Ч а с т ь V i молодой ученый
Молодой ученый Қазақстан
жүктеу/скачать 6,09 Mb. Pdf көрінісі
|
| 416
Молодой ученый Қазақстан Мақсаты: Монополиялардың пайда болуының негізгі се- бептерін; экономиканы қазіргі заманғы монополияландырудың ерекшеліктерін; Қазақстанда қолданылып жүрген монополияға қарсы заңнаманы және оны жетілдіру перспективаларын қара- стыру. Экономикалық қайта құрулардың жетістігі көп жағдайда мемлекеттің монополиялық процестер мен бәсекелестік қа- тынастарды реттеудің сараланған, тексерілген жүйесіне бай- ланысты болады. Бұрынғы КСРО-ның командалық-әкімшілік жүйесінен мұраға қалған біздің елде монополистік алыптардың бүкіл кешені экономиканы монополиясыздандыру және моно- полиялар нарығында қолданыстағы рөлдердің күшеюіне жол бермеу мәселесі ерекше маңызды болып табылады. Қазақстанда жосықсыз бәсекелестікке жол бермеу бой- ынша мемлекеттік бақылауды құру процесі іс жүзінде нөлден басталды, өйткені жақында ғана экономиканы басқаруда болған командалық-әкімшілік жүйе өзінің мәні бойынша ша- руашылық қызметте еркін бәсекелестіктің болуын жоққа шығарды. Сондықтан қазіргі кезеңде монополистік процестер мен бәсекелестікті реттеуге байланысты заңнамалық базаны құру мен жетілдірудің, Қазақстан халқының осы саладағы экономи- калық реформалардың қажеттілігін түсінуінің маңызы зор. XIX ғасырдың соңында нарық өзінің ғасырлық даму та- рихында алғаш рет күрделі проблемаларға тап болды. Бәсеке- лестіктің жұмыс істеуіне нақты қауіп төнді — бұл нарықтың қажетті атрибуты. Бәсекелестік жолында экономикадағы мо- нополистік құрылымдар түрінде айтарлықтай кедергілер туын- дады. Монополия тарихы ежелгі дәуірге кетеді. Монополистік тен- денциялар нарықтық процестердің дамуының барлық кезең- дерінде әр түрлі формада және бірдей дәрежеде көрінеді және олармен бірге жүреді. Дағдарыстар мен монополиялық құбылыстардың өзара бай- ланысы монополияланудың себептерінің бірін көрсетеді, атап айтқанда: көптеген фирмалардың монополистік практикасы дағдарыстық күйзелістерден құтқарылу әрекеті. Сол кездегі эко- номикалық әдебиеттегі монополиялар «дағдарыс балалары» деп аталуы кездейсоқ емес [1]. Ең танымал А. Лившиц экономикасындағы монополизм түрлерінің жіктелуі. Қазіргі әлемдік экономикалық теория мен практиканы талдауға сүйене отырып, Лившиц бұл құбылы- стың кем дегенде 6 негізгі түрін бөліп көрсетуге заңды деп са- найды: 1) бәсекелестіктен өсетін, өндіріс пен капиталдың шоғыр- лануына негізделген монополия; 2) коммуналдық қызметтерге, сондай-ақ металлургия, электр энергетикасы, теміржол көлігі және т. б. салаларға тән технологиялық (немесе табиғи) монополиялар мен олигополи- ялар жатады.; 3) өндірілетін бір типті өнімнің саралануынан туындаған монополизм; 4) қазіргі ҒТР-ның қандай да бір бағыттарында көшбасшы кәсіпорындардың монополизмі; 5) табиғи мемлекеттік монополиялар (ақша эмиссиясына, эластикалық емес сұранысқа ие тұтыну тауарларының жеке- леген түрлерін сатуға және т. б. мемлекет монополиясының үл- гісі); 6) экономиканың командалық-әкімшілік типіне тән моно- полизм [2]. Қазақстандық монополиялар стратегиясының нұсқала- рының бірі серпімді емес сұраныс тауарлары тобын кеңейту болып табылады. Егер өнімге сұраныс баға мен кіріс бойынша тікелей және кросс-икемділікті сақтаса, онда бағаны басқару мүмкіндігі айтарлықтай шектеулі болады. Тұтынушылар бағаның өсуіне сұраныстың азаюымен, оны басқа тауарларды сатып алуға ауыстырумен жауап бере алады. Керісінше, моно- полиялардың диктатурасы тұтынушыға теледидарлар, тоңа- зытқыштар, автомобильдер және басқа да тауарлар бағасына байланысты әр түрлі модельдерді таңдамай ұсынылған кезде сенімді кепілдендірілген [3]. Қазақстанда нарықтық жүйелердің дамуымен нарық пен монополизмнің тұрақсыз теңгерімі мемлекет нарықтың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасау жауапкершілігін өзіне алғанға дейін біраз уақыт сақталды. Нарықтық бәсекелестікті қорғауға кірісіп, мемлекет өзінің барлық экономикалық және саяси әле- уетін монополизмге қарсы қойды, монополияға қарсы профи- лактиканың тиімді құралдарын тапты, экономика үшін қауіпті монополистік құрылымдарды бөлшектеді. Осы себепті, бәсеке- лестіктің кез-келген өсуін көп күш жұмсамай-ақ жеңе алатын ірі корпорациялар көбінесе монополистік мінез-құлықтан бас тартуды жөн көреді. Олар монополияға қарсы заңдарға сәйкес санкциялар қолданудан қорқатындықтан емес. Олар мемле- кеттің қатысуымен құрылған экономикалық ортада әрекет етеді, онда монополизм емес, бәсекелестік көтермеленеді, мұнда мі- нез-құлықтың бірінші нұсқасы екіншісіне қарағанда тиімдірек болады. Бұл саясат монополиясыздандыруды оның қызметінің негізгі бағыттарының бірі-мемлекеттің тұрақты функциясына айналдыру туралы айтуға болатын ауқымға ие болды. Салада монополиялардың болуы оған бәсекелестердің қол жетімділігі қиын немесе мүмкін еместігін көрсетеді. Көбінесе бәсекелестердің салаға кіруіне кедергі келтіретін кедергілер объективті себептермен туындайды, кейде олар жасанды түрде жасалады. Біріншіден, технология кедергі бола алады. Мысал ретінде энергетика, металлургия, теміржол көлігі, қалалық комму- налдық шаруашылық (газ және сумен жабдықтау, кәріз) және т. б. жатады, онда технологияның өзі кәсіпорындардың өте шек- теулі санына немесе тіпті біреуіне мүмкіндік береді. Екіншіден, салаға кіруге тыйым салатын немесе шектейтін табиғи кедергі — бұл патенттер мен лицензиялар. Патенті бар өнертапқыштар біраз уақыттан бері монополиялық өн- дірушілер болып табылады. Мемлекет лицензиялардың (рұқ- саттардың) көмегімен салаға қолжетімділікті немесе қандай да бір қызметпен айналысуды шектейді. Үшіншіден, бірқатар облыстардағы мемлекеттік монополи- ялар табиғи тосқауыл болып табылады. Сонымен, мемлекеттің орталық ақшаны ұсынуды ұйымдастыруға және реттеуге моно- полиясы табиғи болып табылады. Төртіншіден, жасанды кедергі корпорацияның өндірісті едәуір кеңейтуі (шоғырлану) немесе бірнеше корпорация- лардың біреуіне қосылуы (орталықтандыру) болуы мүмкін, бұл |