Bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
физиологическими показателями песчанок или их совокупностью [9]. Эти данные полностью совпадают с 
выводами Сагимбекова y.A. с соавторами, не обнаруживших какой-либо зависимости между 
активностью каталазы крови больших песчанок Муюнкумского автономного очага чумы и 
протекающими среди них чумными эпизоотиями [10]. Однако здесь следует отметить, что показатели 
относительной приспособленности генотипов могут принять другие величины со временем, под 
влиянием изменения окружающей среды. 
Необходимо также уточнить, что, используя в качестве меры генетического расстояния величину D, в 
общем случае необходимо оценивать ее, используя как можно большее число локусов, случайно 
выбранных из генома [1]. Только в этом случае мы получим оценку генетического расстояния между 
двумя популяциями, наиболее приближенную к реальной. A пока трудно судить, является ли 
наблюдаемое отличие между двумя популяциями эволюционно необратимым состоянием, или это 
временный результат действия определенных природных условий. 
1. Хедрик Ф. Генетика популяций. - Москва, 2003. - 588 с. 
2. Природные очаги чумы Кавказа, Прикаспия, Средней Азии и Сибири // Под редакцией Г.Г.Онищенко, 
В.В. Кутырева. - «Медицина». 2004. -192 с. 
3. Аванян Л.А., Соснихина Т.М. Ускоренный метод выявления акаталаземии и гипокаталаземии у грызунов // 
Проблемы особо опасных инфекций. - Саратов, 1972. - Вып. 6 (28) - С. 55-57. 
4. Аванян ЛА. Наследование активности каталазы крови у гибридов F
1
, F
2
 и Ғв при скрещивании полуденных 
песчанок //Проблемы особо опасных инфекций. - Саратов, 1973. - Вып. 4 (32) - С. 91-93. 
5. Аванян Л.А., Соснихина Т.М., Лалазарова И.Г. Ингибирование активности каталазы в органах грызунов под 
влиянием микроба чумы //Проблемы особо опасных инфекций. - Саратов, 1971. Вып. 3 (19). - С. 125-129. 
6. Гуреева Г.С., Семененко Р.Д., Аванян Л.А. Исследование активности лактатдегидрогеназы и спектра ее 
изоферментов в крови полуденных песчанок с разной инфекционной чувствительностью к чуме // Проблемы особо 
опасных инфекций, Выпуск 6 (58). - Саратов, 1977. - С.14-16. 
7. Гуреева Г.С., Аванян Л.А. Активность ключевых ферментов гексозомонофосфатного цикла и системы 
глутатиона в эритроцитах высокочувствительных и резистентных к чуме грызунов // Проблемы особо опасных 
инфекций, Выпуск 5 (59). - Саратов, 1979. - С.56-59. 
8. Леви М.И., Зинин П.И., Штельман А.И. Наследование резистентности к чуме у полуденных песчанок // Тезисы 
докладов научной конференции по природной очаговости и профилактике чумы и туляремии. - Ростов-на-Дону, 
1962. - С. 96-98. 
9. Смирнова Е.Б. Сравнительные аспекты восприимчивости к возбудителю чумы полуденных песчанок // 
Карантинные и зоонозные инф. в Казахстане. - Алматы, 2001. - N 3. - С. 230-233. 
10. Сагимбеков У.А., Рапопорт Л.П., Арыкпаева У.Т. и др. Активность каталазы крови больших песчанок из 
Муюнкумов //XI межреспубликанская научно-практическая конференция противочумных учреждений Средней Азии 
и Казахстана по профилактике чумы. - Алма-Ата, 1981. - С.98-100. 
Түйін 
Сутягин В.В. - зертханамеңгерушісі, vit197803@mail.ru 
Бердибеков А.Т. - жетекшісі, tpcstald@mail. ru 
РММ«Талдықорган обаға қарсы күрес станциясы» 
Кіші құмтышқандардың популяция аралық айырмашылығына 
генетика-математикалық әдістерін қолдану тәжірибесі 
Жұмыс барысында Волга Орал және Каспий маңындағы құмды оба ошағында кіші құмтышқандардың екі 
популяциясында популяциялық генетикалық өлшемінде қан каталазасының деңгей бар жеке құмтышқанның 
таралуы анықталды. Волга өзенінің оң және сол жақ жағалауын мекен ететін кіші құмтышқан популяциясында 
Харди - Вайнберг заңына сәйкес тектік түрінің және алельді жиілігінің сандық өзгеруі анықталды. Статистикалық 
талдама көмегімен (X) Волга - Орал құмындағы кіші құмтышқандардың бақылаудағы және күтілген жиілік генетипі 
арасында елеулі айырмашылық бары дәлелденді. Кеміргіштердің осы популяциясында генотиптердің бейімделу 
қатыстылығы есептелген . Aлынған деректер негізінде Волга өзенінің оң жақ жағалауындағы кіші құмтышқандар 
популяциясы барынша бейімделген гетерозигата жиілігінің тепе-теңдігінің тұрақталуына әкелетін түр іріктелген. 
Aллель жиілігі табылды онда Волга - Орал құмтышқан популяциясында екі аллельді ұстап тұрады, ал олардың 
83 

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
жиілілігі тепе-тендікте болады: p
e
=0,444 и q
e
=0,556. Осы популяция үшін генетикалык жүктеме шамасы есептелген: 
L=0,448. Қоршаған ортанын қолайсыз жағдайларына кеміргіштер популяциясынын (жекелей емес) турактылыгы қан 
каталазасынын калыпты денгейімен байланысты емес. Сол жақ жағалаудағы кұмт^ішқандард^ін популяциясы АА 
генотипті түрмен ұсынылған. Сол жак жағалаудағы популяцияда а аллелі пайда болуы тек мутация болғанда немесе 
он жак жағалаудағы а аллелді генотипін алып жүретін кұмтышкандар көшкенде болуы мүмкін деген коръпъщды 
жасалды. Кіші кұмтышканнын екі популяциясында кан каталазасынын локусы бойынша генетикалык ұксастык және 
генетикалык ара кашыктык есебі келтірілген: 1=0,636 и D= 0,453. 
Түйін сөздер: каталаза, Харди - Вайнберг заны, табиғи іріктеу, салыстырмалы беймделу, генетикалык ұксастык, 
генетикалык кашыктык. 
Summary 
Sutyagin V.V. - Head of the Laboratory, vit197803@mail. ru 
Berdibekov A.T. - Head, tpcstald@mail. ru 
RSU "Taldykorgan Anti-Plague Station» 
Experience of using genetic and mathematical methods to 
the definition of inter-population differences in midday gerbils 
The paper defines the population genetic parameters of two populations of the midday of gerbils with the Volga-Urals and 
the Caspian sandy plague foci on the example of the spread of individuals with different levels of blood catalase. The 
quantitative changes in genotypes and allele frequencies, according to the Hardy-Weinberg equilibrium, the populations in the 
midday gerbils living on the right and left bank of the river. Volga. With the help of statistical analysis (/2) demonstrated a 
significant difference between the observed and expected genotype frequencies midday gerbils Volga-Ural sands. We 
calculated the relative fitness of genotypes in the same population of rodents. Based on the findings in the population of the 
midday gerbils from the right bank of the Volga River describes the type of selection leading to a stable (stable) equilibrium 
frequency of heterozygotes with maximum adaptability. Found allele frequency with which the population of the Volga-Ural 
gerbils will be supported by two alleles and their frequencies remain in equilibrium: p,, = 0,444 and qе = 0,556. For this same 
population is calculated the value of the genetic load: L = 0,448. It is shown that the adverse environmental conditions of the 
stability of populations of rodents (but not individual animals) environment is not associated with normal levels of blood 
catalase. The population of the left bank gerbils presented only individuals with genotype AA. It is concluded that the 
emergence of the left-bank population allele and is only possible as a result of mutation or migration into it individuals with 
the right bank of the carrier in its genotype and allele. The calculation of the genetic identity and genetic distance locus blood 
catalase two populations midday gerbils: I = 0,636 and D = 0,453. 
Keywords: catalase, the Hardy-Weinberg law of natural selection, the relative selection, genetic identity, genetic distance. 
ЭКОЛОГИЯ 
84 

Абай атындагы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
ӘОЖ 378.02.01:39. 
ҚАЗАҚСТАН  А Й М А Қ Т А Р Ы Н Д А  Т У Р И З М Д І  Д А М Ы Т У Д А Ғ Ы 
Ж Е Р Д І Ң ЖҮ ТАҢДАНУЫ  М Е Н  Қ У А Ң Ш Ы Л Ы Қ  М Ә С Е Л Е С І 
Алшымбеков С.К. - п.г.к. 
Елтану және туризм кафедрасы, Абай атындагы Қазақ ұлттық педагогикалықуниверситеті, 
Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы Savahat1963@mail. ru 
Мақалада әлемдік экологиялық мәселелердің бірі қуаңшылық «шөлейттену» үдерісі мен аймақтарда жердің 
жүтаң тартуы мәселесі қарастарылады. 
Қазақстандағы шөлейттену процесінің дамуына ықпал ететін негізгі табиғи фактор қүмдардың (30 млн.га-ға 
дейін) және сортаңданған жерлердің (127 млн. га) кең таралуына алып келетін климаттың құрлықтылығын және 
қүрғақгш>ілығын, су ресурстарының кедейлігі мен бөлуінің біркелкілігін айқындайтын елдің ішкі қүрлықтық жағ-
дайы болып табылады. Жерлердің жүтау процестерін дамыту үшін жағдай, қүрғақшылықтың әсері кезінде топырақ 
қүраудың маусымдық ерекшеліктерін бүзу кезінде жасалады. Сондай-ақ топ^ірақ-өсімдік жамылғысының әлсіз 
жинақылығы және оның серпінділігі шөлейттенудің алғы шарты болып табылады. Қазақстанның бүл табиғи ерекше-
ліктері антропогендік әсер етулерге табиғи ортаның әлсіз түрақтылығымен белгілі (қолда бар деректер бойынша 
елдің шамамен 75% аумағы экологиялық турадсыздандыгоудыщ жоғары қатеріне үшыраған). 
Қуаңшылықтан шөлейттенуге алып келетін антропогендік факторлардың әсерінен республиканың жануарлар 
әлемі біраз өзгерістерге ұіш>ірады. Жер үсті және топырақ насекомдарының, өрмекші тәрізділердщ, құстардың, сүт 
қоректілердің және басқа да жануарлардың фаунасы өте қатты зиян шекті. Республиканың солтүстік облыстарын-
дағы аймақтық дала фаунасының шамамен 80% аумағы жой^ілған. Ос^індай үқсас жағдай Тянь-Шаньның далалық 
белдеуінде және оның тау етегінде де қалыптасқан, онда фитофаг-жәндіктердің көптеген түрлері, өсімдіктерді тозаң-
дандыратын жабайы аралардың, жыртқыш және паразиттік буын аяқтылардың, үсақ құстардың, бауырымен жорға-
лаушылар мен сүт қоректілердің көптеген түрлері жоғалды. Үміткерге айналды. 
Түйін сөздер: Аридты зона, антропогендік фактор, шөлейттену, шөл, табиғат, эрозия, ландшафт. 
Қазақстандағы шөлейттену процесінің дамуына ықпал ететін негізгі табиғи фактор қүмдардың 
(30 млн.га-ға дейін) және сортаңданған жерлердің (127 млн. га) кең таралуына алып келетін климаттың 
қүрлықтылығын және қүрғақшылығын, су ресурстарының кедейлігі мен бөлуінің біркелкілігін 
айқындайтын елдің ішкі қүрлықтық жағдайы болып табылады. Жерлердің жүтау процестерін дамыту 
үшін жағдай, қүрғақшылықтың әсері кезінде топырақ қүраудың маусымдық ерекшеліктерін бүзу кезінде 
жасалады. Сондай-ақ топырақ-өсімдік жамылғысының әлсіз жинақылығы және оның серпінділігі 
шөлейттенудің алғы шарты болып табылады. Қазақстанның бүл табиғи ерекшеліктері антропогендік әсер 
етулерге табиғи ортаның әлсіз түрақтылығымен белгілі (қолда бар деректер бойынша елдің шамамен 75% 
аумағы экологиялық түрақсыздандырудың жоғары қатеріне үшыраған) [1]. 
Қазақстандағы шөлейттену процестерінің туындауына және дамуына алып келетін антропогендік фак-
торлар, ең алдымен шаруашылық қызметінің мынадай түрлерімен байланысты: малды жаю; егін шаруашы-
лығы; жер қойнауын әзірлеу; өнеркәсіптік, әскери және азаматтық объектілерді, суландыру және желілік 
қүрылғыларды салу және пайдалануға беру. Шөлейттену сондай-ақ, орманды жоспарсыз жаппай кесудің, 
мал азығы мен отынға бүталар мен жартылай бүталарды шабудың, орман және дала өрттерінің, жүйесіз 
рекреацияның, елді мекендер аумағында қоқыстарды үйымдастырудың, топырақтардың және улы заттар-
мен жер асты суларының ластануының, көліктің әсер етуінің нәтижесі болып табылады. 
Шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі конвенцияда қабылданған өлшемдеріне сәйкес айқындалған 
Қазақстанда шөлейттенудің басты түрпаты мыналар болып табылды: өсімдіктердің жүтауы; топырақтың 
сулы және желді эррозиясы; топырақтың сортаңдануы және қарашірінсізденуі; топырақтың, грунт және 
жерасты суларының химиялық ластануы; жердің және гидрологиялық режимнің техногендік бүзылуы. 
Өсімдік жамылғысының жұтауы - бүл ормандардың, жайылымдық жерлер мен шабындықтардың 
жүтауы түрінде көрініс беретін шөлейттенудің ең көп тараған және сырттай айқындалатын процесі. 
Республиканың есептік ормандылығы орман жамылғыларына сексеуілді орманжайылымдарын және 
бүталар тоғайын қоса алған кезде 4,6%-ды қүрайды, орман қүрамына тек ағаштарды қоса алған кезде 
нақты ормандылық 2,3%-ды қүрайды. 
85 

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
Соңғы он жыл ішінде орманжайылымының жұтауына 0,52-ден 0,47 дейiн, яғни 10%-ға кеміген, 
олардың тығыздылығының төмендегенiн көрсетедi. Ормандылықтың төмендеуi және жасанды орман 
өсіру көлемiнiң қысқаруы Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесік - Атырау және басқа да массивтердің басым 
шөлейт бөлiгiнде жайылымдардың азуы мен жұтауының өсуiне алапатты қауіп төндiредi. 
Соңғы 40 жылдың ішінде қылқан жапырақты ормандардың ӨНІМДІЛІГІ 7% кемiген, майқарағай ағаш-
тарының ауданы 13% кеміген, Кенді және Оңтүстік Алтай ормандарында ағаштардың жұтауы неғұрлым 
байқалады. Жоңғар және Іле Алатауында өсетін алма ормандарының ауданы 24% қысқарды. 
Шөлді өзендердің алабындағы ормандар өте қатты жұтауда. Осы ормандардағы өзен ағыстарын реттеу 
нәтижесінде топырақ ылғалдылығы кемігендіктен түрлердің қажетсіз өзгеруіне әкеліп соғуда. Мысалы, 
Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара ауданындағы Сырдария өзенінің алабында тұранға ағашының 
шамамен үштен бір бөлігі шыңғылдың қажетсіз бұталарына айналды. 
Жайылымдар мен шабындықтардың жұтауы. Тың жерлерді жаппай жырту Қазақстанның дала 
экожүйесіне неғұрлым кері және кешенді әсерін тигізді. 
Жайылымдықтарды жыртқан сайын, малды өнімділігі төмен жерге ығыстырған, сонымен бірге мал 
басын көбейту салдарынан қалған тың жай-күйіндегі жайылымдардың жүктемесі ұлғайды. Құнарлы 
жерлердің басым бөлігін жырту, көл маңы етегі және қазаншұңқырларының ылғалды сор шалғындарын 
қоса алғанда малды өнімділігі аз, кәрізденбеген, сортаң аумаққа ығыстырды және жинақтады [2]. 
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігінің деректері бойынша 2004 
жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша 188,9 млн. га-дан соңғы дәрежелі жұтауға 26,6 млн. га жеткен, ол 
күшті және өте күшті шөлейттенгенін көрсетеді. Республиканың орманды-дала және дала аймақтарында 
жерлерінің 34,8 млн. га жерін жайылымдар құрайды, оның 5,6 млн. га өте қатты жұтаған. Жайылымдар-
дың жұтау процесінің өсу үрдісі байқалуда. 
Қазақстанның 5,0 млн. га ауданында шабындықтар бар. Шөлейттену салдарынан шабындықтардың 
ауданы қысқаруда, оларды улы өсімдіктердің басуы, бұталардың көбеюінде, шалғындық өсімдіктердің 
ресурстық қана емес, сонымен қатар, суды реттейтін рөлі де толық немесе жартылай жойылуында көрініс 
береді. 
Топырақтың жел және су эррозиясы. Қазақстанда топырақтың жел эррозиясымен туындаған шөлейт-
тену далалы, құрғақ далалы, жартылай шөлейтті және шөлейтті ландшафтарды қамтыған. Жел эрозиясы-
ның әсерінен топырақтың жұқа бөлшектерінің ұшып кетуі және топырақтың құмдануы болады. Егістік 
жерлердің желмен үрленген қабатында қарашіріннің құрамы азаяды, сіңіріп алу көлемі қысқарады, 
карбонаттылығы көбейеді, агрохимикалық және сулы-физикалық қасиеттері нашарлайды. 
Бүгінгі таңда Қазақстанда егістік жерлерде дефляцияның зияндығының әлсіздігіне оның қысқаруына 
байланысты болжау жасауға болады. Алайда, республикамыздың қуаңшылық аймақтарында, әсіресе 
қатты жұтаған жайылымдарда жер эрозиясының күшею қауіптілігі бар. 
Суармалы жерлерді кеңейту жөніндегі бағдарламаны іске асыру барысында суландыруға сорғытыл-
маған және тұздалған топырақтардың ауқымды алқаптары тартылды. Көлемді суландырудағы өңірлердің 
су және экологиялық проблемаларының басты себебі болып жетіспеушілік емес, осындай табиғи 
жағдайдағы басқа елдерде судың үлестік шығыстарынан орташа алғанда, бір табан жоғары тұратын, суды 
үнемсіз пайдалану болып қалуда. Бұл суды тасымалдаудың қарабайыр технологияларымен, экономика-
лық ынталандырудың және оны үнемдеу дәстүрінің болмауымен белгіленеді. 
3op сүзгі шығындары мен суғарудың үнемсіз емес нормалары қайталама тұзданудың, батпақтанудың 
және су эрозиясының негізгі себебіне айналды, ал кәрізді сулардың төгіндісі өзендердің тыңайтқыштар-
мен, пестицидтермен ластануына және жоғары минералдануына алып келді. Алапаттың салдары 
Әмудария, Сырдария және Іле өзендерінің ластануы мен су балансының бұзылуына әкелді. Олардың 
ықпалы Балқаш және Арал өңірінің экологиялық және экономикалық проблемалар кешеніне де әсерін 
тигізді. 
Арал өңіріндегі экологиялық шиеленіс осы ғасырдың ең қайғылы оқиғаларының бірі болып табылады. 
Шөл орталығында орналасқан теңіз қоршаған өңірлердің табиғи-климаттық және экологиялық жағ-
дайына қолайлы әсер еткен және Арал өңірінің кең аумағында ылғалдылықтың реттеушісі, оңтүстік 
шөлдерден келетін аңызақ желдерден қорғаушы болды. Теңіз жоғары биологиялық өнімділікке ие болды, 
маңызды балық шаруашылығы, аң шаруашылығы, көлік және рекреациялық мәні болды. 
Әмудария мен Сырдария өзендерінің су ресурстарын суғаруға экстенсивті пайдалану нәтижесінде 
теңіз екі су қоймасына - Үлкен және
 КІШІ
 Аралға бөлінді. Өзендердің күзгі жайылуы қысқарды, тоғай 
және қамыс тез майды, фауна мен флораға бай көптеген теңіз маңы көлдері құрғап қалды, құмды 
86 

Абай атындагы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
шөлдердщ шекарасы кенейді, климаттын кұрғакшъілығы күшейдi, ауанын ылғалдылығы 10-18% азайды, 
аязсыз кезеннiн ұзактығы 30-35 күнге кыскарды. Сортандану және батпактану нәтижесiнде ғана 
Сырдария өзенiнiн бассейнінде жыл сайын ауыл шаруашылығы айналымынан суғарылатын жерлердiн 
10-15% шығады. Жайылымдардын ӨНІМДІЛІГІ 2-3 есе азайды және ауыл шаруашылығы дакылдарынын 
ӨНІМДІЛІГІ кыскарды. 
Арал касіретінін әлеуметтік, экономикалык және экологиялык салдарлары зор. Арал өнірі аудан-
дарында төтенше санитарлык-эпидемиологиялык жағдай калыптасты және мұнда сонғы 15-20 жылда 
жұкпалы аурулар, әсіресе, іш сүзегі, туберкулез, вирусты гепатит, сондай-ак онкологиялык аурулар 
ұлғайды. 
Осындай проблемалар Балкаш маны өнірінде де туындауы мүмкін. 
Гидрографиялык желіні жаппай реттеудін төтенше теріс салдары болды. Малды суару және жеткі-
ліксіз гидрологиялык негіздерсіз суғарылатын жайылымдарда дакылдарды суғару максаты үшін өзен 
казаншұнкырлары мен шағын өзендердін сағаларында жайылмалы ағыстын біраз бөлігіне кедергі келтіре-
тін көптеген бөгендер, тоғандар, апандар салынды. Резервтегі судын біраз бөлігі ұтымды пайдаланылды, 
калғаны - сүзгі және жерасты ағысына ағу салдарынан жоғалды. Көптеген көлдер кеуіп калды, калған-
дарында - олардын шаруашылык-ауыз су, балык шаруашылығы және рекреациялык манызы кұнсыз-
данып, судын минералдануы біраз артты. Жерүсті ағысынын біраз бөлігін жоғалткан көлдер мен шағын 
өзендерде судын өзін өзі тазарту процесі әлсіреді және коммуналдык және өнеркәсіптік ластаушылардын 
шоғырлануы өсті. 
Ретке келтірілген өзендерде каркынды су жайылуларынын кыскаруы жайылма экожүйелердін 
жұтауына: жайылма топырактарынын сортандануына, кұнарлы шабындыктардын өнімділігінін жоғалуы-
на, тоғай ормандарынын кыскартуына алып келді. 
Топырактын дегумификациялануы және сортандануы. Барлык жайылымдык жерлер мен жайылым-
дарда дегумификация процесі тіркелген. Қарашіріндінін азаюы егінді неліктен шығару жолымен коректі 
заттарды калпына келтірілмейтін шығарылуымен байланысты. Суғарылатын топыракта карашіріндіні 
жоғалту өзен атырауларында ағысты реттеу және коршаған аумактардын шөлейттенуі, сондай-ак 
ирригациялык эрозия нәтижесінде болуда. 
Суармалы емес жайылымнын жалпы аумағынан дегумификация есебінен әлсіз денгейінде - 4,5, 
орташа - 5,2 және жоғары денгейінде 1,5 млн. га шөлейттенген. Суармалы жерлердін карашіріксіздену 
үлесі 0,7 млн. га-ны кұрайды [3]. 
Көлдер мен баска да су коймаларынын кұрғап калуы кезіндегі топырактын сортандануы да Қазакстан-
нын ерекшелігі болып табылады. Суландыруды токтату немесе жедел азайту грунт суларынын төмен 
түсу денгейінін артуына топырак кұраудын гидрологиялык режимінін өзгеруіне, топырактын кұрғауына 
және шөлейттенуіне алып келеді. 
Топырактын және грунт суларынын ластануы. Сонғы екі он жылдыкта ауылшаруашылығы жерлерін 
химиялык өндеуден арнайы заттар мен топырактын химиялык ластануы, өндірістік калдыктарды 
орналастыру, саркынды суларды, атмосфералык төгінділерді калалар мен өнеркәсіп орталыктарына төгу 
кауіптілігі катты өсті. Топыракты мал шаруашылығы кешендерінін саркындылары да ластайды. 
Жер асты суларынын ластануы Қазакстанда өте кен таралған және онын әсер етуі салдарынан мына-
дай фактор ретінде каралады: жерлердін шөлейттенуі, топырактын, өсімдіктердін кайталама сортан­
дану^!, ауыз сумен жабдыктау жағдайынын нашарлауы. Пайдалы казбаларды өндірудін және ұксатудын 
кәсіпорындары, химиялык және улы калдыктары бар баска да өндірістep, мал шаруашылығы кешендері, 
кала агломерациялары және т.б. неғұрлым үлкен ластануды кұрайды. 
Техногендік шөлейттену. Қазакстандағы индустриалдык өндірісті дамыту және пайдалы казбалар кен 
орындарын әзірлеу көлік және инженерлік инфракұрылымды салумен, су және жер ресурстарынын жедел 
алыну^імен және ластану^імен, экожүйелерге тікелей және жанама теріс әсер етумен сүйемелденді. Осы 
әсер етудін түрлерімен катар, техногендік шөлейттену процестеріне әуе бассейніне улы заттардын 
шығарындылары біраз әсер етті, тіптен, өсімдіктерге улы өнеркәсіптік шығарындылардын тікелей әсер 
ету жағдайы да байкалған. 
Автожолдар жүйесі де техногендік әсерін тигізуде. Республикада олардын жалпы кашыктығы шама-
мен 100 мын км, онын жартысы катты жамылғымен камтылған, яғни 1 км аумакка жалпы пайдаланудағы 
0,036 км жол келеді, ал катты жамылғымен - 0,017 км. Автокөлік үшін жолсыз учаскелердін жалпы 
колжетімділігі кезінде олардын өте сирек желісі ретсіз козғалыска алып келді, онын нәтижесінде тұракты 
емес жолдар шөлейттенудін манызды факторларынын біріне айналды. 
87 

ВЕСТНИК КазНПУ им Абая Серия «Естественно-географические науки» №3(49),2016 г. 
88 
Қоршаған ортаға әсер көрсететін желілік инфрақұрылымның өзге түрлерінен теміржолдарды, мұнай 
және газ құбырларын, жоғары вольтты электржелілерін атап өту қажет. 
Техногендік шөлейттенудің ерекше нысандары қазіргі уақытта, республиканың 6% аумағын алып 
жатқан, ғарыш, әскери және бұрынғы ядролық сынақ полигондарының аумағының шегінде көрініс бере-
ді. Бұл ретте, олардың әсер ету аймағы егер, оған зымырандардың ұшу трассасын енгізсе, біраз ұлғаяды. 
Жерлерді тікелей алып қоюды қоспағанда, полигондардың теріс әсер етуі атмосферада жанбаған зымыран 
бөлшектерінің фрагменттерінің және басқа да ұшу аппараттары бөлшегінің қүлауында, ұшыру орында-
рында және құлаған бөлшектердің маңында аса улы зымыран отынының төгілулерінде, оттегі жануының 
зор көлемдерінде және зымыранды ұшыру сәтінде озон қабатының бұзылуында көрініс береді. 
Шөлейттенудің негізгі теріс салдарларының бірі болып түрлердің жергілікті популяцияларының толық 
жойылуы есебінен де және олардың мекен ету ортасы мен санының азаюы есебінен де әрі фитоценотивтік 
белсенділік және репродукциялық қабілетінің төмендеуінен де болатын биоәртүрліліктің жұтауы болып 
табылады. 
Шөлейттенуге алып келетін антропогендік факторлардың әсерінен республиканың жануарлар әлемі 
біраз өзгерістерге ұшырады. Жер үсті және топырақ насекомдарының, өрмекші тәрізділердің, құстардың, 
сүт қоректілердің және басқа да жануарлардың фаунасы өте қатты зиян шекті. Республиканың солтүстік 
облыстарындағы аймақтық дала фаунасының шамамен 80% аумағы жойылған. Осындай ұқсас жағдай 
Тянь-Шаньның далалық белдеуінде және оның тау етегінде де қалыптасқан, онда фитофаг-жәндіктердің 
көптеген түрлері, өсімдіктерді тозаңдандыратын жабайы аралардың, жыртқыш және паразиттік буын 
аяқтылардың, ұсақ құстардың, бауырымен жорғалаушылар мен сүт қоректілердің көптеген түрлері 
жоғалды. Тянь-Шань, Жоңғар Aлатауы мен Тарбағатай тауларының бөктерінде, сондай-ақ Тауқұм, 
Мойынқұм, Сарыесiк-Aтырау және басқа да шөлдерде малды көп жаюдан жануарлардың көптеген түр-
лері мекен ету ортасын қысқартты (оның ішінде бірегей түрлері), сандары Қазақстанның "Қызыл 
кітабына" енуіне үміткерге айналды. 
Ірі өнеркәсіптік қалалардың маңындағы, әскери полигондардың аумағындағы және пайдалы қазба-
ларды өндіру аудандарындағы фаунада үлкен өзгерістер болды [4]. Шөлейттену процесі өсімдіктердің 
жұтауына біраз әсер етті. 
Солтүстік шөлейттерде қыстақтардың, кенттердің маңында және мал айдайтын трассалар бойында, 
орта және оңтүстік шөлейттерде артық мал жаюды қоспағанда дербес артық мал жаю байқалуда, өсімдік 
жамылғысының бұзылуы техногендік әсер етулермен және реттелмейтін жол желісімен байланысты 
болды. 
Көптеген жылдар бойына Қазақстан ормандары қарқынды жұтауға ұшырап келеді. Солтүстік-Батыс 
Қазақстанда бұл ең алдымен жайылмалы ормандарға, шөлейт аймақтарда сексеуілге ормандарына, таулы 
аудандарда - қылқан жапырақты ормандарға қатысты болды. Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Aлатауы-
ның таулы ормандардың түрлерінің ауысуы мен шекарасының өзгеруі байқалуда. 
Шабындық өсімдіктерінің шөлейттенуі қарқынды процесінің қатты антропогендік прессін тудырды. 
Әсіресе Іле, Сырдария және Шу өзендерінің атырауларында және жайылмаларының төменгі бөліктерінде 
шабындық өсімдіктерінің қатты өзгерістері болды. Мұнда жоғары өнімді қамысты қауымдастықтар 
толық жұтаған. 
Шөлейттену бiрқатар экономикалық және әлеуметтж салдарларга алып келдi, оның штде: 
- өсімдік өнімдерінің түсімділігі мен жалпы өнімінің азаюы; мал басының және мал шаруашылығы 
өнімділігінің азаюы; 
- аграрлық саласының экспорттық әлеуетінің азаюы; 
- тамақ және жеңіл өнеркәсіптің дамуының тоқтауы; 
- аграрлық және ұқсату секторларынан салық қаражаттарының бюджетке түсуінің жедел азаюы. 
- туризмге қатысты табиғи аймақтардың көріксізденуі. 
Республика аумағында жердің жұтаңдануы мен қуаңшылықтың артуы, нәтижесінде шөлейттену 
үрдісінің өріс алуы туризмнің де, дамуына ықпалын тигізуде. 
Статистикалық деректер аграрлық саланың экономикасындағы теріс үрдістерді көрсетеді. Олар негізі-
нен, ауыр көп деңгейлі реформалаумен және қайта құрылымдаумен белгілі, алайда, шөлейттену процесі 
республиканың барлық аумағы бойынша ресурстардың өнімділігіне дербес теріс таңба қалдырады, ал 
дамыған шөлейттену өңірлерінде экономикалық шиеленістің басымды себебі болып табылады [5]. 

Абай атындагы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану - география гылымдары» сериясы №3(49), 2016 ж. 
89 
Шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарының қалыптаспағандығы, жайылымды мал шаруашылығы 
жүйесінің бұзылуы, техникалық және қаржы құралдарының жеткіліксіздігі жұмыссыздық пен кедейлікті 
ұлғайтады. 
Қазақстандағы қазіргі әлеуметтік жағдай мынадай жағдаймен байланысты, шөлді аумақтарда орналас-
қан облыстардан халықтың жыл сайынғы көшіп кетуі жүздеген мың адамдарға жетеді. Экологиялық 
теңбе-теңдіктің бұзылуы және мекен ету ортасының жұтауы салдары болып табылатын халықтың төмен 
тұрмыс деңгейі, тойып тамақтанбау, жеткіліксіз медициналық қызмет көрсету, пайдалануға жарамсыз 
ауыс су, шаңды және тұзды борандар халық денсаулығы жай-күйінің тез нашарлауына, демографиялық 
қолайсыздықтың алғы шарты болып табылатын халықтың өсуінің азаюына алып келді. 
1. Бейсенова А., Самакова Т., Есполов. Экология және табигатты тиімді пайдалану. - Алматы, 2004. 
2. Әлімбетов А., Оспанова Г., Мейірбеков С. Табигатты пайдалану және оны қоргау негіздері. -
Алматы:Атамұра, 1983. 
3. Чигаркин А.В. Қазақстан ландшафтының келешегі. - Алматы, 1983. 
4. Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаган ортаны қоргау. - Алматы, 2007. 
5. Ережепова Ғ. Экология - ел тагдыры //Атамекен. - 2002. - 10 шілде. 

жүктеу/скачать 2,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: