Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

масы -  ш а ғы н  повесі "К ө к с е р е к т і" А .Т вардовский ” Клас- 
си ка л ы ң  проза" деп бағалады. А та л м ы ш  ш ы ға р м а  орыс 
т іл ін е  аудары лганнан к е й ін  барша әлем халы ңтары на да 
ж е т т і.  Берлинде ү ш   рет басылып ш ы қ т ы .
Х Х - Х Х І   ғасы рд ы ң   ө з е кт і  м әселелерінің  б ір і  — В И Ч  
и н ,ф е кц и я с ы   т а қы р ы б ы н   ңазаң  әдебиеті  де  ңам ты ды . 
Оған Д .Д о с ж а н н ы ң   "И н е  үш ы н д а ғы  өм ір  атты  ш ы ғар- 
масы дәлел бола алады.
Ж а л п ы  а й т ц а н д а ，
ц а з ір г і цазац ж эн е  ц а з а ц с т а н д ы ц  
э д е б и е т  т ц р м ы с - т і р ш і л і к т і ц  р у х а н и   к ө р ін іс т е р ін  
дэл бейнелеуге улес цосуда, м ц нд а  эр бір  ж а з у ш ы  ж эн е  
а ц ы н   ө м ір д і  ө зін ш е   к ө р с е т у м е н   ж э н е   к ө р к е м д ік   да- 
р ы н ы н ы ц   б ір е ге й л ігім е н   ерекш еленуде.

Ә д е б и е т т а н у   т е р м и н д е р і н і ң   с ө з д і г і
А й т ы с   -   ңазаң ф ольклоры ндағы   п о э т и ка л ы қ  ж а н р , 
суы ры п-салм а аңындарды ң ж ы р  сайысы.
А қ ы н  -   х а л ы қты ң  
ж ы р ш ы с ы . 
Өз өлеңдерін  ақы ндар 
ш е к т і аспап домбыраның сүйемелдеуімен айтады.  А қ ы н  
ш ы ғармалары на қарағанда, ж ы раулар поэзиясы күрдел- 
ір е к болып келеді.  Өлең қүр ы л ы с ы н ы ң  өзі жы раулар по- 
эзиясы ндағы дай  күр д е л і  емес.  С уы ры п  салма  аңындар 
өлеңді он бір буы нды  төрт тармаңты ңара өлең үйңасымен 
(а-а-б-а)  немесе ж е т і, сегіз буынды ш үбы ртпалы  үйңаста 
шы ғарады .  А й ты с аңындары поэзиясы ны ң  таңы ры пта- 
ры  әр тү р л і.  Ол та қы ры птар к ү н д е л ік т і түрмы ста болып 
ж а тң ан ж аң ал ы қтард ы , салт-дәстүрді ңамтиды .
А п о ка л и п с и с  —  "а ң ы р  з а м а н ", элем мен адам тағды р- 
лары туралы  м и стика лы ң  әңгімелер м азм үны ндағы  Биб- 
л и я н ы ң  бө лім і.
Әдеби ш ы ға р м а н ы  мәнерлеп о қуд ы ң  т іл і — әдеби ш ы - 
ғармаларда  ө м ір   ң ү б ы л ы с та р ы н ,  адамдарды,  о ң и ған ы  
әсерлі ж е т к із у  ү ш ін  ж а з у ш ы  тропты ң  түрлерін ңолдана- 
ды.  Троп автор т іл ін ің  ойы-эмоционалды мәнерін күш е й - 
те түседі.  Т ропты ң түрлері: метафора, салыстыру, ги п е р ­
бола, ирония, эпитет, т.б.
Ж ы р а у  (ж ы р  сөзінен ш ы ңң а н  -   баты рлы ң өлең, ж ы р  
м ағы насы нда) — бүл  а қы н ,  қ а з а қ  ауыз әдебиетінің көне 
ө к іл д е р ін ің   б ір і,  өлеңді  ш ы ға р у ш ы   ә р і  о р ы н д а у ш ы . 
К ө ш п е л і  кезеңдерде  ж ы р а у л а р   к ө п т е г е н   қ о ғ а м д ы қ  
міндеттер  атңарған,  батыр,  бір  руды ң   кө се м і,  көш бас- 
ш ы сы  болған.  Олар ж а у ға  аттанар алдында әскерлердің 
р у х ы н  көтерген,  хандарды ң ке ң е с ш іс і болған.
Әдеби ш ы ға р м а л ар д ы ң  ид е я л ы қ м азм үны . А вторды ң 
суреттеп  оты рған  оңиғаға  ңаты сы ,  ө м ір  идеалдарының 
ж и ы н т ы ғы  ш ы ға р м а н ы ң  таңы ры бы  мен идеасының т ы ­
гы з  байланы сты   е ке н ін   кө ре м із.  И деалдары ны ң ж и ы н ­
т ы гы  ш ы ға р м а н ы ң  идеалың м а зм үн ы н  ңүрайды .
К о м п о з и ц и я   —  ш ы ғ а р м а н ы ң   ң ү р ы л ы с ы ,  о н д а ғы  
бөлімдердің,  бейнелердің,  эпизодтардың,  кө р ін іс т е р д ің  
орналасуы мен өзара байланысы.  Ж а з у ш ы  мінездер бай-
233

л а н ы сы н ,  о ң и ға н ы ң   ө рб уін ,  эпизодтарды ң  ңолданы лу 
р е тін ,  суреттеулердің,  диалогтар  мен  м онологтарды ң, 
а в тор д ы ң   өз  с ө з ін ің   о р н ы   мен  р ө л ін ,  ш ы ға р м а н ы ң  
бөлімдерге, кө р ін істе р ге  б ө л ін у ін  ойластырады. М ә тін ге  
л и р и к а л ы қ  үзін д іл е р ,  эпизодтар  ңосы луы  м ү м к ін .
Л и р и к а   -   к ө р к е м   әдебиеттегі  ү ш   т у ы н д ы н ы ң   б ір і. 
Эпос пен драмадан айырмасы л ирикад а б е л гіл і бір өм ір 
құб ы л ы сы , л и р и к а л ы қ  к е й іп к е р д ің  к ө ң іл - к ү й і суретте- 
леді.
Л и р и к а л ы ң   ш ы ға р м а д а ғы   к ө т е р ің к і  эм оционалды  
м азм үн  мәнерлеп  о қу д ы   талап  етеді.  С ондай-ақ,  лири- 
ка л ы ң  ш ы ғармада көптеген адамны ң кө ке й ін д е  ж ү р е т ін  
а қ ы н н ы ң   ж е ке   толғаны сы   айтылады ,  оны  по эти кал ы ң  
к ү ш п е н   ж е т к із е д і.
Л и р и к а н ы ң   та ң ы р ы п та р ы   б ойы нш а  бөледі:  саяси
，
 
философияльщ, махаббат ж әне табиғат ли рикалары , т.б. 
Л и р и ка л ь щ  ш ы ғармалар кө п  таңы ры пты , бір ғана кө ң іл - 
к ү й  л и р и ка с ы н ы ң  өзінде әр т ү р л і т а қы р ы п ш а  ңамтыла- 
ды: махаббат, достың,  азаматты ң сезім.
Эдеби  сы н  -   әдебиеттанудың  ңұрамдың  бөлім і,  я ғн и  
эдебиет  туралы  ғы л ы м .  Эдеби  сын  әдебиетті  қ а з ір г і  ке- 
зе ң ін ід  дамуы түртысындгі бағалайды，әдеби ш ы ғарманы  
қ а з ір гі заманғы көзңараспен талдайды.  Эдеби сын сол даму 
кезеңінде ңоғам алдында түрған міндеттен туады.
Эдеби бағыт немесе әдеби ағым. 
Ж азуш ы лард ы  идея- 
та л ға м   ң а л п ы   о р т а ң т ы ғы н а   б а й л а н ы сты   б ір ік т ір е д і. 
Кейде  бағы т  өте  ке ң   көлем дегі  т ү с ін ік   (м ы салы  ром ан­
ти зм ), ал ағы м  -   б а ғы тты ң  і ш к і  тарм ағы  (азаматты ң ро­
м анти зм ) болып  т ү с ін д ір іл е д і.
Эдеби т и п  
一
 қо ға м д ы ң  топтар, халы ңтар, адамзаттың 
м ін е з -қ ү л ы қ , түр п а ты  ш о ғы р ла н ға н  эдеби бейне. Әдеби 
т и п т ік   бейненің  ж а р ң ы н   ж е к е л іг і  мен  ортаң  м ә н д іл ігі 
өте  м а ң ы з д ы :  б ір ін ш іс ін с із   эдеби  бейне  б о л м ай д ы , 
е к ін ш іс із   бейненің  к ү н ы   болмаса,  о қ у ш ы н ы ң   ойы   мен 
ж ү р е гін е  ж о л  таба алмайды.
Әдеби  е р е кш е л ік  —  авторды ң  әлемге  деген  ө з ін д ік  
ңарым-ңатынасы аш ы латы н эдеби бейне.  Идеал, әсемдік 
пен м е й ір ім д іл ік  туралы  ой тек ңана ж а ғы м д ы  ке й іп ке р -
234

лердің  бойында емес,  ж а ғы м сы зға   ж ататы н  эдеби  дара-1 
льщ та бар, олар да адамдарды о қы т ы п , тәрбиелейді.
Әдебиеттің х а л ы қты ғы   -   кең 
көлем ді  ң о ға м н ы ң   р у ­
х а н и  ы нтасы м ен, салтымен, дем ократиялы ң идеалымен 
ты ры з  бай ла ны сты   ш ы ға р м а ш ы л ы ң т ы ң   немесе  әдеби 
ш ы ға р м а н ы ң   и д е а л ы қ-кө р ке м д ік  ң үн д ы л ы ғы .
Ә д е б ие ттің   х а л ы ң т ы ғ ы   ж а з у ш ы ғ а   ж а ң ы н   ү л т т ы ң  
мінезбен  ған а   сә й ке стен д ір іл м е йд і.  Т ы с қа р ы  әлемді  өз 
х а л ң ы н ы ң  көзңарасы м ен көрсеткен аңын ха л ы ң ты ң  боп 
ңалады.
"Ә дебиеттің  х а л ы қ т ы ғы "  те р м и н і  х а л ы қ қ а   ке ң ін е н  
тараған  әдеби  ш ы ғармалар,  ә й г іл і  мағынасында  да қол- 
данылады.
Образ  —  эдебиет  теориясы ндағы   басты,  а н ы ң та уш ы  
т ү с ін ік .  Образда  наңты ,  ж е кел е нге н,  солай  бола  түра, 
дэл сол түрғы дағы  түлғаларды ш оғы рлаған адам ө м ір ін ің  
суреттемесі.  Б ір  адамның бейнесіне ж а лп ы л а м а  м інез- 
деме  б е р іл ге н д ік т е н ,  о н ы ң   т у у ы н а   ж а л п ы   м а ғы н а н ы  
кү ш е й т е т ін   эдеби  ой  да  ңатысады.  Образ  ж а з у ш ы н ы ң  
идеал туралы  ойы нан бөлінбейді.
А в то р д ы ң  қ о ға м д ы қ  қ а л п ы .  Ж а з у ш ы  ш ы га р м а сы н ­
да м ін е з-ң үл ы ң  ң үбы лы стары н ж а л п ы л а п , т и п те н д ір іп , 
ө з ін ің   ш ы ға р м а ш ы л ы ң   ф антазиясы нан  ө т к із іп   алады. 
Суреттемеге  ө з ін ің   көзңарасы   мен  заңды лы ңтары н  ай­
т ы п ,  оньщ   ңозғалы сы м ен,  дам уы м ен  ө м ір д і  көрсетуге 
ты ры сады .
Поэма {грек сөзі) 
一
 лири кал ьщ  характердегі, ү з а қ  өлең 
түр ін д е гі э п и к а л ы қ  ш ы ғарма. (С.С ейф уллиннің "К ө кш е - 
тау  поэмасы)
П уб л иц и стика  (л а т ы н  сөзі) -   бүл қоғам ды ң өмір құб ы - 
лы старын көрсететін, ө зекті мәселелерді көтеретін очерк­
тер, маңалалар, сүхбат, алғысөз, мәліметтер, ойтүрткілер, 
корреспонденциялар, кіта п та р . (А .Б айтүрсы нов тіл , эде­
биет туралы  маңалалар ж а зы п , пуб л и ц и сти ка  ж анры нда 
еңбектенеді).
Реализм -  ѳнер мен әдебиеттегі к ө р к е м д ік  бағы т.  Ре­
ализм ыңы ласы нда ф актілер, о қиғал ар, адамдар, заттар­
мен  бір ге   ө м ірге   лайы ң   за ң д ы л ы қта р   да  бар.  Реализм
235

ө м ір д ің   түлғалары н  (ж а ғы м д ы  да,  ж а гы м с ы з да) толы- 
ғ ы р а қ  алы п, сонысымен о ң у ш ы с ы н ы ң  өм іртаны м дары н 
то л ы ңты рад ы .
Ө м ір ңүбы лы стары н таңдау, оны  бағалау, оларды ма- 
ңы зды , т и п т ік  түрғы да көрсете б іл у  
一
  барлы ғы  да ж а зу - 
ш ы н ы ң   өм ірге  деген  кө зқар а сы н а,  ө м ірта н ы м д ы л ы ғы - 
на, за м а ны ны ң  алд ы ңғы  қо зға л ы сы н  аулай б іл у ін е   бай­
ланы сты .  Ш ы н а й ы л ы ң   адам  м ін е з ін   қо р ш а ға н   ортаға, 
ә ле ум еттік ж а ғд а й ға  байланысты  ашады.  Қ а л ы п та с қа н  
м ін е з -ң ү л ы қ  ш ы н а и ы л ы л ы ғы  т и п т ік  жағдайдардан ту- 
ы ндаиды   деп  түсін д ір е д і.
Х а л ы ң ты ң  пен та р и х и л ы қ -   оны  басқа әдеби бағыт- 
тардан  бір  ңадам  алға озды ратын  р еали зм нің  м аңы зды  
ж е ң іс і.
Ө л е ң .1 ) прозадан бөлек, кө р ке м  т іл д ің   ерекше т ү р і. 
Өлеңде бастысы -   оны ң ы р ғаң ты  ң үр ы л уы .  Өлең тіл інд е  
ы р ға қ   е к п ін д і  ж әне  е к п ін с із   буы ндардың  дүры с  кезек- 
тесуіне, ү з іл іс , тарм аңты ң а я қта л уы , ұи ң а сқа  байланыс­
ты   а н ы ң та л а д ы .  Оры с  т іл ін д е г і  өлеңдерде  ы р ға ң т ы  
үй ы м д асты руды ң   басты  п р и н ц и п і  ө ле ң н ің   ңүры лы сы - 
на байланысты.
2) 
Өлең ж олдары .  "С т и х ”  с ө з ін ің  орны на  С тихотво­
рение  деген  сөзді  ңолдану  дүры с  емес.  Б ір а ң   кө п ш е  
түр д е гі  "с т и х и "  сөзі п о эти кал ы ң  ш ы ға р м а ш ы л ы ң  деген 
м ағы н а н ы   білдіреді.
Т а р м а қ  
一
  б ү т ін д ік т і  ң үр ай ты н   өлең  т ір к е с і.  Е ң   ш а ­
рын тармаң -   е к і ж олд ы .
Суфизм -  з и я т к е р л ік  (интеллектуалды ) ислам.
Т олғау 
一
 бүл өлең — ойтолғамы , философиялық поэзия 
一
  бұл  м аңы зды  ңогам ды ң мәселелерді қо з ға й т ы н ,  өм ір 
,
мен  табиғат  ңүбы лы стары нан  т ү с ін ік   беретін  ж ы р ш ы - 
ж ы р а у л а р д ы ң   с ү й ік т і  ж а н р ы .  А р н а у   өлеңдер,  сы ң су, 
сырласу өлеңдері болған.
Т олғауды ң ө з ін д ік  ң үр ы лы сы  бар.  Толғауда өлеңнің 
д ы б ы сты ң   ң ұ р ы л ы м ы н а   ерекш е  м ән  беріледі,  үйң а с, 
ы р ға қ   сақталады,  е к п ін д і буы нға к ө п  к ө ң іл  бөлінеді.
Э к с п р о м т  
一
  т іл ,  а й т ы л у   ж э н е   о р ы н д а л у   к е з ін д е , 
ә з ір л ік с із  туы нд аған өлең,  м у зы ка л ы ң  ш ы ға р м а  т.б.
236

Эпос (г р е к т ің  epos сөзінен ш ы ң ң а н  -   сөз, эңгім е, өлең 
м ағы насында)  -   әдебиеттің басты туы нд ы ла р ы ны ң  б ір і.
Э п и ка  ж а н р ы н ы ң  басты түрлері:  роман,  повесть
，
әң- 
гім е , новелла, эдеби очерк.
Эссе (француз сөзі) 
一
 сын, публицистика ж а н ры  —  бір 
зат, не бір ж а й  туралы алдын ала т ү с ін ік т і кѳрсететін про­
залык; нүсңа.

і к '
■
  •_  iv
М а зм ү н ы
А лғы  сөз...............................................................................
Кіріспе. "Қ а за қ әдебиеті тарихы" п ә н і.........................
ХѴП-ХѴІП ғасырлардағы ңазақ мемлекеттігі мәселелері
ІТ А Р А У
Көне тү р кі аңыздары мен мифтері  .................................
Қорңыт туралы а ң ы з.........................................................
Әдебиеттегі аңыз-әңгімелер............................................
Ңырғыздардың аспан денелері туралы т ү с ін ігі  ...........
ІІТ А Р А У
Фольклор ............................................................................
Түрмыс-салт жырлары  .....................................................
Дидактикалың ж а н р л а р ..................................................
Ңазаң халңының ертегілері  ............................................
Эпос  ......................................................................................
А й т ы с ...................................................................................
I I I  ТАРАУ
Ортағасырлың т ү р кі әдебиеті (Х -Х ІІ ғ . ) ........................
Қорңы т ата кітабы   ............................................................
Т ү р к і әдебиетінің " алтын ғасыры ”  ................................
Ахмет Иассауи -  аңын, ойшыл. Х икм еттер.................
Ж үсіп  Баласағұн  'Қүтадғу б і л і к " .................................
Махмуд Қашңари " Т ү р кі сөздерінің с ө з д і г і ...............
ІѴ Т А Р А У
X IV -X V III ғасырлардағы қазаң әдебиеті......................
Ж ыраулар поэзиясы. Толрау...........................................
Асан Қ а й ғы .........................................................................
Қазтуған ж ы р а у .................................................................
翁
3
7
  4
 
8
  3
  5
  9
 
3
  4
  0
  4
  8
  8
 
2
  3
  7
  1
4
  6
 
9
  9
  2
  6
 
1
2
 
2
  3
  3
  3
 
4
  4
  5
  5
  5
  6
 
7
  7
  7
  8
  8
  8
 
8
  8
  9
  9
238

Қадырғали Ж а л а й ы р ............................................... :•.......
Ш ал киіз жы рау.......................................................................
Бұқар ж ы р а у ...........................................................................
Ш ал аңын (Тілеуке Қүле ке үлы )..........................................
Ү Т А Р А У
X IX  ғасырдың б ірінш і жартысындағы ңазак; әдебиеті ... 
X IX  ғасырдың I I  жартысы жэне X X  ғасырдың орыс
классиктерінің шығармаларындағы ңазақ тақырыбы  .......
Махамбет Ө темісов................................................................
Ѵ ІТ А Р А У
X IX  ғасырдың I I  жартысындағы ңазаң өдебиеті  .............
Қазаңстандағы саяси-қоғамдың
жағдай және оның эдебиетке әсері  ....................................
Ш о қа н  Уэлиханов -   этнограф ...........................................
Ыбырай Алтынсарин.............................................................
Абай Қүнанбайүлы ................................................................
У И  ТАРАУ
X X .ғасырдың I жартысындағы эдебиет  ............................
Сүлтанмахмүт Торайгыров..................................................
Спандияр Кѳбеев....................................................................
X X  ғасырдың  I жартысындағы ңазаң әдебиеті...............
Ш әкәрім  Қүдайбердиев.........................................................
Ахмет Байтүрсынов................................................................
М ірж аңы п Дулатүлы  ............................................................
Сәбит Дөнентаев....................................................................
М ағжан Жұмабаев  ................................................................
Ж үсіпбек А йм ауы тов............................................................
Сэкен Сейфуллин...................................................................
Бейімбет Майлин  ...................................................................
Ілияс Ж а н с ү гір о в ...................................................................
Ѵ ІІІТ А Р А У
X X  ғасырдың 40-60-жылдарындагы әдебиет..................
Жамбыл Ж абаев....................................................................
Ғабит Мүсірепов.....................................................................
Мүхтар Әуезов........................................................................
Сәбит М ү қ а н о в .......................................................................
о
  о
  о
 
1
1
1
 
2
 
2
1
1
1
 
X
 
1
1
 
1
 
1
27
31
34
2
  2
  5
  8
8
2
7
0
2
7
2
6
9
 
8
  8
  2
  6
  1
 
4
4
4
4
4
5
5
6
6
6
7
7
7
 
8
  8
  9
  9
  0

IX   ТА Р А У
Қазіргіңазаң әдебиеті  .......................................................... 206
Қазіргі ңазақ әдебиетінің тарихи тақырыптың дамуы........   206
Қ а зір гі ңазаң әдебиетіндегі экологияльщ және
имандылың мәселелері......................................................... 211
Қ а зір гі поэзияның мәселелері  ............................................ 215
X Т А Р А У
Қазаңстан халыңтарының әдебиеті...................................223
Қорытынды  ............................................................................ 231
Әдебиеттану терминдерінің сөздігі  ...................................233

У М А Р О В А  Гүлнәр Сидеғалиқызы 
Ш АР АБ А С О В С ерікқали Ғабдешұлы
Қ А З А Қ  Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ  Т А Р И Х Ы
О ц у л ы ц

. ' п .
ン览
.
:
. н. ШОЧАМ^і  
r
フこ
、-;- 5 0   '-
ぐ
: ц
中、
.,）
f
シズ
} а ң / ^ Ю Р
Ы Ш
巧
 Л：
Г Һ П І П Ш І І Щ В  /ІЛ М А Д
Ж ауапты  редакторы А й гц л   Талпацова 
Техникалы ң  редакторы  Рауш ан  Тцрлы нова 
Кѳркемдеуш і  редактор  Ж ец іс  Қазанцапов 
Корректоры  Гул ш и р а н   Қцлы мбетпцы зы  
Компьютерде  беттеген  А й гу л   Талпацова

П іш ім і 84x108  V 32*  Қағазы офсеттік,  Офсеттік басылыс 
Ш артты баспа табағы  12,81.
Таралымы  1000 дана.  Тапсырыс  №   44/1844.
Басуға 28.02.07.  ңол қойылды.
„ыолиоФ 
く
  .
ジ
、
へ
.-.
、
f
■
'../》參
 
к : , .
ィ
か.ノ
 
ÆI “ d  
：
  '
ぶ
'
チ
-
へ
，.é 
球
 4 
レ
: ”-y 
■
;：
 tU-Ш^ }л 
. 
^ 
A.V
!ト
i  
ぐ
:.H 
r-n
：
  и .  ы Л Л Іі 
^  
ノ
.
バ
Д.
ン
л':і

«Фолиант»  баспасы.
010000，Астана қаласы,  Ш .  Айманов кѳш есі,  87/1
«Фолиант»  баспасының баспаханасында басылды. 
010000，Астана ңаласы,  Ш .Айманов  кѳш есі,  87/1