Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

ә
л е м і н е  
т о л ы ң
  т ә
у е л д і   б о л
а   о т ы
р ы
п  
о й
- ң
и я л ы
н д а   б ү л  
ә
л е м д і   ө
з і н е   б а ғ
ы
н д ы
р а д ы
.   М
ү
н д а   х а й
у а н а т т а р   м
е н   а д а м
­
д
а р   " ң
о ғ
а м ы
"   б ө
л і н б е й
т і н   т ү
т а с   к ү
й
і н д е   б і р і г і п
  к е т е д і .  
Х а й
у а н   а д а м д а р д ы
ң
  б і р г е   т ү
р у   е р е ж
е с і н
е   б а ғ
ы
н а д ы
,   о ғ
а н  
а д а м н ы
ң
  т і л і   т ү
с і н і к т і ,   о л   ж
а з а л а й
  д а   ж
э н
е   к е ш
і р е  д е   а л
а ­
д ы
,   м
е й
і р і м
д і   д е   ж ә
н е   қ
а т ы
г е з   д е   б о л
а   а л а д ы
.
У а ң
ы
т   ө т е   к е л е   т а б и ғ
а т ң
а   ү
с т е м д і к   е т у   е л е с т е т у д е н  
н а ң
т ы
  і с к е   а с ы
р у ғ
а   ұ
л а с қ
а н   к е з д е   ғ
а н а   т о т е м
д і к   н а н ы
м
-  
д
а р   д а ,   ғ
ұ
р ы п т а р   д а ,   е р т е г і л е р   д е   к е й
б і р   ж
ү
р н а ң
т а р ы
н  
қ
а л д ы
р а   о т ы
р ы
п   ж
о й
ы
л ы
п   к е т е д і .   Е н д
і   х а й
у а н ғ
а   с е к е м -  
д е н е   ң
а р а у д ы
  ү
м ы т ң
а н   а д а м
  о ғ
а н   м ы
с қ
ы
л м е н   қ
а р а й
  б а с ­
т а д ы
.   Х
а й
у а н д
а р   т у р а л
ы
  а л ғ
а ш қ
ы   е р т е г і л
е р  
а ң
д а р д ы
ң
 
а р а м
д ы
ғ
ы
н а н   н е м
е с е   а ң
ғ
а л д ы ғ
ы н а н   а д а м д а р д ы
ң
  б о й
ы н -  
д а ғ
ы   к е м
ш
і л
і к т е р   т ү
с п а л м е н   к ө
р с е т і л е т і н   е р т е г і л
е р г е  
а й
н а л д ы
.   С о н ы
м
е н   х а й
у а н а т т а р   т у р а л
ы
  е р т е г і л е р   ө
з і н і ң
 
б а с т ы
  с и п а т ы
н а  
一
  а л
л
е г о р и з м
г е   и е   б о л д ы
.
Қ
а з а ң
  х а й
у а н а т т а р   т у р а л ы
  е р т е г і л е р і н і ң
  ѳ
з д е р і   п а и д а  
б о л т а н   т о т е м
д і к   н е г і з д е н   а ж
ы
р а ғ
а н ы
н а   к ѳ п   у а к ы
т   б о л д ы
.
Т ұ
р м ы
с - с а л т   е р т е г і л е р і .   Т ү
р м ы
с - с а л т   е р т е г і л е р і н д е   х а -  
л ы ң
т ы ң
  т ү
р м
ы
с - т і р ш
і л і г і   к е ң
і н е н   с у р е т т е л е д і .   Ә
с і р е с е ,  
ң о ғ а м  ө
м і р і н е   б а с а  к ө ң і л   б ө
л і н е д і .   Қ
а з а ң
т а р д а   ж ү
б а и л а р ғ
а ,  
о т б а с ы
л ы
қ
- р у л ы
қ
  т а қ
ы
р ы
п т а р ғ
а   а р н а л ғ
а н   е р т е г і л е р  
а з  
к е з д е с е д і .  
К ө
п т е г е н   т ү
р м ы
с - с а л т   е р т е г і л е р і   т ү
р і   ж а ғ
ы
н а н  
н о в е л л а н ы
,   ш а ғ
ы н   қ
ы з ы қ
т ы   ә
ң
г і м е н і   е с к е   т ү
с і р е д і .   М
ы
­
с а л ы
,  
Б і т у   ә
ж е  
е р т е г і с і .   Б а й
д ы ң
  ү л ы   ң а л ы ң д ы ң   і з д е п  
ж ү
р г е н д е   ү
н а т ң
а н ы   к е д е й
  б а қ
т а ш
ы
н ы
ң
  қ
ы з ы   б о л ы
п   ш
ы
­
г а д ы
.   К ө
ң
і л і   ң а л ғ а н   ж
і г і т   о л   ң
ы
з д ы
  ң
ы
л ы
ш
п е н   ұ
р а д ы
,  
ң ү й м а   а л т ы
н ы
н   ү
м ы т   ң
а л д ы
р ы
п   к е т і п   қ
а л а д ы
.   К е д е й
  б а ң -  
т а ш
ы
  б а й
ы п   к е т е д і ,   а л   о н ы
ң
  ң
ы з ы   с ѵ
л у   қ ы з ғ а   а й
н а л а д ы
.  
Б
і р н
е ш
е   ж
ы
л д а н   к е й
і н   ж
і г і т   т а ғ ы   і , , а л ы ң д ы ң   і с д *   у г е   ш
ы
­
г а д ы
  д а ,   б а қ
т а ш
ы
н ы
ң
  ң
ы з ы н   т а к ы
п ,   ң ү д а   т ү
с е д і .   Е р т е г і  
" Т а ғ
д ы
р д а н   ң
а ш
ы
п   ң ү т ы л а   а л
м
а й
с ы
ң
，一
 
д е г е н д і   м е ң -  
з е й
д і .   Е р т е г і   е к і   ж а с т ы
ң
  ң
о с ы
л ы
п ,   б а қ
ы т т ы   д а   ү з а ң   ғ ү м ы р  
к е ш
у і м
е н
  а я ң
т а л а д ы
. О
с ы
л а й
ш
а ,   б а ң
ы т   б а й
л ы ң
т а   е м
е с  
е к е н д і г і   с ө з   б о л а д ы
.
О с ы
л а й
  е р т е г і д е   а ң
ы л   м
е н   а д
а м
г е р ш
і л
і к   ж
е ң
і с к е   ж е -  
т е д і .   О ң
б а ғ
а н д ы
ң
п е н   ж
э н
е   а л д а у м
е н   ж
ы
л
ы
  о р ы
н д ы
  и е м -  
д е н у г е  
т ы
р ы
с ң
а н   а д
а м
д
а р   с ө
з с і з   ж
е ң
і л
і с к е   ү
ш
ы
р а й
д ы
.
5 7

Т ү
р м ы
с т ы
қ
  е р т е г і л е р д і ң
  і ш
і н д е  
с а т и р а л ы
қ
  е р т е г і л е р  
е р е к
ш
е   о р ы
н
  а л
а д
ы
.  
М
ү
н д а й
  е р т е г і л
е р д
і ң
  м
а ң
с а т ы
 
е р с і л і к - о ғ
а ш
  ң
ы л ы
қ
т а р д ы
  ә
ш
к е р е л е у   б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.  
С а т и р а л ы
қ
  е р т е г і л е р д е   ж ә
б і р   к ө
р с е т у ш
і л е р д і   ж е ң
у   т у р а ­
л ы
  х а л ы қ
т ы ң
  к ө
к е й
к е с т і   а р м
а н ы
  к ө
р і н і с   т а б а д ы
.   Б ү ғ а н  
" А
л
д
а р   к ө
с е   м
е н   Ш
ы
ғ
а й
б а й
"   е р т е г і с і   м
ы
с а л   б о л
а   а л а д ы
.
Өзін-өзі 
т е к с е р у г е   а р н
а л
г а н
  т а п
с ы
р м
а л
а р :
-
1
. О
л ж
а с   С ү л е й м е н о в т ы ң   е р т е г і л е р  
一
  " Е р т е г і л е р   -   б ү л   х а -  
л ы ң т ы ң  д үн и е та н ы м ы н  ұ ғ ы н у  — 
деген ойлары н
а я қ
т а п   ж
а з ы
п   ш ы ғ
ы ң
ы з д а р .
2 .   Е р т е г і   б ұ л   х а л ы қ
т ы ң
_____________________________________________________________________________
3 .   Қ и я л - ғ а ж а й ы п   е р т е г і л е р і н і ң
  и д
е я с ы
________________________________________
4 .   Ж
а н у а р л
а р   т у р а л ы
  е р т е г і л е р д і ң
  т о п т а р ы
н   а т а ң
ы з .
5 .   Т ү р м ы с т ы қ   е р т е г і л е р д і ң
  і ш
і н д е   с а т и р а л ы ң
  е р т е г і л е р д і ң
 
а й
ы р м а ш ы л ы ғ
ы   н е д е ?
6 .   Т ү р м ы с т ы ң   е р т е г і л е р   ң а н д а й   м а қ
с а т т ы   к ө
з д е и д і ?
Эпос
Э п о с .   Қ
а з а ң
т ы ң
  х а л ы қ
  а у ы
з   ә
д е б и е т і н д е г і  
кең 
д а м ы ғ
а н .  
" Э п о с  
с ө
з і  к ө п   м а ғ
ь ш
а л ы
.   Э п о с  
一
 ә д е б и е т т і ң  ү ш   т ү р і н і ң  б і р і :  
( э п о с ,   л
и р и к а ,   д р а м
а ) .   С о н д а й
- а ң
,   э п о с  
一
  ѳ т е  е р т е  з а м
а н д а г ы
 
о ң и ғ а ,   б а т ы
р л а р   т у р а л ы
  х а л ы
ң
т ь щ
  ш
ы
ғ
а р м а .   М
ұ
н д а и   ш ы -  
ғ
а р м а   т е к   ө л е ң   т ү
р і н д е   н е м
е с е   ө л е ң   ж
о л
д а р ы
  ң
о с ы л ғ
а н   п
р о ­
з а   т ү
р і н д е   ж
а з ы
л а д ы
.
Э п о с т ы
ң
 т у у ы
 м
е н  а л ғ
а ш қ
ы  д а м
у ы
  қ
а з а қ
ы   а қ и қ а т   қ ү б ы -  
л ы
с т а р ы
м
е н   ң
а л ы
п т а с ы
п ,   х а л ы ң
т ы ң
  ө
м і р л і к  ж
э н
е   р у х а н и

әдістерін бойына с ің ір іп ，тарихи ғасырлар бойына дамы­
ды.
Эпостың түп-төркіні көне заманда жатыр. Сонау Орхон- 
Енисей жазба ескерткіштерінен, мола қүлпытастарынан, 
ңазбалардан табылып, батырлар мен рубасылардың ерлік- 
тері  мәңгі есте саңталды.  Көптеген эпостық шығармалар 
рулардың шығарған өлеңдері негізінде туындаған. Қазаң 
эпосы өзіндік жанр ретінде X V -X V II ғасырларда ңазаң ха- 
лқы ны ң феодалдың езгі мен күресі түсында ңалыптасты. 
Эпикалың  шығармалардың  мөтіндері  бізге  ауызба-ауыз 
ақы н-ж ы ра ул ард ы ң   өлеңдерімен  ж е т іп ,  олардың  бір 
бөлімдері фольклористермен, оңымысты-шығыстанушы- 
лармен төңкеріске дейін жазылып алынды.
Қазаң  халңы ны ң  көптеген  э п и ка л ы қ  өлеңдері  мен 
жырлары батырлар  туралы және ғаш ы қтар  туралы бо­
лы п  бѳлінеді,  оны  фольклористикада  батырлар  ж ы р ы  
мен түрмыс-салт жырлары деген терминдермен береді.
Б
а т
ы
р л
а р   ж
ы
р ы
  -  
б ү л  
хальщ ауыз эдебиетіндегі та­
рихи жағдай, батырлардың халңы мен отаны ү ш ін  ерлік 
істері туралы шығармгілар. Мүндай эпос негізінде батыр- 
дың  ж е ң ісім е н   аяқталаты н  күрес,  ж аум ен  теке-тірес 
ж аты р.  Сондыңтан  мүндай  шығармалардың  барлығы 
дерлік батырлар есімдерімен аталады:  "Қобыланды ба­
ты р" , "Ңамбар баты р", "А лпам ы с", т.б.
Эпостың басты ке йіпке р і -  өн бойында халыңтың жаң- 
сы  ңасиеттері  бейнеленген  батыр,  жауынгер.  Ол  асңан 
к ү ш  иесі және азаматтық ңасиеттермен ерекшеленеді.
Батырлар ж ы ры на характерлік гипербола, эпитеттер, 
айбынды, салтанатты стиль тэн.
Батырлық эпос 
一
  бүл халңын ауыр ңайғы-ңасіреттен, 
өз  руы н  жаудан  ңорғайтын,  асңан  кү ш ім е н   ерекшеле- 
нетін батырлардың ерен ерліктері мен өмірлері туралы 
сю ж етті өлең.
Батырльщ эпос көш пенді өмір сүріп, іш к і жэне сыр­
тцы жауларымен  күрескен  ңазаң  халңының өм іріндегі 
тарихи жагдайлар негізінде туған.
Батырлар ж ы р ы  -   бүл үлкен тарихи даму ж ү р гізе тін  
өнер ңүбылысы.  Қазаңтың батырльщ жыры нда тарихи

жағдай ерекше фантастикамен, батырлыңпен бейнелен­
ген.  Эпикалың  ескерткіш терді  белгілі  бір  тарихи  ж а г­
даймен, тарихи түлғамен байланыстыру ңиын, дегенмен 
ке й б ір е у ін ің   м азмүны на  ңарап,  онда  кө р ін е тін   ңазаң 
халқы ны ң тарихи ширегіне ңарап,  өткен уаңытын  ша- 
малауғаболады.
Қ а з а қ т ы ң   баты рлы ң  эпосы ны ң  өте  кө не  нұсңасы 
V I I I- X   ғасырға,  патриархалдың-рулың  қатынастардың 
ыдырау дәуіріне жатады. Руаралың тыныштыңтың бүзы- 
луы, рулардың этникалың бірігуі, руаралың соғыс жөнінде 
сыбыстың тууы,  жер ауыстыру,  рубасылар мен ыңпалды 
адамдар туралы мәліметтер эпостың негізін қүраған.  Эпи- 
калың стильдің түзіліп жэне дамуы үдерісінде  айтылған 
бөлімдер  ір і  батырлар  есімі  төңірегінде  ш оғырланған. 
Эпикалың шығармада батырлардың шыңқан тегі айтылуы 
тегін емес: Қобыланды -  қарақыпшаң руынан, Алпамыс 
— 
ңоңырат руынан, Қамбар -   ноғай руынан.
Алпамыс  туралы  жырда  патриархалды-феодалдың 
ңоғамның ыдырауын бейнелей отырып, халы қ б ір л ігін ің  
қ а ж е т т іл ігі  идеясы  көрінеді.
X V -X V I ғасырларда Алтын Орда ңүлап, қазаң мемлекеті 
қүрыла бастаганда，ңазаң жеріне жоңғар феодалдары ша- 
буыл жасады. Әсіресе, X V II ғасырдың орта тұсында цазац­
тарды  қатты ңыспаңңа алды,  оның артынан  1723  ж ы лы  
жоңғар-қалмаң әскерлері шабуылдады. Осыдәуірдегі жоң- 
ғарлар мен қалмақңа қарсы батырлың күрестер батырлар 
жыры н т ү п к іл ік т і ңалыптастырды. Тура осы тарихи кезең 
көптеген эпикалық шығармада көрініс табады.
Ңазақ хандары мен еңбекші халың арасындагы күрес 
"Ер-Тарғы н", "Е р -К өкш е" эпикалың поэмаларында бей­
неленген.
К ейініре к жазылған "Қарабек",  ” Өтеген батыр",  "Ар- 
қалың батыр" сынды эпикалың шығармаларда батырльщ 
тақырыбы социалды-саяси күреспен, ңазаң даласындағы 
қоғамдың тартыстармен байланыстырылады.  "Арқалы ң 
батыр"  жыры нда  қазаң  халңы ны ң  Ресеймен  ңосылуы 
түсындағы  кө ң іл -кү й і,  Ресей мемлекетінен  ңолдау ізде-
6 0

ген жэне өз халңының тағдырын ойлайтын батыр образы 
суреттеледі.
Эпикалың  ш ығарманың  бәрі  бірдей халыңтың  емес. 
М ысалы:  "Ораң-Мамайда"  н е гізіне н  феодалдың  ынта 
кө р ін іс табады.
"А л пам ы с" эпосы -   өте көне батырльщ ж ы р. Онда тек 
көненің түрмыс-салт ңатынастары ғана емес, көне миф тік 
үсыныстар  да  бейнеленген.  Оларда  негізінен  батырлар- 
дың өз тайпа мен руларын ңорғауы, аңшы-мергендер ту­
ралы әңгімеленеді.
"А лпам ы сты ң" көне түпнүсқалары  бізге жетпесе де, 
ол  туралы ж ы р  т ү р к і тектес халыңтарда саңталған.  Бүл 
алтайлық  "А л ы п-М анаш "  жэне  "А л па м ы ш "  батырлар 
ж ы ры , татар халңының "А л пам ы ш " батырлың ертегісі, 
баш қүрттың "Алпам ы ш  пен Б арсы н-хы лууы ", ңараңал- 
па қ,  ңазаң,  өзбек  халыңтарының  "Алпам ы с"  -   "А л па­
м ы ш "  эпостары.
"Алпамыс" ж ы ры  н е гізін ің  кѳ нел ігін мойындап, оңы- 
мыстылар  әр  түр л і  ш еш ім ге  келеді.  Біреулері  Д еш ті- 
Қы пш аң кезінде Х ІІ-Х ІѴ  ғ., екінш ілері  Арал, Сырдария 
сағаларында өзбек, ңазаң, ңараңалпаң халңының жасаң- 
талуынан бүрын қүрылған ңоңырат руының эпосы дейді.
Ү ш ін ш і  болжам  бойынша  "Алпам ы с"  батырльщ  ер- 
тегі ретінде V I-V III ғасырларда о ң түстік Алтай таулары 
аясында,  Т ү р ік   ңағанаты  дәуірінде  ңүрылы п  жэне  со- 
сын X V I ғасырда көш пелі өзбектің Ш айбани хандығын- 
да жайылған.
Фольклористердің басым к ө п ш іл іг і Алпамыс туралы 
ж ы р  дала кѳш пенділері арасында, патриархалды-рулың 
ңатынастар жағдайында  ңүрылған деп есептейді.
"Алпам ы сты ң"  ңазаңша нүсқауларын оңып зерттеу, 
оның  ке й ін ір е к  кезеңде  ңүры лғаны н  көрсетті.  ” Алпа- 
м ыстың"  ңазақш а  нүсңауларының  іш ін д е гі  әдеби  жа- 
зылғаны —  С.А ққо ж а е вты ң  нүсңасы.  Ол Қоңырат руы- 
ны ң  байы  Байбөрінің  баласы  болмаған  деген  тарихпен 
басталады.  Өскен  соң  өзін  "қубас"  деп  кем сітетін  өгей 
үлы Үлтанды тәрбиелейді. Ренжіген Байбөрі м ал-мүлкін 
үлестіріп,  бәйбішесімен  өз  аулынан  ке тіп  ңалады.  Көп
61

ж ы л ғы  күйзелістері сәттілікпен аяңталып, олардьщ А л ­
памыс атты баласы болады. Ол бес-алты жасында-ақ ба­
тыр бон шыгады. Одан соң айдай сүлу Гүлбаршынға үйле- 
неді.
Ж ы рды ң е к ін ш і бөлімі —  батыр мен ңалмақ рулары- 
ны ң  тарихы.  Алпамыс  әйелімен  туған  ауылына  ке л іп, 
ңалмаңтың  ханы  Таиш ы н  ә ке сін ің   ү й ір ін   айдап  кет- 
ке н ін  естиді. Айдалған мал ү й ір ін ің  артынан ңуы п, мыс­
тан  ке м п ір д ің   айласымен  зынданға  тү с іп   қа л ы п ,  кө п 
жылдар сонда азап шегеді.  Одан босанып және ңалмаң- 
тарды талңандап Алпамыс үйіне ңайтып оралады.
Ү ш ін ш і  б ө л ім ін д е   б е л гіл і  сю ж е тп е н   аяңталады  
"к ү й е у і  өз  әйелінің  тойының  үстіне  келеді” .  Алпамыс 
жоңта Үлтан  Алпамысты  өлді  деп  сендіріп,  батырдың 
м ал-м үлкім ен отбасын әмеңгерлік салтымен өзі иемден- 
бек  болады.  Біраң Алпамыс  Үлтанды  жазалайды.  Эпос 
мерекелік салтанатпен аяқталады.
"Алпам ы с" жыры ндағы батырлың-патриоттық тақы- 
рып отбасылың-рулың тақы рыппен сәйкес  келеді.
Ө зін-өзі тексеруге арналган тапсырма лар:
1
. Э п о с   -   б ү л   х а л ы қ
т ы ң
________________________________________________________
2 .   Қ
а з а қ
  э п о с ы
  ң
а ш
а н   қ
а л ы п т а с т ы ?
3 .   Б а т ы
р л ь щ
  э п о с   -   б ү
л ___________________________________________________________
4 .   Б а т ы р л ы қ
  ж
ы
р д а   н е л е р   к ө
р і н і с   т а б а д ы
?
5 .   А л п а м ы
с   т у р а л ы
  э п о с т ы ң
  с ю
ж
е т і н   б а я н д а .
6 .   Ф
о л ь к л о р и с т и к а д а   э п о с   т ү р г е   б ө
л і н г е н .   Ң
а т е   ж
а у а б ы
н
к ө
р с е т :
7.  Қайсысы  батырлар жы ры на жатпайды?

8
.  Батырлар жырларында кездеспейді:
Әлеуметтік-түрмыстық (лирикалы қ) эпос -   махаббат 
таңырыбы  жырланатын,  ңазаң  тайпалары  мен  рулары 
арасындагы  күрделі ңатынастар, даулар туралы әңгіме- 
ленетін фольклорлық шығармалар. Әлеуметтік-түрмыс- 
тың эпостың өз ерекшеліктері бар:
1
) мүндай эпостың тақырыбы махаббат, е кі жастың өз 
бақыты жолындағы ңиынш ылыңтары мен күресі таңы- 
рыбы болып табылады;
2
)  батырльщ  эпостағы  ш е ш уш і  мәнге  ие  емес  әдет- 
ғүрыптар,  түрмыс  пен  рулың  қарым-ңатынастар  әлеу- 
м еттік-түрм ы сты ң поэмалар мазмүнымен үйлесім таба­
ды.  Мысалы,  "Қ о зы   Көрпеш   Баян  сүл у"  поэмасының 
драмалың  ш и е л е н іс ін ің   не гізінде  ата-аналардың  әлі 
дүниеге келмеген балаларын болашақта некеге түрғы зу 
маңсатында атастыру дәстүрі жатыр.
3)  бейнелердің ш ы нш ы л баяндалуы.  Егер батырлың 
эпосында  батыр  бес  жасы нан  бастап  әскери  ерліктер 
жасайтын  болса  және  шындыңтан  асып  кететін  болса, 
түрмы сты ң  поэмаларда  адамдар  өздеріне  тән  барлың 
ңасиеттерімен ғана қалады.
Әлеуметтік-түрмыстың эпостың ең белгілі шығарма- 
лары:  "Қ ы з   Ж іб е к",  "Қ о зы  Көрпеш  Баян  сүлу",  "М аң- 
пал қы з ",  "А йм ан-Ш олпан", т.б.
"Қ о зы   Көрпеш  -   Баян  сүлу"  поэмасы  ең  көне  және 
халың арасына кең таралған жырлардың бірі. Бүл ж ы р  да 
"Қ ы з   Ж іб е к"  си яқты   басңа  халыңтарға  көптен  белгілі
63

Қозы Көрпеш — Баян сцлуеа 
арналган ццлпытас. С у р е т т і 
«Қозы Көрпеш — Баян сцлу» 
эпосының Қцсмцрындық т із ім ін  
ж азу кезінде Ш .Уэлиханов салеан.
халың  даналығы ны ң  ін ж у -м а р ж а н ы .  ” Қ о зы   Көрпеш - 
Баян сүлудың  нүсңаларының бірі  1812 ж ы лы  Қазанда 
орыс тілінде (башңұрт тілінен аудармасы) шыңты. Бара- 
бин татарларының нүсқасын және ңазаң нүсқаларының 
б ірін  В.В.Радлов  ж азы п  алып,  басып  шығарды,  алтай- 
льщтарда  "Ң озы н-Е ркіш "  эпосы бар.  Осы халыңтардың 
барлығы  "Қ о зы   К өрпеш ті  ө з ім із д ік і  деп  санайды,  ал 
ңазаңтардың арасында  оның 16-дан астам нүсңасы бар.
1833  ж ы л ы   П у ш к и н   Оралда  болганда  осы  эпостың 
сю ж етін ж азы п алды.
"Қ озы  Көрпеш-Баян сұлудың  эр түрлі нүсқаларында 
идеялық мазмүны мен композициясы өзгерістерге ұш ы- 
раған.  Оларды е кі  топңа белуге  болады:  көптеген ж а г­
дайларда поэманың романтикалың бояуы 
өте
 басым және 
оның аңыры қайғылы аяқталады. Ш өж енің нүсңасы, Рад­
ловтын;, Березиннің жарияланымдары және 1909 ж ы л ғы  
басылымы осындаи. Бүларда осы өмірде ңосыла алмаған 
Қозы   мен Баян  өз  тілектерін  "о дүниеде  жүзеге асыра­
ды. Мүнда "Л әйлі және М әжнүнмен  үндестік бар.
Е к ін ш і топқа Ж анаңтың нүсңасы жатады,  мүнда жас- 
тардың  ана  дүниеде  емес,  т ір ш іл ігін д е   баңытңа  ж ет- 
ке н д ігі  айтылады.  Сонымен  бірге  көш пелі  өмірдің  ңай- 
шылыңтары  көрсетілмеиді және олардың жағдаиын же- 
ңілдететін қосымшалар енгізіледі. Нұсқалардың ерекше- 
л ікте р ін е   сәйкес  олардың  ә р б ір ін ің   ком позициясы   да
6 4

бірінен-бірі өзгеше болып келеді.  Ж ырдың Ж анаң нүсңа- 
сының басы е кі байдың достығынан басталады,  шарық- 
тау ш егі Көсемсарының өлім і болып табылады,  ал аяғы 
Қодардың өлімімен бітеді, яғни жаңсы аяңталады. Басңа 
нүсқаларының ш арықтау ш егі -   Қозы ны ң өлімі,  шеші- 
лер  түсы -   Баянның өзін-өзі өлтіруі, яғни,  соңы ңайғы- 
лы  болып келеді.
" Қ о з ы   К ө р п е ш т ің "   б ір   б е л гіл і  нүсң а л а р ы   кө н е  
дәстүрмен байланысты, басңалары өзгеріске үш ыраған, 
X V II I- X I X   расырларда  ж аңарты лған.  Сонымен  қатар 
кейбір, мысалы, ноғайлы сияқты  көне атаулар жоғалы п 
кетеді,  ал  олардьщ  орнына  К іш і  ж ү зд ің   ш еркеш  руы, 
немесе бағаналы (Орта ж ү зд ің  наймандары) пайда бола­
ды.  Дегенмен  де  олардың  барлығында да  алғаш ңы  сю- 
ж е ті саңталады.
Поэманың н е гізгі тақы ры бы  -  б ір ін-бір і сүйген ж ас­
тарды өлімге итермелеген ескі ғұрыптардың қаталдығы 
болып табылады.
"Қ о зы   К өрпеш "  лиро-эпосының  н е гіз і  б ү кіл   дүние 
ж ү з ін ің  фольклорында кездесетін романтикалық эпостың 
заңдары боиынша дамитын романтикалық махаббат  та- 
ңырыбы болып табылады.  Эпоста адамның мінезі,  оның 
күресі, іш к і дүниесі,  сезім тебіреністері шебер суреттел­
ген.
Поэма көптеген көне нүсңаларда ғаш ы қ болган е кі жас- 
тың ңайғьшы өлімімен аяңталады. Б ір ін ш і Қозы өледі, ал 
содан  ке й ін   ңайғыдан  ңұса  болып  Баян  өледі.  Олардың 
өлімінен ке й ін гі оңиғалар әр түрлі суреттеледі.  Олардың 
ең бастысы -   Баян мен Қозының тір іл у і (бір нүсқада үш  
күнге, басңаларында үш  жылға немесе 31 ж ы лга тіріледі) 
жэне олардың баңытты өмірі.
Қүлпытастың орнатылуымен байланысты басңа нүсңа- 
лар да кездеседі. Олардың бірінде Қозы мен Баянның мо- 
лаларының үстіне бір-біріне ұмтылған  е кі гүл  ш ы ққаны  
туралы айтылады.  Біраң е кі моланың ортасында жатңан 
Қодардың моласынан  гүлдердің  бірге  гүлдеуіне м үм кін- 
д ік бермейтін кө к тікен ш ы ққан. Аңызда бүл Баян Қодар- 
ды ңүдыңқа ңүлатып оған  тас лаңтыра бастағанда Қодар
5 - 4 4
6 5

оған:  "Сіздерді  т ір і  күндеріңде  айырдым,  ал  өлгеннен 
кейін екеуіңнің араңа тіке н болып ш ығамын" деген сөзде- 
рімен  түсіндіріледі.  Бүл  нұсңасында  "Қозы   Көрпеш тің" 
соңы Орта Азия халықтарының арасында  кеңінен тарал­
ган "Тахир мен Зухра" поэмасының  соңына  үңсас болып 
келеді.
Поәмада  қазаңтардың  түрмы сы,  р у л ы қ  ңоғамдағы 
адамдардың  күрделі  ңарым-ңатынастары  бейнеленген, 
табиғат әсем суреттелген.
Поэма 11 буынды төрт жолды өлең түрінде ңүрылған. 
Біраң  батырлар  ж ы ры ндағы   баяндау  оған  к ір гіз іл ге н  
д ә стүр л і  тұр м ы сты ң   ж әне  ғү р ы п т ы ң   әндермен  ж и і 
ү зіл іп  ңалып отырады. Қазаңтың халы ңтық поэмасының 
бірде-бірінде  осы поэмадағы сияңты ңазақ халың фоль- 
кл о р ы н ы ң   ш а ғы н   түр л е р і  өте  кө п   ңолданы лмайды : 
мүнда той әндері  -  ж ар-ж ар да,  ңоштасу да,  естірту де, 
ж оңтау да бар және олардың бәрі поэманың сюжетімен 
ты ғы з байланысады.
.■ノ
  .  -
 
' . v
" Ң
ы
з   Ж
і б
е к
"
Қазақ халңында " Қ ы з Ж іб е к  поэмасы кеңінен белгілі 
болған. Поэманың 16  нүсңасы басылып ш ы ққа н ы  мәлім. 
Н е гіз г і  нұсқасы   -   екеу.  Б ір і  -   өте  көне,  оны  Қазалы  
түбінде  түрған  аңын  Мүсабай  айтңан,  келесісі  -   аңын, 
кіта п   ш ы ғаруш ы   Ж үсіпб ек  Ш айхыисламов  бастырған 
және редакциялаған белгісіз ж ы р ш ы ны ң  нүсқасы.
Эпос  ке й іп ке р д ің   есімімен  аталған.  Оның  тағдыры 
таңы ры пты қ, сю ж е ттік және композициялы ң арқау бо­
лган.  Эпостың  сю ж еті  кө п  бөліктен  тұрады.  Ол  ш е кті 
руы ны ң ханы Сырлыбайдың (кейбір нүсңалары бойын­
ша Алш ынбаи  байдың)  ңызы  Қ ы з  Ж іб е кт ің   және  жа- 
ғалбайлы руынан шыңңан Базарбайдың үлы  Төлегеннің 
беинелерімен  өрілген  е к і  бөлімнен,  е к і  тараудан  тура­
ды.  А л ғаш ңы  бөлімі Төлегеннің  Б екежанны ң ңолынан 
ңаза табуымен аяңталады.
I I  
бөлімде Төлегеннің ін іс і Сансызбай, оның бір нүсңа 
бойынша әмеңгерлік заңына сәйкес, басңа нүсқа бойын-
66

М .Ө те ке ш е в а   Қ ы з   Ж іб е к  
рөлінде
ш
а   о н ы
ң
  е р л
і г і н е ,   қ
а һ
а р м а н -  
д ы
ғ
ы
н а   с ү
й
с і н г е н   к е й
і п к е р  
қ
ы з д ы ң
  ө
з і н і ң
  ш
е ш
і м
і   б о й
­
ы
н
ш
а   Қ
ы
з   Ж
і б е к к е   ү
й
л е н у і  
т у р а л
ы
  б а я н д а л
а д ы
.
" Қ
ы
з   Ж
і б е к ”   п о э м
а с ы
н ы
ң
 
е р е к ш
е л
і г і   а д а м д ы
 
а с ң а ң т а -  
т у ы
н д а ,   с о н ы
ң
  і ш
і н д е   ө з і н е -  
ө з і   ө
м і р л і к   с е р і к  і з д е у г е   б а т ы -  
л ы
  б а р ғ
а н   Ж
і б е к т і ң
  б е й
н е с і н -  
д е ,   о н ы
ң
  е р к і н   қ
и м ы
л д а р ы
н -  
д а ,   ө з   б е т і м е н   ш
е ш
і м
  ң
а б ь ш -  
д а у ы
н д а   е к е н д і г і н   а т а п   а й
т у  
к е р е к .
Ө
з і н - ө
з і   т е к с е р у г е   а р н
а л
г а н
  т а п
с ы
р м
а л
а р :
1
. " Ң
о з ы
  К ө
р п е ш т і ң
"   б і р і н ш
і   о р ы
с ш
а   а у д а р м
а с ы
  Қ
а з а н д а  
қ а й   ж ы
л ы
  ш ы қ
т ы ?
2 .   " Қ
о з ы
  К ө
р п е ш т і ң
"   б а р а б и н   т а т а р л а р ы
  н ү
с қ
а с ы   м е н  
ң а з а ң   н ү
с ң
а л а р ы н ы ң
  б і р і н   к і м
  ж а з д ы
?
3 .   " Қ
о з ы
  К ө
р п е ш т і ң
"   б е л г і л і   н ү
с ң
а л а р ы   н е ш
е у ?
4 .   A
. C
. П
у ш
к и н   о с ы
  п о э м а н ы ң
  с ю
ж
е т і н   ң а й   ж ы
л ы
  ж
а з ы
п  
а л д ы
?
5 .   " Қ
о з ы
  К ө
р п е ш   —   Б а я н   с ү л ы д а ғ ы "   о ң и ғ а л а р   ң а н д а й   з а ң -  
д а р   б о й
ы
н ш
а   д а м и д ы
?
6 .   П о э м а н ы
ң
  х а л ы қ т ы ғ ы   н е д е н   к ө
р і н е д і ?
7 .   " Қ
о з ы
  К ө
р п е ш   Б а я н   с ү
л у "   п о э м а с ы н д а ғ
ы   ф о л ь к л о р д ы
ң
 
ш а ғ ы н   т ү
р л е р і н   а т а п   ш ы ғ
ы ң
ы з д а р .
8 .   " Қ
ы з   Ж
і б е к т і ң
"   е р е к ш
е л і г і   н е д е ?
Қ
о л д а н ы
л ғ
а н   ә
д е б и е т т е р :
1
. " Қ
о з ы   К ө
р п е ш   -   Б а я н   с ү л у "   ( К у ш
м у р у н с к и й
  с п и с о к ,   с д е ­
л а н н ы й   Ч . В а л и х а н о в ы
м
  в м е с т е   с   о т ц о м ) .   -   А л м а т ы
,   1 9 8 5 .   Т . 1 .
2 .   К
ы
з - Ж
и б е к   / /   Ж
у р н а л   " П
р о с т о р " ,   2 0 0 1 .
3 .  

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: