. Көмекші есімдер ілік жалғауының 
жасырын  түрімен  тіркесе  айтылғанда,  өз  алдына  жеке  сөйлем  мүшесі  болмай, 
өзінің  алдындағы  қабыса  байланысқан  сөзбен  бірігіп,  күрделі  мүше  болып 
келеді.  Мысалы,  Біз  олармен  ат  үсті  амандастық.  Осы  сөйлемдегі  ат  үсті 
деген тіркес қалай амандастық? деген сұраққа жауап беріп, пысықтауыш болып 
тұр. Мектеп іші оқушылардың күшімен əшекейленді. Мектеп іші деген тіркес 
күрделі  бастауыш  болып  тұр.  Құдық  басында,  кешкі  ауыл  сыртында,  от 
басында...  Абай  сөздерін  бұларға  оқытып  отырып  тыңдайтын  Дəркембай,  көп 
кəрі-жас  бар.  Бұл  сөйлемдегі  құдық  басында,  ауыл  сыртында,  от  басында 
деген  тіркестер  мекен  пысықтауыш  болып  тұр.  Астында  жүйрік  аты  бар. 
Астында деген көмекші есімдер толықтауыш болып тұр [67, 106-107 бб.]. Осы 
мысалдардағы  ат  үсті,  мектеп  іші,  құдық  басында,  ауыл  сыртында,  от 
басында, астында деген тіркестердің бəріне де үст, іш, бас, сырт, аст сөздері 
лексикалық  мағыналары  толық  сақталған  зат  есімдер  есебінде  емес,  ақиқат 
мағыналары  солғындаған  көмекші  есімдер  ретінде  қолданылған.  Осыған 
сəйкес, бұл сөздердің бəрі де сол сөйлемдерде жеке-дара мүше емес, өздерінен 

 
98
бұрынғы  негізгі  сөздермен  тіркесіп,  күрделі  мүшелердің  құрамына  енетін 
көмекші  компоненттер  есебінде  қызмет  етіп  тұр  да,  олардың  əрқайсысы 
семантика  жағынан  сол  негізгі  сөздердің  мағыналарына  өзінше  əр  қилы 
қосымша  мағыналар  үстеп  тұр.  Осындай  құрамдағы  топ  сөйлемнің  бастауыш, 
пысықтауыш,  толықтауыш  қызметтерінде  жиі  жұмсалса,  ал  олардың 
анықтауыш  қызметінде  жұмсалуы  өте  сирек.  Сөйлемнің  басында,  ортасында 
ғана  қолданылатын көмекші  есім  енді  сөйлемнің соңында жұмсалып сөйлемді 
тиянақтау дəрежесіне де ие болуда. Есім мен көмекші есімді түйдекті тіркестер 
баяндауыш  қызметінде  сөйлемнің  соңында  жиі  жұмсалатынын  роман-
эпопеядан байқадық.  
Жай сөйлем түрлері  
Жақты сөйлем 
-Ілік жалғаулы сөз бен көмекші есім арқылы: Ондайда негізгі сыңарлы сөз 
ілік  жалғауының  ашық  түрінде  келеді.  Осы – Тереңсайдың  тұсы.  Бұл 
сөйлемдегі  тəуелдік  жалғаулы  тұсы  көмекші  есімі  мен  жалқы  топоникалық 
атаулар  Тереңсай  баяндауыш  қызметінде  жұмсалған,  бастауышы  осы  сілтеу 
есімдігі. 
-  Жалаң  сөйлем:  Күтушінің  бəрі  де  ат  үстінде.  Бұл  сөйлемнің 
баяндауышы ат үстінде – ілік жалғауының жасырын түріндегі жалпы есімі мен 
жатыс септігіндегі көмекші есім арқылы сөйлемді тиянақтап тұр. 
-  Жайылма  сөйлем. - Ілік  жалғауының  жасырын  түрі  мен  көмекші  есім 
арқылы: Күндіз болса барлық жұрт ат үстінде. 
-Толымсыз сөйлем. – Шығыс септік жалғаулы көмекші есім арқылы: Оның 
өзін де бір сұмдық деседі ғой артымнан. 
Құрмалас сөйлем түрлері 
-Жалғаулықсыз мезгілдес салалас сөйлем. 
- Ілік жалғауының жасырын түрі мен көмекші есім: Егер ілік жалғауының 
ашық  түрімен  көмекші  есімдер  көбіне  тəуелдік  жалғауының  тек 3-жағында 
жұмсалса,  ал  ілік  жалғауының  жасырын  түрінде  көмекші  есімдер  тəуелдік 
жалғауынан кейін үнемі жатыс септігінде келеді. 1. Ас пісірген жер ол үйлердің 
маңында  емес,  жаңа  Абайлар  шыққан  ауылдың  шетінде.  Бұл  сөйлемнің  екі 
сыңарының  да  баяндауыштары  көмекші  есімдер  арқылы  жасалған.  Бірінші 
сөйлемнің баяндауышы үйлердің маңында емес, ілік жалғаулы жалқы есім мен 
жатыс септігіндегі көмекші есімге көмекші етістігі тіркесіп күрделі баяндауыш 
құрап  тұр,  екінші  сыңарының  баяндауышы  ауылдың  шетінде  -  ілік  жалғаулы 
жалқы есімге жатыс септігіндегі көмекші есім жалғанып түйдекті тіркес құрып 
тұр. 2. Осы  күні  кешке  Қарашоқыға  жеткенмен  Абай  əке  қасында,  Күнкенің 
аулында  қалған  жоқ.  Бұл  сөйлемнің  бірінші  сыңарының  баяндауышы  əке 
қасында – ілік  жалғауының  жасырын  түріндегі  сөз  бен  жатыс  септіктегі 
көмекші  есімнен  жасалып,  бастауышы  Абай  сөзімен  предикативті  қатынас 
құрып сөйлемді тиянақтап тұр.  
-Қарсылықты  салалас:  Айрылғаныма  көп  заман  болды,  бірақ  осы  күнге 
шейін кішкентай бір езу тартқан күлкісіне шейін көз алдымда. Осы сөйлемнің 

 
99
екінші сыңарының баяндауышы көз алдымда – ілік жалғауының жасырын түрі 
мен көмекші есімі жатыс септігінде келген.  
-Шартты бағыныңқылы сабақтас: 
Бірақ  Құнанбайдың  мықты  жері  Тобықты  іші  болса,  əлсіз  жері  де  осы 
Тобықтының  ішінде.  Бұл  сөйлемнің  бағыныңқы  сыңарының  баяндауышы 
Тобықты  іші  болса – ілік  жалғауының  жасырын  түріндегі  жалқы  есімі  мен 
жатыс  септігінің  жасырын  түрінде  тұрған  көмекші  есіміне  –са  шартты  рай 
жұрнағы арқылы жасалған көмекші етістігі сөйлемді тиянақтап, есімді сөйлем 
құрып  тұр.  Басыңқы  сыңарының  баяндауышы  Тобықтының  ішінде – ілік 
жалғауының  ашық  түрінде  келген  жалқы  есім  (топоникалық  атаулар)  мен 
жатыс септігінде келген көмекші сөз түйдекті тіркес құрып, мекендік мағынаны 
білдіріп тұр.  
-Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем:  
Сол  əңгімелерге  қарағанда,  Құнанбай  көктемнен  бері  дамылсыз  жиын 
жиып,  тынымсыз  қимыл  үстінде  екен.  Осы  сөйлемнің  басыңқы  сыңарының 
баяндауышы қимыл үстінде екен – ілік жалғауының жасырын түрі мен жатыс 
септігіндегі көмекші есімге көмекші етістігі тіркесіп сөйлемді тиянақтап, есімді 
сөйлем құрып тұр. Сонда зат есім мен көмекші есімнің мағынасына қарағанда 
енді  көмекші  етістікті  құрамда  олардың  шақтық  мағынасы  нақтылана  түскен. 
Осындай  құрамдағы  күрделі  есімді  баяндауыштар  сөйлемнің  семантикалық 
қасиетін ашуға да үлес қосады.  
 
2.4 «Бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдер 
Есімді  сөйлемдер  қолданыста  өте  көп  болғанымен,  етістікті  сөйлемдерге 
қарағанда аз қолданылатыны белгілі. Есімді сөйлемдер осы күнге дейін арнайы 
мəселе  болып  көтерілмеуіне  байланысты  есімді  сөйлемдерді  құрайтын  сөз 
таптарының өзінің объектісі айқындалмағаны айқын. Жалпы есімдерге зат есім, 
сын  есім,  сан  есім,  есімдік  сөз  таптары  қатысты.  Сондықтан  бұл  құрамды 
баяндауышты  сөйлемдерді  есімді  сөйлем  құрамында  қарастыру  дау  туғызбаса 
керек.  Сондай-ақ  есімді  сөйлемдер  тобының  баяндауышына  бар,  жоқ  сөздерін 
қосу  туралы  да  пікірлер  бар.  Бар,  жоқ  сөзді  баяндауыш  барлық  оқулықтарда 
арнайы  тақырып  ретінде  беріліп  келеді.  Бірақ  ол  еңбектерде  «бар», «жоқ» 
сөздері қай сөз табы деген мəселеге көңіл аударылмайды. 
Тілімізде  мұндай  баяндауышты  сөйлемдерді  не  есімді,  не  етістікті 
сөйлемдердің  бірі  ретінде  қарастыру  мəселесі  əлі  көтерілген  емес.  Алғаш  рет 
түркологияда  А.П.  Поцелуевский  ғана  бар,  жоқ  сөзді  сөйлемдерді  есімді 
сөйлемдер  қатарына  қосып  қарастырған.  А.П.  Поцелуевский  «Особые  типы 
именных предложений» деп тарауша береді. Мұның өзі автордың жалпы есімді 
сөйлем деген мəселені арнайы сөз еткен деуге болады. 
Автор түрікмен тіліндегі есімді сөйлемді екіге бөліп көрсеткен:  
-
 
именные предложения со словами «бар», ек» в качестве предиката;  
-
 
 слово 
«бар» 
представляет 
собой 
имя 
со 
значениями: 
«бытие,существование»  либо  «то,  что  существует»  и  в  более  далеком, 
производном отсюда, значении «все» либо «весь, все». Слово же «ек» является 

 
100
антонимом к нему и значит: «небытие, отсутствие» либо «то, что отсутствует; 
то,  что  не  существует».  Оба  эти  имени  могут  употребляться  то  как 
существительное, то как прилагательное [18, 224-225 бб.]. Осылай «бар», «жоқ» 
сөзді  сөйлемдерді  есімді  сөйлемдерге  жатқызады. «Слова  «бар»  и  «ек» 
употребляются  в  качестве  предиката  предложений  в  том  случае,  если  они 
выражают  абсолютное  присутствие  (существование)  либо  абсолютное 
отсутствие  (небытие)  какого-либо  понятия» [18, 225 б.].  Жай  сөйлем:  Нəме 
бар? «Что  есть?»  Хич  ким  ек. «Никого  нет».  Құрмалас  сөйлемнің  мына 
мысалын берген: «Паны дүния гелдик, екдан бар болуп. «Мы пришли в тленный 
мир,  став  из  несушествующих  существующими»  Осы  сөйлемді  талдай  келіп, 
сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  баяндауышы  бар  болып  -  негізгі  сөзге  көсемше 
тұлғалы  көмекші  етістіктің  əсерінен  есімді  құрмалас  сөйлем  жасалған  деп 
санайды.  А.П.  Поцелуевскийдің  пікірі  бойынша  жалпы  жай  сөйлемдегі  есімді 
сөйлемдерді  бере  отырып,  енді  «бар», «жоқ»  сөздері  арқылы  əрі  жай,  əрі 
құрмалас есімді сөйлемдерді де талдап көрсетеді. Сонымен, түркітануда есімді 
сөйлем мəселесін алғаш рет сөз еткен ғалым - А.П. Поцелуевский деп білеміз.  
«Бар», «жоқ»  сөздері  арқылы  жасалған  баяндауыштар  ойрот  тілін 
зерттеген  түркітанушы  ғалым  Н.П.  Дыренкованың  «Грамматика  ойротского 
языка»  деген  еңбегінде  «Именное  сказуемое  бар  и  дъок»  тараушасында: 
«Наличие, существование или отсутствие выражается именным сказуемым бар 
«есть»,дъок «нет» - деп «бар», «жоқ» сөздері арқылы болатын баяндауыштарға 
анықтама беріп, мына мысалдарды береді: ондо койлор бар «у него (там) есть 
овцы; суудынъ ол дъанда айыл дъок «на том берегу селения нет [23, 241 б.].  
Қазіргі  түркі  тілдерін  салыстыра  зерттеген  ғалым  Н.З.  Гаджиева  да 
А.П. Поцелуевский  сияқты  «бар», «йок»  сөздерін  «Именное  предложение» 
тарауында қарастырады. Автор: «Слова «бар», «йок» выступающие с близкими 
к связке значениями. Ср. конструкции, выражающие местонахождение где-либо 
чего-либо,  передающиеся  во  всех  тюркских  языках  с  помощью  слов  бар,  йок. 
Ср.к.-балк.  Минг  къалада  къызыл  къаз  бар  [20];  В  тысячной  крепости – 
красный  гусь  (Балк.  диал., 74); тув.  Хууңда  суг  бар  «в  ведре  есть  вода».  Осы 
сөздермен  келген  есімді  баяндауыштар  туралы  ғалым  ойын  былай 
жалғастырады: «Очевидно более ранним следует признать значение обладания, 
непосредственно вытекающее из семантической природы слов бар, йок». Ғалым 
мына  ерекшелікті  атап  өтеді: «Но  более  распространены  в  тюркских  языках 
конструкции с бар, в которых объект обладания стоит в род. падеже. Ср. кум. 
Бизде булай бир яхшы адат бар... «У нас такой один хороший есть обычай». 
Ср.  кирг.  Досуңа  сыр  айтпа,  досуңдун  досу  бар  Погов. «Не  раскрывай  тайны 
другу своему: у твоего друга есть свой друг» (Кирг. Юд., 198)» [20, 167 б.].  
Қазақ тіл білімінде М. Балақаев бар, жоқ сөзді баяндауыштарды не есімді, 
не  етістікті  баяндауыштарға  қоспайды, «бар», «жоқ»  сөздерінің  баяндауыш 
қызметінде  жұмсалуы  деп  береді.  Мысалы:  бар  сөзі  бастауыштармен  қатар 
тұрып,  баяндауыш  қызметінде  жұмсалған:  тау  бар,  тас  бар,  өзен  бар,  орман 
бар.Сол сияқты, жоқ сөзі де баяндауыш болып жиі қолданылады: - Жоқ, жоқ! 
Нағыз  сұлу,  нағыз  ақылды  бала  менікі  еді...  Сенде  ол  да  жоқ.  (Ғ.  Мүсірепов) 

 
101
[1, 136-137  бб.].  Сондықтан  біз  де  бұл  топты  сөйлемдерді  есімді  сөйлемде 
қарастыруды  жөн  көрдік.  Профессор  М.  Балақаевтан  кейінгі  тереңірек  түрде 
есімді  сөйлемдерді  қарастырған  ғалым  проф.  Р.  Əмір.  Автор  өзінің  «Жай 
сөйлем  синтаксисі»  деген  еңбегінің  «Сөйлемнің  логикалық-грамматикалық 
типтері»  тараушасында  субьект  зат  пен  оның  сындық,  сандық  сапасының, 
күйінің  қатынасын  білдіретін  сөйлемдер: «Аспан  бұлтсыз  ашық  (М.Ə.). 
Маңайда  ел  жоқ.  Бұл  топқа  жататын  сөйлемдердің  бастауышы  зат  есім, 
баяндауышы сын, сан есім, немесе бар, жоқ деген сөздерден болады.» - деп осы 
топқа бар, жоқ сөздерін де жатқызады [15, 55-56 бб.]. Бірақ автор «Баяндауыш 
мүшеге  балама  ретінде  жұмсалатын  предикативтік  конструкциялар»  деген 
тақырыбында: «Қазақ  тілінде  предикативтік  іс-əрекетті  бастауыш-баяндауыш 
құрамындағы  тіркес  арқылы  білдіру  амалы  бар.  Бұл  үшін  қимылды  атайтын 
етістік сөздер субстантивтік формада келіп бастауыштық позицияны алады да, 
баяндауыш болып бар, жоқ сөздері қатысады:алғым бар, айтатыным бар т.б. 
Іс-қимылдың атауы ретіндегі сөздердің субстантивтік қызметте келіп бар, 
жоқ  сөздерімен  предикативтік  қатынасқа  түсуі  тек  іс-əрекеттің  болмысқа 
қатысын  білдіреді,  бөтен  предикативтік  сапа  қоспайды.  Сондықтан  да  аталған 
тіркестер  құрамына  қарамай  мағына  жағынан  етістік  баяндауыштардың 
функционалдық параллелі болып танылады» - деп автор «бар», «жоқ» сөздерін 
етістікті топтың қатарында қарастырады [15, 140 б.].  
Сонымен есімді сөйлемдер:  
1. зат есім, сын есім, сан есім, есімдік сөз таптары арқылы;  
2. субстантивтенген сөз таптары арқылы;  
3. құрама баяндауышты түрі арқылы; 
4. «бар», «жоқ» сөздері арқылы жасалады деп білеміз. Алайда тақырыптың 
ауқымдылығын ескере отырып, тек есім сөздерден (зат есім, сын есім, сан есім, 
есімдік)  жəне  осы  сөз  таптары  арқылы  жасалған  құрама  баяндауышты  есімді 
сөйлемдер мен «бар», «жоқ» сөзді баяндауышты есімді сөйлемдерге тоқталдық. 
Өткен  мақалаларымызда  есім  сөздерден  (зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдік) 
жасалған  есімді  сөйлемдерді  қарастырсақ,  осы  жұмысымызда  «бар», «жоқ» 
сөздері  арқылы  жасалған  М.  Əуезовтің  роман-эпопеясындағы  есімді 
сөйлемдерді көрсетуді жөн көрдік. «Бар», «жоқ» сөздері баяндауыш қызметінде 
жұмсалғанда  бастауыштағы  заттық  ұғымның  барлығының,  жоқтығының  сапа 
көрсеткіші ретінде баяндайды. 
«Бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдердің жасалу түрлері: 
1. «Бар», «жоқ»  сөздері  бастауыштармен  қатар  тұрып,  баяндауыш 
қызметінде  жұмсалуы:  Бұл  жатақтың  ішінде  қырық  рудан  құралған  ел  бар. 
Ауыз үйге жайғасқан жастар да бар. Даңғыл қара жол жоқ. Ішінде жұпыны 
киімді біреу жоқ. 
2 «Бар», «жоқ»  сөздерінен  болған  баяндауыштар  үш  жақта  əр  уақытта 
сөйлемнің  соңында,  көбінесе,  бастауыштармен  қатар  тұрады: - Осында  бір 
Майбасар  деген  ағам  бар.  Басында  жұқа  ғана  аққоян  бөркі  бар. Əлі  күнге  түс 
шайысқан жерлері жоқ. Бүгін оның бірі жоқ. Енді құн сұрамақ түгіл, өкпе-кінə 
қылар да мұршаң жоқ. 

 
102
3. «Бар», «жоқ»  сөздері  баяндауыш  қызметінде  жұмсалғанда,  бастауыш 
болған  заттардың  қайда,  кімде,  неде  екенін,  бар-жоқтығын  факт  ретінде 
баяндайды:  Астында  құнанша  күзеген  күрең  биесі  бар.  Қолдарында  сойыл, 
найзалары бар. Ерболдың алдында түк бөгет жоқ. Аспанда теңгедей бұлт жоқ.  
«Бар», «жоқ»  сөзді  құрама  баяндауышты  есімді  сөйлемдер. 1. Көмекші 
етістіктер арқылы жасалған «бар», «жоқ» баяндауышты есімді сөйлемдер: 
Алқымында əлі айықпаған ашу бар еді. Үшкір тұмсық, жаңа қара етігі бар 
еді. Тəкежан өзі жоқ екен. Бір Тəкежанда қазір сегіз жүз жылқы бар екен.  
2.  Модаль  сөзінің  тіркесуі  арқылы:  Бетінде  ғазап  пен  сор  көлеңкесі  бар 
сияқты. Жалт бұрылып, Абайға қараған нəркес қара көздерінде, тұңғиықтанып 
тұрған көркем ажармен қатар, бір сұрау да бар сияқты. 
3. Нақтылық ғой демеулігінің тіркесуі арқылы: -Абайжан! Ақылың бар еді 
ғой! – деді. –Мынаның  ар  жағы  да  бар  ғой.  –Қойшы,  Керімбала!  Күлкінің  де 
орны бар ғой.  
4.  Күшейткіш  шылаулар  арқылы:  Ауыз  үйге  жайғасқан  жастар  да  бар. 
Үміт бар ма? О да жоқ! Алшынбайдың əлгі сөзінің аяғына ас кеп қалғаны бір 
сылтау болса, екіншіден, бұдан əрі сөйлеген сөздің орны да жоқ. 
5.  Шектік  ғана  шылауының  тіркесуі  арқылы:  Көп  болса:  киімдері,  ер-
тұрманы ғана жаман; қолдарында сойылдары ғана бар. Шымылдықтың ішінде 
тек сыбыр мен ақырын күлкі ғана бар. 
6. «Бар» сөзіне сұраулық шылаулардың тіркесуі арқылы жасалған сұраулы 
есімді сөйлемдер: Сауыны тəуір ел бар ма? Əлде дүмбілез бірдеңелер бар ма? 
... –Е, е Бөжей бар емес пе?  
7. «Бар»  сөзіне  сұраулық  шылау  мен  көмекші  етістіктің  түйдектелуі 
арқылы  жасалған  күрделі  баяндауышты  есімді  сөйлемдер:  Менен  де  мұңлы 
сорлым  
Тобықты бар ма?  
«Бар», «жоқ»  баяндауышты  лепті  сөйлемдер:  -  Шаруаңда  жұрттың  не 
ақысы  бар!  Шешендікке,  қаніпезерлікке,  Базаралымен  жарысам  деген  бəсім 
жоқ!  
М.  Əуезовтің  «Абай  жолы»  роман-эпопеясында  «бар», «жоқ» 
баяндауышты құрмалас сөйлем түрлері де көп кездеседі. Мысалы:  
1. Талғаулы салалас құрмалас сөйлем: Маңайда басқа не қыстау, не бірде-
бір киіз үй де, тірі жан да жоқ. 
2.  Қарсылықты  салалас  құрмалас  сөйлем:  Бірақ  жалғыз  Абай  емес, 
Əбіштей  жасты  жанындай  жақсы  көретін  іні-құрбы,  дос-жаран,  жора  жолдас 
бар.  
3.  Жалғаулықсыз  ыңғайлас  салалас:  Бұл  бай  ауыл  емес,  бірен-саран  ғана 
бозғылт үйі бар. 
Сабақтас құрмалас сөйлемнің келесі түрлері.  
1.  Қарсылықты  бағыныңқы  сабақтас:  Бар  жүрек,  бар  қиялы  Тоғжанмен 
туысып тұрса да, мынау тұсауға көнбеске шара жоқ.  

 
103
2.  Қимыл-сын  бағыныңқы  сабақтас:  Бұларды  өлтіре  сынап,  бəріне  қатал 
үкім  айтқан  Салтыков-Щедрин  сияқты  жазушы  бар.  Олармен  жүз  көрісіп, 
сырмінез болған Құнанбай да жоқ.  
3.  Шартты  бағыныңқы  сабақтас:  Ал,  дұрыс  боп  шешілсе,  мұндай  істі 
Алшынбайға бергеннен абзалы жоқ. 
Зерттеу барысында «бар», «жоқ» сөзді есімді сөйлемдер жəне «бар», «жоқ» 
сөзді  құрама  баяндауышты  есімді  сөйлемдер  деп  екі  бөліп  қарастырдық.  Осы 
сияқты  баяндауышты  есімді  сөйлемдер  туралы  əр  түрлі  пікірлер  орын 
алғанымен, «бар», «жоқ»  сөзді  баяндауыштарды  да  есімді  сөйлемге  қосу 
арқылы оның аясы да, мағыналық ерекшелігі де арта түсетіні анық. 
М.О.  Əуезовтің  «Абай  жолы»  роман-эпопеясындағы  есімді  сөйлемдер I, 
II кітабы бойынша 3 мыңнан астам сөйлем қарастырылды. 
 
3-кесте – М.О. Əуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы есімді сөйлемдер 
I, II кітабы бойынша 3 мыңнан астам сөйлемнің сандық көрсеткіші 
 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: