Бухгалтерлік есеп

184
              
7210         —        1010       =        32000                   1 типті операция
А (+)                     А (-) 
Материалдық қорлар мен қысқа мерзімді дебиторлық 
берешектердің кемуі
а) Тауар-материалдық қорларды өткізу. Бұл шаруашылық опера-
циялар  № 7010 «Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің
 
өзіндік құны» және № 7110 «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету 
бойынша  шығыстар»  активті  шоттарында  бейнеленеді.  Шығыстар 
осы  активті  шоттарға  шығыс  етілетіндіктен,  тауар-материалдық 
қорлар  енді  кредиттік  жағында  орналасады  және  шаруашылық 
операцияның жазылуы № 7010, 7110 шоттардың дебетіне № 1310—
1315,  1317,  1320,  1330  шоттардың  кредитінен  жасалады.  Проводка 
төмендегіше болады:
               
       Дт                              Кт                                        Құжаттар
7010, 7110             1310—1315, 1317,        Дайын өнімді, тауарларды 
                              1320, 1330                      өткізу актісі жүкқұжат,
                                                                               шот-фактура
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  активті 
шот орналасқан. Бұл жағдайда 1 типті «Активті-активті» операция 
орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер болады 
(бір  жағынан  дайын  өнімнің  өзіндік  құны  мен  өткізілуі  бойынша 
шығыстар  көбейеді,  екінші  жағынан  сол  сомада  кәсіпорынның 
тауар-материалдық  қорлары  шығыс  етіледі).  Бұл  жағдай  жазудың 
дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: 1) кәсіпорында 2005 жылы қыркүйек айының 
12  жұлдызындағы  №  189  дайын  өнімді  өткізу  актісіне  сәйкес, 
1800000  теңгеге  дайын  өнім  өткізілді.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
  
Дт                      Кт                      Сома                             Ескерту
7010       —      1320         =      1800000                  1 типті операция
А (+)                А (-) 

185
2)  дайын  өнімді  ыдыспен  (жәшіктермен)  қамтамасыз  ету  үшін 
2005 жылы шілденің 16 жұлдызындағы № 86 жүкқұжатына сәйкес, 
6500  теңгеге  құрылыс  материалдары  (тақта)  шығыс  етілді.  Бұл 
жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                    Кт                        Сома                              Ескерту
7110      —      1317           =          6500                    1 типті операция
А (+)               А (-)
ә)  Материалдық  ресурстарды  өндіріске  шығыс  ету.  Бұл  жерде 
негізгі,  меншікті,  көмекші  өндірістер  мен  олардың  үстеме  шығы-
старының  қажеттіліктеріне  материалдық  ресурстардың  шығыс 
етілуі жасалады. Бұл шаруашылық операциялар № 8011, 8021, 8031, 
9041 «Материалдар» активті шоттарында бейнеленеді. № 801, 802, 
803,  804  бөлімшелердің  нөмірлері  өндіріс  немесе  шығыстардың 
түрін көрсетеді.
Шаруашылық операцияның жазылуы төмендегіше болады:
               Дт                                    Кт                            Құжаттар
8011, 8021, 8031, 8041   —   1310—1315, 1317           Материалды 
                                                                          жауапты тұлғалардың              
                                                                          материалдық есептері 
                                                                                
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  активті 
шот орналасқан. Бұл жағдайда 1 типті «Активті-активті» операция 
орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер болады 
(бір жағынан аяқталмаған өндіріс көбейеді, ал екінші жағынан сол 
сомаға кәсіпорынның материалдық ресурстары шығыс етіледі). Бұл 
жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  үстіміздегі  жылдың  I-тоқсанында  ерлер 
көйлектерін  тігу  бойынша  негізгі  өндіріске  2005  жылы  наурыз 
айындағы  цех  бастығының  материалдық  есебі  бойынша  980000 
теңге сомада материалдар шығыс етілді.  Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады: 
Дт                    Кт                      Сома                             Ескерту

186
8011      —      1310       =         980000                   1 типті операция
А (+)               А (-)
б)  Қызметті  қысқартатын  жағдайлар  кезіндегі  материалдық 
ресурстарды  шығыс  ету.  Бұл  жерде  оның  зардабын  болдырмауға 
материалдық  ресурстарды  шығыс  ету  орын  алады.  Аталған  ша-
руашылық операциялар № 7510 «Табиғи апаттардан болған залалдар» 
активті шоттардың дебеті бойынша бейнеленеді.
Шаруашылық операциялардың жазылуы төмендегіше болады: 
Дт                             Кт                                        Құжаттар
7510              1310—1315, 1317            Кәсіпорын бойынша бұйрық,
                                                              материалдық  ресурстарды                                                                    
                                                                  шығыс ету туралы акті 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  активті 
шоттар  орналасқан.  Бұл  жағдайда  1  типті  «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады  (бір  жағынан  табиғи  апаттардың  салдарын  жою  бойынша 
шығыстар  көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  кәсіпорынның 
материалдық  ресурстары  шығыс  етіледі).  Бұл  жағдай  жазудың 
дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз: кәсіпорынның қызметін қысқартумен байла-
нысты жағдайды қалпына келтіру үшін кәсіпорын 2005 жылы сәуір 
айындағы жұмыс жүргізушінің материалдық есебіне сәйкес, 125000 
теңге  сомада  құрылыс  материалдары  шығыс  етілді.  Бұл  жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
Дт                    Кт                       Сома                             Ескерту
7510     —      1317           =        125000                  1 типті операция 
А (+)              А (-) 
в)    Өнімсіз  шығыстарға  материалдық  ресурстарды  шығыс  ету.  
Бұл жерде өнімсіз шығыстар: кем шығу, қиянат жасау, қайтарымсыз 
түрде  өткізуге  және  т.б.  материалдық  ресурстар  шығыс  етіледі. 
Өнімсіз шығыстар жалпы және әкімшілік шығыстарға жатады. Бұл 
шаруашылық операциялар № 7210 «Әкімшілік шығыстар» активті 
шотының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Бірақ,  бұл  жерде  олар  ең 

187
соңында шегерулерге жатпайтындықтан,  «өнімсіз» деген белгімен 
белгілеу  ұсынылады.  Шаруашылық  операциялардың  жазылуы 
төмендегіше болады:    
          Дт                              Кт                                Құжаттар
7210 өнімсіз          1310—1315, 1317   Кәсіпорын бойынша бұйрық,
                                                                түгелдеу немесе қабылдау-
                                                                              өткізу актісі
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  активті 
шот  орналасқан.  Демек,  бұл  жағдайда  1  типті  «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады (бір жағынан өнімсіз шығыстар көбейеді, ал екінші жағынан 
сол сомаға кәсіпорынның материалдық ресурстары шығыс етіледі). 
Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал  келтіреміз:  жергілікті  мектепке  демеушілік  жәрдем 
ретінде  2005  жылы  қараша  айының  26  жұлдызындағы  қабылдау-
өткізу актісіне сәйкес, 60000 теңге сомада материалдар қайтарымсыз 
түрде берілді.
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
       Дт                  Кт                Сома                                Ескерту
7210 өнсіз    —   1310      =      60000                      1 типті операция
А (+)                    А (-)
г)  Негізгі  құралдардың  жөнделуіне  материалдық  ресурстарды 
шығыс ету. 
Бұл жерде негізгі құралдарды жөндеуге материалдық ресурстар 
шығыс етіледі.
Аталған  шаруашылық  операциялар  №  2412—2417  «Негізгі 
құралдар»  активті  шоттарының  дебеті  бойынша  бейнеленеді.  Бұл 
жерде материалдық ресурстардың құны кәсіпорынның шығыстарына 
емес, негізгі құралдар құнының артуына шығыс етіледі.
Шаруашылық операцияның жазуы  төмендегіше болады:
        Дт                                  Кт                               Құжаттар
   
2412—2417                 1310—1315, 1317         Материалды жауапты  
                                                                  тұлғалардың материалдық

188
                                                                                  есептері
     
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  дебеттік  жағында  активті 
шоттар орналасқан. Демек, бұл жағдайда 1 типті «Активті-активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады  (бір  жағынан  негізгі  құралдардың  құны  артады,  ал  екінші 
жағынан сол сомаға кәсіпорынның материалдық ресурстары шығыс 
етіледі). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысал келтіреміз:  цехтың өндірістік жайын жөндеу үшін кәсіп-
орын 2005 жылы қазан айындағы жұмыс жүргізушінің материалдық
 
есебіне сәйкес, 350000 теңге сомада құрылыс материалдарын жұм-
сады. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады: 
Дт                     Кт                      Сома                         Ескерту
1412       —     1317         =         350000              1 типті операция
А (+)               А (-)
Сонымен,  біз  1-бөлімнің  шоттары  бойынша  шаруашылық  опе-
рацияларды құрудың үлгілерін қарап, талдау жүргіздік. 

189
II. БӨЛІМ.  ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
  
Бұл бөлімнің активті екені және 10 (20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 
29)  бөлімшеден  тұратындығы  кестеден  көрініп  тұр.  Ұзақ  мерзімді 
инвестициялар мен дебиторлық берешектер, негізгі құралдар, мате-
риалдық емес активтер, аяқталмаған құрылыс және жануарлар ұзақ 
мерзімді  активтер болып табылады, өйткені олар бар болуды біл-
діреді және активті шоттарда бейнеленеді.
Олардың келуін (көбеюін) қараймыз:
Бұл жағдайда олар дебет бойынша өтеді. Бұл жерде біз келудің 
көзіне назар аударуымыз керек.
                       
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектердің келуі (көбеюі)
а) Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден. Сатып алушы-
лармен  есеп  айырысу  №  2110  «Сатып  алушылар  мен  тапсырыс 
берушілердің  ұзақ  мерзімді  дебиторлық  берешегі»  активті  шот-
тарында бейнеленеді. Дебиторлық қарыздардың келіп шығу көздері: 
өтелуге тиіс ҚҚС, негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар 
болатындықтан,  шаруашылық  операцияның  жазылуы  №  2110 
шоттың дебетіне № 3130, 6010 шоттардың кредитінен жасалады. 
Бұл жағдайда шаруашылық операцияның жазуы төмендегіше бо-
лады: 
Дт                               Кт                                       Құжаттар
2110                       3130, 6010                            Шот-фактура

190
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  пассивті 
шоттар орналасқан. Демек, баланстың активі мен пассивінде көбею 
жағына  өзгерістер  болатын  3  типті  «Активті-пассивті»  операция 
орын алады. 
Бір  жағынан  дебиторлық  қарыздардың  көлемі,  ал  екінші  жа-
ғынан  бір  мезгілде  ҚҚС  пен  салық  салынудың  объектісі  болатын, 
кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табысының 
мөлшері  көбейеді.  Бұл  жағдай  жазудың  дұрыс  жасалғанын  біл-
діреді. 
Мысалдар келтіреміз: 1) кәсіпорын сатып алушыға 2005 жылы 
мамыр  айының  28  жұлдызында  №  142  шот-фактураға  сәйкес,
 
1000000 теңге сомада ұзақ мерзімді тапсырыс өткізді. Бұл жағдайда 
бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                   Кт                   Сома                                Ескерту
2110     —     6010        =     1000000                    3 типті операция 
А (+)             П (+)
2)  тауарлардың  көрсетілген  партиясына  2005  жылы  мамыр 
айының  28  жұлдызындағы  №  142  шот-фактураға  сәйкес,  150000 
теңге сомада ҚҚС есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмен-
дегіше болады:
Дт                    Кт                    Сома                               Ескерту
2110       —     3130        =       140000                     3 типті операция 
А (+)               П (+)
ә)  Еншілес  (қауымдастырылған)  ұйымдардан.  Олармен  есеп 
айырысу № 2120—2140 «Еншілес (қауымдастырылған) ұйымдардың 
ұзақ  мерзімді  дебиторлық  берешегі»  активті  шоттарында 
бейнеленеді.  Дебиторлық  қарыздардың  келіп  шығу  көзі:  ақша 
қаражаттары, өтелуге тиіс ҚҚС, негізгі және негізгі емес қызметтен 
түскен табыстар болатындықтан, шаруашылық операцияның жазуы 
№  2120—2140  шоттардың  дебетіне  №  1040,  3130,  6010  шоттардың 
кредитінен жасалады. Жазу төмендегіше болады:     
       Дт                             Кт                                         Құжаттар

191
2120—2140           1040, 3130, 6010                Төлем тапсырмалары,
                                                                              шот-фактуралар
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1040) жайғасқан 
жағдайда  1  типті  «Активті-активті»  операция  орын  алады,  яғни  
баланстың  активінде  тек  қана  өзгерістер  болады  (бір  жағынан 
дебиторлық  қарыздар  көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол  сомаға 
кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті  шот  (№  3130,  6010)  жайғасқан  жағдайда  баланстың 
активі  мен  пассивінде  көбею  жағына  өзгерістер  болатын  3  типті 
«Активті-пассивті» операция орын алады (бір жағынан дебиторлық 
қарыздар,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  ҚҚС  мен  негізгі  және 
негізгі  емес  қызметтен  түскен  табыстар  көбейеді).  Бұл  жағдай 
жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) есеп айырысу шотынан еншілес ұйым-
дардың есебінен 2005 жылы наурыз айының 23 жұлдызындағы №89 
төлем  тапсырмасына  сәйкес,  500000  теңге  сомаға  төлем  жасалды. 
Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                Кт                    Сома                               Ескерту
2120    —    1040       =       500000                     1 типті операция
А (+)            А (-) 
2)  еншілес  кәсіпорынға  2005  жылы  мамыр  айының  6 
жұлдызындағы  №  49  шот-фактураға  сәйкес,  900000  теңгеге  ұзақ 
мерзімді  тапсырыс  өткізілді.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік  жазу 
төмендегіше болады: 
Дт                 Кт                    Сома                               Ескерту
2120    —     6010       =        900000                     3 типті операция
А (+)            П (+)
б) Басқа қысқа мерзімді дебиторлық берешектер бойынша. Олар 
бойынша есеп айырысу №  1250, 1270, 1280, 1420 «Басқа дебиторлық 
қарыздар»  активті  шоттарында  бейнеленеді.  Олардың  келіп  шығу 
көздері:  өтелуге  тиіс  ҚҚС,  есептелген  сыйақылар,  қызметкер  мен 
басқа тұлғалардың қарыздары, дауласулар бойынша есептерді қоса, 
басқа  дебиторлық  қарыздар  болатындықтан,  жазу  №  1250—1420 

192
шоттардың дебетіне № 1010, 1040, 3310, 3350, 3390, 6120, 6210, 6280 
шоттардың кредитінен жасалады.        
Бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
       Дт                                 Кт                                      Құжаттар
2150—2180         1010, 1040, 3350, 4110,      Төлем тапсырмалары,
                            4430,6120,6210,6280    шығыс кассалық ордерлер,
                                                         еңбекақы бойынша бет есептер,
                                                         келісім шарттар, сыйақылардың
                                                                              есептері                                                                                           
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және  пассивті  шоттар  орналасқан.  Активті  шот  (№  1010,  1040) 
жайғасқан  жағдайда  1  типті  «Активті-активті»  операция  орын 
алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер болады (бір 
жағынан  дебиторлық  қарыздар  көбейеді,  ал  екінші  жағынан  сол 
сомаға кәсіпорынның ақша қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті  шот  (№  3350,  4110,  4430,  6120,  6210,  6280)  жайғасқан 
жағдайда баланстың активі мен пассивінде көбею жағына өзгерістер 
болатын  3  типті  «Активті  —  пассивті»  операция  орын  алады  (бір 
жағынан  дебиторлық  қарыздар,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде 
жеткізушілер  мен  еңбекақы  бойынша  кредиторлық  қарыздар, 
сондай-ақ  негізгі  және  негізгі  емес  қызметтен  түскен  табыстар 
көбейеді). Бұл жағдай жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар  келтіреміз:  1)  кәсіпорында  материалды  жауапты 
тұлғаға 2005 жылы сәуір айының 25 жұлдызындағы № 1039 шығыс 
кассалық ордерге сәйкес, ұзақ мерзімді іссапар шығыстарына 150000 
теңге  сомада  қолма-қол  ақша  берілді.  Бұл  жағдайда  бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады: 
  
Дт                   Кт                        Сома                            Ескерту
2150     —      1010         =         150000                  1 типті операция
А (+)              А (-) 
2)  зейнеткерлікке  шығар  кезде  еңбегі  сіңген  қызметкерге  2005 
жылы қыркүйек айының 30 жұлдызындағы кәсіподақ комитетінің 
шешімі  мен  №  9  қабылдау-өткізу  актісі  бойынша  ұзақ  мерзімді 
келісім-шартпен  180000  теңге  құнымен  жеңіл  автомобиль  сыйға 
тартылды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:

193
 
Дт                      Кт                        Сома                     Ескерту
4430      —       6210          =         180000           3 типті операция
А (+)                П (+)    
в)  Алдағы  кезеңдердің  шығыстары  бойынша.  Олар  бойынша 
есеп  айырысу    №  2920,  2940  «Алдағы  кезеңдердің  шығыстары» 
активті  шоттарында  бейнеленеді.  Олардың  келіп  шығу  көздері: 
сақтандыру полисі, жалақысы, алдағы кезеңдердің басқа шығыстары 
болатындықтан,  шаруашылық  операцияның  жазуы  №  2920,  2940
 
шоттардың  дебетіне  №  1010,  1040,  1310-1315,  1317,  3350,  4170,  8030 
шоттардың  кредитінен жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегіше 
болады:  
      Дт                              Кт                                          Құжаттар
2920, 2940          1010, 1040, 1310-1315, 1317,  Төлем тапсырмалары,
                           3310, 3350, 3390, 8030  шығыс кассалық ордерлер,
                                                         еңбекақы бойынша бет есептер,
                                                          келісім шарттар, жүкқұжаттар, 
                                                       орындалған жұмыстарға актілер 
Жазудың  дұрыстығын  тексереміз:  кредиттік  жағында  активті 
және пассивті шоттар орналасқан. Активті шот (№ 1010, 1040, 1310-
1315, 1317, 8030) жайғасқан жағдайда 1 типті «Активті — активті» 
операция орын алады, яғни  баланстың активінде тек қана өзгерістер 
болады  (бір  жағынан  алдағы  кезеңдердің  шығыстары  көбейеді, 
ал  екінші  жағынан  сол  сомаға  кәсіпорынның  активтері  мен  ақша 
қаражаттары шығыс етіледі).
Пассивті шот (№ 3350, 4170,) жайғасқан жағдайда баланстың активі 
мен пассивінде көбею жағына өзгерістер болатын 3 типті «Активті-
пассивті»  операция  орын  алады  (бір  жағынан  алдағы  кезеңдердің 
шығыстары,  ал  екінші  жағынан  бір  мезгілде  жеткізушілер  мен 
еңбекақы  бойынша  кредиторлық  қарыздар  көбейеді).  Бұл  жағдай 
жазудың дұрыстығын білдіреді.
Мысалдар келтіреміз: 1) жаңа өндірістерді дайындау, сондай-ақ 
жаңа агрегаттарды орнату және басқа ұзақ мерзімді активтер үшін 
2005  жылы  маусым  айындағы  жұмыс  жүргізушінің  материалдық 
есебіне  сәйкес,  8000000  теңге  сомада  құрылыс    материалдары 

194
жұмсалды. Бұл жағдайда бухгалтерлік жазу төмендегіше болады:
Дт                      Кт                    Сома                               Ескерту
              
2940       —       1317        =      8000000                  1 типті операция
А (+)                 А (-)
2) 2005 жылы I-тоқсанда кен орнындағы кен-дайындау жұмыста-
рын  жүргізу  үшін  2005  жылы  наурыз  айының  26  жұлдызындағы 
кен-жүргізу  бригадасының  жүктеліміне  сәйкес,  1900000  теңге 
сомада кеншілерге еңбекақы есептелді. Бұл жағдайда бухгалтерлік 
жазу төмендегіше болады:
Дт                   Кт                         Сома                            Ескерту
2940     —     3350         =         1900000                 3 типті операция 
А (+)             П (+)

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: