Бухгалтерлік есеп

195
Дт                    Кт                      Сома                             Ескерту
2910     —     1040          =       2400000                1 типті операция 
А (+)              А (-) 
Ұзақ мерзімді инвестициялар, негізгі құралдар, 
материалдық емес активтердің көбеюі (келуі)
а)  Жеткізушілерден.  Жеткізушілермен  есеп  айырысу  №  4110 
«Жеткізушілерге  ұзақ  мерзімді  кредиторлық  берешек»  пассивті 
шотында  бейнеленеді.  Активтер  жеткізушілерден  келуіне  бай-
ланысты шаруашылық операцияның жазылуы № 2020, 2030, 2411-
2417,  2710,  2730  шоттардың  дебетіне  №  4110  «Жеткізушілерге 
ұзақ  мерзімді  кредиторлық  берешек»  кредитінен  жасалады.  Жазу 
төмендегіше көрсетіледі:
        
       Дт                             Кт                                             Құжаттар
2020—2030
2441—2417                     4110                                        Шот-фактура
2710, 2730
  
Жазудың дұрыстығын тексереміз: операцияның үшінші «Активті-
пассивті»  типіне  сәйкес,  бір  жағынан  кәсіпорын  активтерінің,  ал 
екінші  жағынан  бір  мезгілде  жеткізушіге  кредиторлық  қарыздың 
көбеюі  пайда  болады.  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыс  жасалғанын 
білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорын жеткізушіден 2005 жылы тамыздың 
19  жұлдызында  №  619  шот-фактура  бойынша  1200000  теңгеге 
машиналар мен жабдықтар алды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу 
төмендегіше болады: 
  Дт                     Кт                  Сома                              Ескерту
 
2413        —       4110      =      1200000                  3 типті операция
А (+)                  П (+)
ә) Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер субъектінің 
өзімен құрастырылды. Материалдық емес активтерді, негізгі құрал-
дарды  ұйымдастыру  көздері:  ақша  қаражаттары,  еңбекақы  және 

196
калькуляциялық  шығындар  болуы  мүмкін.  Демек,  шаруашылық 
операцияның жазылуы төмендегіше болады:
    Дт                            Кт                                              Құжаттар
27010-2713    (1010, 1040, 3350, 8010)          жүкқұжаттар, еңбекақы
2412-2417                                                             бойынша есептер, 
                                                                              калькуляциялар
  
Негізгі құралдарды ұйымдастыру көздері: құрылыс материалдары, 
еңбекақы,  еңбекақыдан  бөлінетін  қаржылар,  үстеме  шығыстар, 
аяқталмаған құрылыс. Шаруашылық операцияның жазылуы төмен-
дегіше болады:
Дт                            Кт                                           Құжаттар
2930        (1317, 2150, 2930, 3150, 3350)        № 29 үлгідегі шекті алу  
                                                          картасы, материалдық есептер, 
                                                        жүктелімдер, есептеу ведомосы,
                                                                       аванстық есеп,
2412                      2930                объектіні пайдалануға беру актісі
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және  пассивті  шоттар  орналасқан.  Активті  шот  (№  1010,  1040, 
1317, 2930 және т.б.) болған жағдайда 1 типті операция жүргізіледі, 
баланстың  активінде  тек  қана  өзгерістер  болады  (яғни,  ресурстар 
аяқталмаған  құрылысқа  немесе  аяқталмаған  құрылыс  негізгі 
құралға айналады).
Пассивті  шот  (№  3150,  3350  және  т.б.)  болған  жағдайда  3  типті 
операция орын алады, баланстың активі мен пассивінде көбею жа-
ғына өзгерістер болады (яғни, аяқталмаған құрылыстың көлемімен 
қатар,  бір  мезгілде  кредиторлық  қарыз  көбейеді).  Бұл  жағдай 
жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) аяқталмаған құрылысқа 2005 жылдың 
маусым  айында  материалды  жауапты  тұлғалардың  материалдық 
есептері  бойынша  1800000  теңге  сомада  құрылыс  материалдары 
шығыс  етілді.  Бұл  жағдайда    бухгалтерлік  жазу  төмендегіше 
болады: 
Дт                         Кт                    Сома                           Ескерту  
2930        —        1317      =       1800000                 1 типті операция
А (+)                   А (-) 

197
2)  2005  жылы  тамыздың  30  жұлдызындағы  пайдалануға  беру 
актісіне сәйкес,  5000000 теңге құнымен үйдің құрылысы аяқталып, 
пайдалануға берілді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше 
болады:
  
Дт                       Кт                      Сома                           Ескерту
2412       —       2930        =       5000000                1 типті операция  
А (+)                 А (-) 
3)  2005  жылдың  III-тоқсанында  үйдің  құрылысына  2005  жыл-
дың  қыркүйек  айында  құрылыс  бригадасының  жүктелімдеріне
 
сәйкес,  800000  теңге  мөлшерде  еңбекақы  есептелді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  
Дт                         Кт                     Сома                           Ескерту
2930           —       3350       =       800000                3 типті операция
А (+)                      П (+)
б) Материалдық емес активтер, негізгі құралдар жарғылық капи-
талға салым ретінде енгізіледі.
Бұл жағдайда негізгі құралдардың пайда болу көздері кәсіпорын-
ның  жарғылық  капиталына  құрылтайшылардың  салымдары  бо-
лып  табылады.  Бұл  №  5020  «Төленбеген  капитал»  шоты  оның 
шаруашылық  субъектінің  жарғылық  капиталына  салым  түрінде 
енгізіліп, төленбегенін, ал кәсіпорын қызметінің тоқтау жағдайында 
бұрынғы иелеріне қайтарылатынын білдіреді.
  
 Дт                         Кт                                             Құжаттар
 2710, 2730           5020                               Құрылтай құжаттары, 
 2411—2417                                                қабылдау-өткізу актісі,
                                                               жүкқұжаттар, бағалау актісі
  
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  пассивті 
шот орналасқан.
Бұл жағдайда 3 типті операция орындалады: яғни, баланстың активі 
мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болады (материалдық емес 

198
активтердің, негізгі құралдардың көлемімен қатар, құрылтайшылар 
салымдарының  да  мөлшері  көбейеді).  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыс 
жасалғанын куәландырады.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорынның  жарғылық  капиталына  құ-
рылтайшылармен  салым  ретінде  2005  жылы  қыркүйектің  18  жұл-
дызындағы  құрылтай  құжаттары,  бағалау  актісі  мен  жүкқұжатқа 
сәйкес, 900000 теңге сомада көлік құралы енгізілді. Бұл жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  
Дт                        Кт                  Сома                                Ескерту
 
2412        —       5020       =      900000                     3 типті операция  
А (+)                   П (+)
в) Материалдық емес активтер мен негізгі құралдар қайтарымсыз 
түрде алынды. Бұл жағдайда келудің көзі олардың сырттан заңды 
және  жеке  тұлғалар  тарапынан  қайтарымсыз  түрде  берілуі  болып 
табылады.  Ал,  бірдеңені  қайтарымсыз  түрде  алу  шаруашылық 
субъект үшін негізгі емес қызметтен түскен табыс болып саналады, 
сондықтан оған салық салынады.
  
Дт                                      Кт                                         Құжаттар
 2710—2730              6230, 6280                      Жолдама құжаттары,
 2411—2417                                                  қабылдау-өткізу актісі, 
                                                               жүкқұжаттар, бағалау актісі
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  пассивті 
шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  3  типті  операция  болады:  яғни, 
баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болады 
(материалдық  емес  активтердің,  негізгі  құралдардың  көлемімен 
қатар,  негізгі  емес  қызметтен  түскен  табыстың  мөлшері  көбейеді). 
Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорын  өзінің  бас  кәсіпорынынан 
қайтарымсыз  түрде  2005  жылы  шілденің  26  жұлдызындағы  бас 
кәсіпорынның  шешімі,  қабылдау-өткізу  актісі  мен  №  124  жүкқұ-
жатына сәйкес, 2000000 теңге құнымен машиналар мен жабдықтар 
алды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
 Дт                             Кт                             Сома                  Ескерту

199
 2413          —         6280           =           2000000     3 типті операция
А (+)                       П (+)
г)  Негізгі  құралдарды  қайта  бағалау.  Экономиканың  заңдарына 
сәйкес,  инфляция нәтижесінде мүліктің қымбаттауы болып тұрады. 
Сондықтан,  оқтын-оқтын  (мемлекеттік  статистикалық  комитеттің 
нұсқауларына  сәйкес)  негізгі  құралдардың  қайта  бағалануы  жүр-
гізіледі. 
 Бұл жағдайда олардың құнының арту көзі № 5320 пассивті шотта 
бейнеленетін  негізгі  құралдардың  қайта  бағалануынан  қосымша 
төленбеген  капитал  болады.  Шаруашылық  операцияның  жазуы 
төмендегіше болады:
      Дт                          Кт                                           Құжаттар
2411—2417                5320                            Есептер, бағалау актісі
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  пассивті 
шот орналасқан.
3  типті  «Активті-активті»  операциясына  сәйкес,  бір  жағынан 
кәсіпорын активтерінің құны артады, бір мезгілде екінші жағынан 
негізгі  құралдарды  бағалаудан  болған  қосымша  төленбеген  ка-
питал  көбейеді.  Демек,  шаруашылық  операцияның  жазуы  дұрыс 
жасалған.
Мысал  келтіреміз:  Республика  Үкіметінің  ңұсқауымен  жүргі-
зілген  негізгі  құралдарды  қайта  бағалау  нәтижесінде  2005  жылы 
қаңтардың  21  жұлдызында  жасалған  қайта  бағалаудың  материал-
дарына  сәйкес,  үйдің  құны  560000  теңгеге  артты.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  
 Дт                        Кт                    Сома                          Ескерту
 2412       —        5320         =       560000                3 типті операция
 А (+)                  П (+)
Сонымен, біз ұзақ мерзімді активтер көбеюінің (келуінің) әртүрлі 
жағдайлардағы мәселелерін қарадық.
Енді  дебиторлық  берешектердің  кему  (жабылу)  жағдайларын 

200
қараймыз.
  Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің кемуі (жабылуы)
Аталмыш жағдайларда олар кредит бойынша өтеді. Бұл жерде біз 
дебиторлық қарыздың қайда шығыс етілуіне (бағытталуына) назар 
аударуымыз керек.
а)  Сатып  алушылар  мен  тапсырыс  берушілердің  қарыздарын 
жабу.  Бұл  шаруашылық  операциялар  №1040  «Ағымдағы  банктік 
шоттардағы теңгемен ақша қаражаттары» активті, №4410 «Алынған 
ұзақ  мерзімді  аванстар»  пассивті  шотында  бейнеленеді.  Проводка 
төмендегіше болады: 
     Дт                     Кт                                 Құжаттар
   1040
   4410                  2110       Төлем тапсырмалары, салыстыру актісі,
                                                 жүкқұжаттар, келісім шарттар
Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында активті және 
пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) жайғасқан кезде 
1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни  баланстың 
активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан ақша қаражаттары 
көбейеді, ал екінші жағынан сол сомаға сатып алушылардың деби-
торлық қарыздары кемиді).
Пассивті  шот  (№  4410)  жайғасқан  кезде  баланстың  активі  мен 
пассиві  кемитін  4  типті  «Пассивті-активті»  операция  орын  алады 
(бір жағынан алынған аванстар бойынша қарыздар кемиді, ал екінші 
жағынан бір мезгілде сол сомаға сатып алушылардың дебиторлық 
қарыздары жабылады). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорынға сатып алушылардан ағым-
дағы банктік шотына 2005 жылы қараша айының 18 жұлдызындағы 
№  672  төлем  тапсырмасына  сәйкес,  орындалған  ұзақ  мерзімді 
тапсырыс үшін 25000000 теңге сомада ақша келіп түсті.
Бұл жағдайда  бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
    Дт                    Кт                   Сома                             Ескерту
  
  1040     —        2110        =    25000000               1 типті операция

201
  А (+)                А (-) 
2)  кәсіпорында  орындалған  ұзақ  мерзімді  күрделі  жұмыстар 
үшін  алынған  аванстар  есебінен  2005  жылы  қыркүйек  айының 
30  жұлдызындағы  №  962  Ф-2  үлгідегі  анықтамасына  сәйкес, 
28000000  теңге  сомада  құрылыс-құрастыру  жұмыстарының  кө-
лемі  тапсырылды.  Бұл  жағдайда    бухгалтерлік  жазу  төмендегіше 
болады:
 Дт                Кт                 Сома                             Ескерту
4410    —    2110       =   28000000                 4 типті операция
П (-)            А (-)
ә)  Еншілес  (қауымдастырылған)  ұйымдар  мен  бірлесіп  бақыла-
натын заңды тұлғалар қарыздарының жабылуы. Бұл шаруашылық 
операциялар  № 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша 
қаражаттары» активті, № 4120—4140 «Еншілес (қауымдастырылған) 
ұйымдарға ұзақ мерзімді кредиторлық берешек», № 4410 «Алынған 
ұзақ мерзімді аванстар» пассивті шоттарында бейнеленеді. Проводка 
төмендегіше болады: 
  Дт                           Кт                                    Құжаттар
1040
4120                    2120—2140        Төлем тапсырмалары, салыстыру 
4410                                                          актісі, жүкқұжаттар, 
                                                                     шот-фактуралар
Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында активті және 
пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) орналасқан кезде 
1 типті «Активті-активті» операция орын алады, яғни,  баланстың 
активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан ақша қаражаттары 
көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  еншілес  (бағынышты) 
ұйымдардың дебиторлық қарыздары кемиді).
Пассивті шот (№ 4120, 4410) орналасқан кезде баланстың активі 
мен  пассиві  кемитін  4  типті  «Пассивті-активті»  операция  орын 
алады  (бір  жағынан  еншілес  (бағынышты)  ұйымдардың  және 
алынған аванстар бойынша қарыздар кемиді, ал екінші жағынан бір 
мезгілде сол сомаға еншілес (бағынышты) ұйымдардың дебиторлық 

202
қарыздары жабылады). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорынға еншілес ұйымнан ағымдағы 
банктік шотына 2005 жылы желтоқсан айының 10 жұлдызындағы   
№ 1042 төлем тапсырмасына сәйкес, өткізілген ұзақ мерзімді күрделі 
жұмыстар үшін 16000000 теңге сомада ақша келіп түсті.
 Бұл жағдайда  бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                        Кт                     Сома                     Ескерту
  
1040         —        2120         =     16000000         1 типті операция 
А (+)                    А (-)
2)  кәсіпорында  қауымдастырылған  ұйымдармен  пайда  болған 
қарыздар шегінде  2005 жылы қазан айының 30 жұлдызындағы № 587 
шот-фактураға сәйкес,  8000000 теңге сомада құрылыс-құрастыру 
жұмыстарының  көлемі  тапсырылды.  Бұл  жағдайда    бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
 Дт                   Кт                        Сома                   Ескерту
4130     —      2130         =         8000000          4 типті операция
П (-)               А (-)
3)  орындалатын  күрделі  ұзақ  мерзімді  жұмыстар  үшін 
алынған  аванстардың  есебінен  2005  жылы  қараша  айының  24 
жұлдызындағы  №  638  Ф-2  үлгідегі  анықтамасына  сәйкес  еншілес 
ұйымға 15000000 теңге сомада құрылыс-құрастыру жұмыстарының 
көлемі тапсырылды. Бұл жағдайда  бухгалтерлік жазу төмендегіше 
болады:
 Дт                  Кт                     Сома                       Ескерту
4410    —       2120     =        15000000           4 типті операция
П (-)               А (-)
б) Алдағы кезеңдердің шығыстарын шығыс ету. Бұл шаруашылық 
операциялар  №  8048  «Басқа  үстеме  шығыстар»,  7210  «Әкімшілік 
шығыстар» активті шоттарында бейнеленеді. Проводка төмендегіше 
болады:  

203
Дт                         Кт                                       Құжаттар
  
8048                    2940                  Есептер, бухгалтерлік анықтама
7210 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
активті    шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  (№  7210,  8048)  1  типті 
«Активті  —  активті»  операция  орын  алады,  яғни    баланстың 
активінде тек қана өзгерістер болады (бір жағынан  үстеме, жалпы 
және  әкімшілік  шығыстар  көбейеді,  екінші  жағынан  сол  сомада 
алдағы  кезеңдердің  шығыстары  кемиді).  Бұл  жағдай  жазудың 
дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  кен  орны  бойынша  объектіні  пайдалануға 
бергеннен  соң,    2005  жылы  желтоқсан  айының  30  жұлдызындағы
 
объектіні  пайдалануға  берудің    №  6  актісі  мен  есептеріне  сәйкес, 
38000000  теңге  сомада  кен-дайындау  жұмыстары  шығыс  етіледі. 
Бұл жағдайда  бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
 Дт                        Кт                           Сома                  Ескерту
  
8048       —         2940           =         38000000      1 типті операция
А (+)                    А (-) 
в)  Берілген  ұзақ  мерзімді  аванстарды  жабу.  Бұл  шаруашылық 
операциялар  №  4110  «Жеткізушілерге  берілетін  ұзақ  мерзімді 
берешек»  пассивті  шотында  бейнеленеді.  Проводка  төмендегіше 
болады:  
 Дт                        Кт                                          Құжаттар
 
4110        —         2910                               Салыстыру актілері, 
                                                                      шот-фактуралар
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  тек  қана 
пассивті  шоттар  орналасқан.  Пассивті  шот  (№  4110)  орналасқан 
кезде  баланстың  активі  мен  пассиві  кемитін  4  типті  «Пассивті-
активті» операция орын алады (бір жағынан жеткізіп берушілерге 
кредиторлық қарыздар, ал екінші жағынан бір мезгілде сол сомаға 
берілген  аванстар  бойынша  дебиторлық  қарыздардың  мөлшері 
кемиді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.

204
Мысал келтіреміз: кәсіпорында берілген аванстар есебінен 2005 
жылы қыркүйек айының 8 жұлдызындағы салыстыру актісі мен 19 
жұлдызындағы № 836 шот-фактурасына сәйкес, жеткізіп берушіден 
15000000  теңге  сомаға  материалдар  алынды.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
 Дт                          Кт                       Сома                   Ескерту
  
4110         —          2910         =        15000000       4 типті операция
П (-)                       А (-)
 
Ұзақ мерзімді инвестициялар, негізгі құралдар, материалдық 
емес активтердің кемуі (жабылуы) 
Бұл жағдайларда негізгі құралдар кредит бойынша өтеді. Мұнда 
біз  кәсіпорын  активтерінің  құны  қайда  шығыс  етілетіндігіне 
(бағытталатындығына) назар аударуымыз керек.
а)  Активтерді  өткізу  және  жою.  Бұл  шаруашылық  операциялар 
№ 7410 «Негізгі құралдардың есептен шығуы бойынша шығыстар» 
активті  шотында  бейнеленеді.  Екі  жағдайда  да  шығыстар  осы 
активті шотқа шығыс етілгендіктен, негізгі құралдар енді кредиттік 
жақта  орын  алады  және  шаруашылық  операцияның  жазылуы                                       
№ 7410 шоттың дебетіне № 2411—2417 шоттардың кредитінен  жаса-
лады. Проводка төмендегіше болады:
  
   Дт                      Кт                                               Құжаттар
 7410             2411—2417                   Келісім шарт,  түгелдеу актісі,
                                                      негізгі құралды шығыс ету актісі 
Жазудың дұрыстығын тексереміз: дебеттік жағында активті шот 
орналасқан, демек, баланстың активінде тек қана өзгерістер болатын 
1 типті «Активті-активті» операция орын алады. Бір жағынан негізгі 
құралдың  шығыс  етілуі  бойынша  шығыстар  артып  жатса,  екінші 
жағынан  сол  сомада  кәсіпорынның  активтері  шығыс  етіледі.  Бұл 
жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді.  

205
Мысал  келтіреміз:  кәсіпорында  2005  жылы  мамырдың  28 
жұлдызындағы негізгі құралды өткізу (жою) актісіне сәйкес, 880000 
теңге сомада көлік құралы өткізілді (шығыс етілді). Бұл жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
  Дт                     Кт                      Сумма                     Ескерту
7410       —       2414        =           880000             1 типті операция
А (+)                 П (-)
ә) Жиынтық тозудың сомасын шығыс ету.
Негізгі құралды шығыс етуден (өткізуден немесе жоюдан) кейін 
оның  жиынтық  (есептелген)  тозуы  міндетті  түрде  шығыс  етілуі 
тиіс. Жиынтық тозу жойылатын негізгі құралда, ал есептелген тозу 
өткізілетін немесе таласты негізгі құралда болады.
Дебеттік  жағында  №  2421—2429  «Негізгі  құралдардың  тозуы» 
шоттары бойынша негізгі құралдар тозуының шығыс етілуін (кемуін) 
бейнелейміз. Мұнда жердің  тозуының есептелуі мен шығыс етілуі 
бойынша  процедуралар  болмайтын  фактіге  назар  аудару  қажет. 
Шаруашылық операцияның жазылуы төмендегіше болады:
     Дт                             Кт                                   Құжаттар
2421—2429              2412—2417           Есептеулер, негізгі құралды  
                                                          өткізу немесе шығыс ету актісі 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  пассивті 
шоттар орналасқан. Демек, баланстың активі мен пассивінде кему 
жағына  өзгерістер  болатын  4  типті  «Пассивті-активті»  операция 
орын алады. 
Бір жағынан негізгі құралдың жиынтық тозуы кемиді (жабылады), 
ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  негізгі  құралдардың  құны  кемиді 
(шығыс етіледі). Бұл жағдай жазудың дұрыс жасалғанын білдіреді

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: