Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

Х а ц и х а т т ы  т а н и т ы н  б а с т а  м и  ж о қ , 
О ндайлардың сау емес  аны ц дені.
М е н  ж алеы з,  сендер елде  цойдыц цалы п, 
Е ш к ім н ің   к е т к е н ім  ж о ц  м ал ы н  алып.
Е л у  бес ж ы л  ж и н а га н  цазы нам ды ,
Оңаш ада қ о р ы т а м  ойга салып.
Ш ә к ә р ім   -   А б а й  
ж о л ы н   ж а л ға с т ы р у ш ы   ш ы н ш ы л  
а ң ы н .  Ү з с т а з   ол  да  ңа ра   б а с ы н ы ң   ң а м ы н а н   х а л ы ң  
мүддесін ж о ға р ы   қо й д ы :
Ж у а н ы   цылады  зорлыц,
М о м ы н ы   көргені  цорлыц
，
Т е п -т е гіс   цулы ц   пен  црлы қ,
А л  енді ц а й т іп  ел болдық?
( '' Қ а з а ц т ы ц  ж а м а н ы  б о л м а с ” ）.
Ш ә к ә р ім   поэм алары нда  е с к і  салт-дәстүрлер,  әдет- 
ғұ р ы п , т ү с ін ік т е н  туаты н әлеум еттік те ң с ізд ік мәселесін 
көтер ген .
"Қ а л қ а м а н -М а м ы р ",  ” Е ң л ік -К е б е к ” ，"Ң одарды ң 
ө л і м і ，г іа р т а й л а қ  пен А й с ү л у "，" М ұ т ы л ға н н ы ң  ө м ір і
поэмалары 
一
  соны ң  к ө р ін іс .  А қ ы н   ф илософ иялық  ой- 
толғаны стары н осы поэмалар арңы лы  береді.
Ш ә к ә р ім н ің   кө р ке м   аудармада үста ға н  ж о л ы  
一
  ү л ке н  
рухани тәжірибе, тағылым, үл гі. Тек Ш ы ғы с  поэзияларын 
аударып ңана ңоймай, A.C.  П у ш к и н н ің   "Дубровскии  по- 
весін,  'Боран"  әңгімесін,  JI.  Толстойдың  Асархидон  пат­
ш а ", "Ү ш сауал" хикаялары ны ң н е гізгі ж е лісін саңтай оты­
рып, қазаң үгы м ы на ж аңы н етіп өлеңмен аударды. Лермон­
тов, Некрасов, Байронның өлеңдерін де қазаңш а сөйлетті.
1905  ж ы л д ар ы   М е кке ге   қ а ж ы л ы ң   сапармен  барған 
а ң ы н   ө м ірд е н   кө р ге н -б іл ге н д е р ін   ф илософ иялы ң  ой- 
т ү ж ы р ы м д а р м е н   т ү й ін д е д і.  " М ұ с ы л м а н д ы қ   ш а р т ы  
тр а кта ты н  ж а з ы п  ш ы ғарды , кенеттен ке л ге н  аж ал оған 
к ө п  салалы этнофилософияльщ " Қ а з а қ т а р " , ” Ү ш  а н ы ң  
атты  к іт а п т а р ы н  а я қта у ға  ғана м ү м к ін д ік  бермеді.
Ш ә к ә р ім  Қүдайбердиев -   ңазаң м әдениеті мен ғы л ы - 
м ы н ы ң   к ө гін д е   ө з ін ің   ж а р қ ы н   ж ұ л д ы з ы н   ң а лд ы р ға н  
б и ік  тұл ға .
151

1 . Ш әкәрім нің кітабының атын толықтырып жазыңыз 
" 
айнасы ".
2.1912 
жылы  басылған Қүдайбердиевтің  поэмаларының 
атын мына төртбүрыштың іш іне жазыңыз:
Ѳ з ін - ѳ з і т е к с е р у г е  а р н а л г а н  т а п с ы р м а л а р :
3.  А қы н  A.C.  П у ш ки н н ің   ңандай  шығармаларын  қазаң 
тіліне аударды?
4.  А қ ы н н ы ң  бүркенш ек  аты ---------------------------------------------
5. Ш әкөрімнің революция туралы жазған шығармалары бар 
ма?
6. Ш әкәрімнің шығармашылығы ңай әдебиеттік бағытңа ж а­
тады?
7.  Ш әкөрім поэмаларының негізгі таңырыбы қандай?
Қ о л д а н ы л ға н   әдебиеттер:
1 .М . Базарбаев. Қазаң поэзиясы мен көркемдік ізденістер. 
-
А лм аты :  Ж азуш ы ,  1995.
2. 
Қ . Мцхамеджанов.
  Ш әкәрім  Құдайбердиев.  Қайтып орал­
ган есімдер  / /   "Простор"  ж ур налы ,  № 5 ,1 9 9 4 .
3. 
Ш . Сатбаева.
  Ш ә кә р ім   Құдайбердиев.  -   A .,  1993.
4. 
Саледдин Эли.
 Н изам и мен Ш ә кә р ім  / /   "Простор"  ж у р ­
налы,  №  5 ,1 9 9 4 .
5. М . Базарбаев. К ѳ р ікт і ойдан -   кѳркем ой.  — A .,  1994.
А х м е т   Б а й т ү р с ы н о в
(1873-1937)
А х м е т  Б а й тц р с ы н о в  -
X X  гасырдың  басындагы  цазац 
зиялы лары ны ц р у х а н и  кѳсемі.
М .Эуезов
Ахмет Байтурсынов Торгай уезі Тосын 
болысынын,  № 5 -ш і  ауы лы нда  дүниеге 
ке лд і.
13 ж асы нда ә кесі Б айтүрсы нд ы  па т­
ш а ү кім е тін е  қарсы  ш ы қ т ы  деп С ібірге
152

25 ж ы л ға ж е р  аударып жібереді.  Ә кесі түң гы ш ы м е н  қо ш - 
тасып  тү р ы п :  ” Сені  цандай  қ и ы н д ы қ т а р   к у т і п   т ц р с а  
да,  с у ы ц т ы ц ,  а ш т ы қ ,  ж а л а ң а ш т ы қ ,  а з а п т ы ң   бәрінен 
ө т ,   оқы . Үйде м аган х а т  ж а з а т ы н  адам болуга m u ic f" — 
депті.  А х м е т т ің   анасы  қа н ш а м а   ң и ы н ш ы л ы ң   кеш се  де 
үл ы н  әуелі ауыл молдасына о қу ға  береді, содан ке ш н  То­
ргай  қаласы на жібереді.  А хм е т  14  жасы нда  е к і  сы ны п- 
ты ң  орыс-ңазаң  училищ есінде,  сонан  соң  Орынбордағы 
орыс-ңазаң  училищ есінде  оңиды.
А х м е т  12 ж а сы н д а  ң а заң ты ң  м аңалдары  м ен мәтел- 
д е р ін ің  таңдам алы сы н басып ш ы ғарады.  1895 ж ы л ы  А д - 
мола мен Ақтөбеде болыстардың м ектептерінде м ү ға л ім  
болып істеген.
1 9 0 5 -1 9 0 7   ж ы л д а р д а ғы   р е в о л ю ц и я н ы   (т ө ң к е р іс т і) 
А х м е т   Б а й түр сы н о в   пен  о н ы ң   ж а ң т а у ш ы л а р ы   ү л к е н  
ү м іт п е н  ңарсы алды, Петербордағы ү к ім е т  аты на дербес 
ж ерлер  беруін  ж ә н е   о іл ім д і,  мәдениетті  оры станды ру- 
ды  т о ң т а т у   т у р а л ы   та л а п та р ы н   ж а з ғ а н   п е т и ц и я с ы н  
жөнелтеді.  1910  ж ы л ы   А .Б а й түр сы н о в ты   Қ а за қс та н ға  
түрғы зб ай,  О рынборға ж ібереді.
Ол  сол  жерде  ж үргенде  де  т іл   мен  әдебиетті  зерттеу 
ж ү м ы с ы н   то ң татп а и д ы ,  а л ға ш ң ы   о қу л ы ң т а р   мен  о қ у  
ңүралдарын ж азады .  Сол кездерде А хм ет  тіл  мәселелері 
мен  о ң ы туд ы ң   әдістемелері  ж ө н ін д е гі  ғы л ы м и   ізденіс- 
те р ін  бастайды, ңазаң ж а з у ы  реф орм асы ны ң 
ңағидаларын 
өңдеп  ж е т іл д ір у г е   к ір іс е д і.  Орынборда  М а са "  деген 
ө л е ң ін ің  а л ға ш қы  ж и н а ғы  ш ы ғад ы ,  онда қ а з а қ   х а л қы н  
сауаттандыру туралы  ой толғайды.  1913-1917  ж ы лдары  
'Қ азаң  га зе тін ің  редакторы ң ы зм етін атқарады. А .Б а й - 
түрсынов газеттің алғаш ңы  нөмірінде:  Бцл ц н п а р а ц ты ц  
м а ц с а т ы   -   х а л ы ц т ы ц   муддесін  цоргау,  ц а з а ц т а р   ара­
сында  еылым  м ен м э д е н и е т т ің   т а р а у ы н а   ж а гд а й   ж а ­
сау,  оларды  басца  х а л ы қ т а р д ы ң   ѳм ірім ен  ж эн е   ж е т іс -  
т ік т е р ім е н  т а н ы с т ы р у ''.
Сонымен б ір ге ，
бүл бағдарламада т іл д ің  даму барысы, 
оны оң ы ту мен м ектептер туралы  сѳз болады.
1917 ж ы л ы  ” А л а ш ”  п а рти я сы н ы ң  м үш е сі болды.
1921 ж ы л ы  Б К  (б) па рти ясы н ы ң  м ү ш е л ігін е  е н іп , бел- 
сенді ңы зм ет атңарады.
153

А .Б айтүрсы нов -  ҚазАС СР (1920-1921) б ір ін ш і халы ң 
ағарту ком иссары ,  Ң азО А К  (К а з  Ц И К ) м үш е сі,  ө л к е л ік  
академ иялы ң орталы ңты ң төрағасы ж әне ғы л ы м и  қ ы з - 
м еткер і  (1921-1922),  қ а з а қ  ө л ке сін  зерттеу ic i бойы нш а 
төраға,  н а рко м п ро сты ң   (халы ң  ағарту  ко м и те ті) ғы л ы - 
м и -ә д істе м е л ік  ке ң е с ін ің   м үш е сі.
А .Б айтурсы нов  қ ы з м е т ін ің   тарихи  ң ұн д ы л ы ғы  
一
  ол 
үл тты ң  ж а зу  ж ү й е с ін  жасады, орфографияны ж е тіл д ір д і, 
о н ы ң   есім ім ен   "Б а й т ү р с ы н о в т ы ң   о р ^ о гр а ф и я с ы   деп 
аталды. Бүл гр а ф и кт ік ж ү й е  1924 ж ы л ы  заңдастырылып, 
ңазаң х а л қы н ы ң  ж а зу  м әдениетінің кө те р іл уін е ,  ел ара­
сы ндагы сауатсы зды ңты ж о ю ға  кө п  кө м е к етті.
А .Б а й т ү р с ы н о в   ң а за ң   т іл ін   о ң ы т у   ә д іс т е м е с ін ің  
н е гіз ін  қа л а у ш ы  болып табылады.
Ол алғаш ңы  рет сауаттанды руды ң ә р іп т ік  әдістемесін 
ңолданды,  "О қ у  ң ү р а л ы " деген ңазаң әл іп п е сін  ж асады , 
сол  с и я ң ты   "Т іл - қ ұ р а л "   атты   ңазаң  т іл ін ің   о ң у л ы ғы н  
дүниеге ке л т ір д і.  Ол өз ана тіл ін д е  н е г із г і л и н гв и с ти ка - 
л ы қ  терм инология ж асаган адам.
1926  ж ы л ы  А .Б айтүрсы новты ң  "Әдебиет  та ны тң ы ш  
кітабы  ш ы ңты , оған халың ауыз әдебиеті үлгілері мен ңазақ 
жазба әдебиетінің кейбір шығармалары ж инаңталған.
1926 ж ы л ы  Бакуде тү р кіш іл е р д ің  бүкіл од а қты ң  I  съезі 
болды,  онда латы н әліппесіне өту туралы  мэселе талңы- 
ланды. А .Байтурсы нов латы н әліппесіне к ө ш у  ісіне ңарсы 
сөз 
сөйледі, осы ү ш ін  ке й ін ір е к оны  ү л тш ы л " деп ж а р и я ­
лады.
Ү ш  ж ы л  ө ткен соң оған  О танын сатты , шетел ғы л ы м - 
дарымен байланысы бар деген а иы п та ғы п ,  соттайды.
1931-1934  ж ы л д а р ы   оны  е к ін ш і  рет  аударады,  бүл 
ж о л ы  К а ре ли яға  ж ібереді.  ” Қ а з а ц  ха л ц ы н ы ц   ө т к е н ін е  
көз ж іб е р іп  шолсаң, таед ы рлары  қ а н ш а  цысца болса да, 
б іл ім   алган  адамдар  ец  м әнді  де  м аңы зды   өмір  с у р іп т і 
деген ойга ке л е сің .А .Б а й тц р сы н о в  солардың іш ін д е гі  ең 
э й г іл і  т ц л г а ,  ц аза ц   х а л ц ы н ы ц  р у х а н и   к ө с е м іГ   -  
деп 
ж азады  М .Э уезов.
А .Б а й т ү р с ы н о в   А р х а н ге л ь с к   облы сы на  ж іб е р іл д і.
1934  ж ы л ы   Қ ы з ы л   К р ест  ко м и с с и я с ы н ы ң   қүр ам ы н д а
154

ж ү м ы с   іс т е и т ін   Е .П е ш ко в а н ы ң   ө т ін іш ім е н   босатылды, 
б ір а қ   1937  ж ы л д ы ң   8  қазаны нд а  қа й т а   тү т қы н д а л ы п , 
ж а л ға н  айы ппен атылды.
1913  ж ы л ы   "Қ а з а ң "  ү н п а р а ғы н ы ң   ү ш ін ш і  санында 
"Ң а за ң ты ң  бас а қ ы н ы ", (" К ө р н е к т і ңазаң а ң ы н ы ") атты  
А .Б а йтүр сы н овты ң  көлем ді маңаласы ж а ры ң  кө рд і, онда 
ол  А б ай  Қ ү н а н б а й ү л ы н ы ң   ш ы ға р м а ш ы л ы ң   м үрасы на 
талдау ж а с а ға н .
Онда ол а л ға ш қы  рет Абайды өз зам аны ны ң ү л ы  ж ар- 
тасы деп атанған,  оны ң поэзиясы н терең түсінд іред і,  та- 
қы р ы п та р ы н ы ң  к е ң д ігін , өлең ңүрап, ш ы ғарудағы  ерек­
ше  ш еберлігін  айтады,  а қы н н ы ң   орыс  әдебиетімен  бай­
ланы сы н,  А бай  ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ы ң   эстетикалы ң  ма- 
ңы зы н  ашады.
А . Байтүрсынов ш ы ға р м а ш ы л ы ғы н ы ң  іш ін е н  ерекше 
м аңы зға ие е к і ж и н а ң ты  атап айту ж ө н . Олар: 1909 ж ы л ы  
Петербургтеж а р ы ң  көрген. "Қ ы р ы ң  мысал" ж әне "М аса" 
(1911).
"Қ ы р ы ң  м ы сал"  —  Байтүрсы новты  халы ңңа аударма­
ш ы  а қы н   ретінде та н ы тқа н  т ү ң ғы ш  ж и н а ғы .  Б үл еңбек- 
ке орысты ә й гіл і м ы салш ы -ақы ны  И .А .  К ры ловты ң ір ік - 
теп,  тілге  икем ді,  ңазаң  үғы м ы на   т ү с ін ік т і  деп  аударған 
ңы ры ң мысалы енген. Ж и н а ң ты ң  атауы да осыған байла­
ны сты .
"М а са "  ж и н а ғы н д а  өз өлеңдерін  топтасты ры п,  аңын 
к ір іс п е д е   елді  е н ж а р л ы ғы н а н ,  ж а л ң а у л ы ғы н а н   маса 
ы ңы зы м ен ояту маңсатында е ке н ін  айтады.
А .Б а й т ү р с ы н ү л ы   осы  е к і  ж и н а ғы м е н   Ы .А л т ы н с а - 
р и н н ің ,  А бай  Қ ү н а н б а й ү л ы н ы ң   а уд арм аш ы лы ң   ж ә н е  
а қы н дьщ  д ә түр ін   ж а л ға с ты р ы п ,  ңазаң  әдебиетін  ө з ін ің  
ш ы ға р м а ш ы л ы ң  ізд еністерім ен байыта тү с т і. А х м е т т ің  
ш ы ғарм аш ы л түлға сы н ы ң  ңалыптасуына Ы бырай, Абай 
м ектебі  мен  ал д ы ң ғы   қа та р л ы   р еа л и стік  орыс  поэзия- 
сы н ы ң  да әсерлі-ы ңпалы  айтарльщ тай болды. X X  ғасы р 
басындағы дем ократты ң эдебиетке тән д әстүрлі ағарту- 
ш ы л ы ң ,  сы н ш ы лд ы ң   сипатта  қа л ы п та сты .
155

f w,  Ѳ з ін - ѳ з і т е к с е р у г е  а р н а л г а н  т а п с ы р м а л а р :
1 .М.Эуезов Байтүрсыновты к ім  деп атады:
а) үлт маңтанышы;
ә) үлтты ң ар-үж даны; 
(
б) ү л т  ә н ш іс і; 
"3
в) б ір ін ш і аңын деп.
-, 
' ^
2. Ахм етке әкесі айтңан өсиет:
а) отбасын саңтап，
ңорғау ; 
ә) ағаларды ңорғау;
б) аштыңңа, азапңа шыдап оңу;
в) өмір бойы еңбек ету.
-■ f П
3. Қ а за қты ң  мақалдары-мәтелдерітаңдамалысын неще 
жасында басып шығарды :
а) 20 жасында; 
ә ) 18 жасында;
б ) 15 жасында;
в ) 12 жасында.
4. Тарихта цандай атпен ңалды?
а) б ір ін ш і ңазақ әліппесін жасаушы;
ә) б ір ін ш і ңазақ математикасы оқулы ғы н жасаушы;
б) б ір ін ш і қазақ алфавитін (әліпбиін) жасауш ы;
в) б ір ін ш і эдебиет оңулығын жасаушы.
5. Қазаҳ т іл ін ің  дамуы, оңу, мектептер туралы Байтурсы­
нов ңай үнпараңтың бетіне жазды:
а) "А л а ш
”；
 
ә) "Т үлпар";
б) "Қ а за ң ";
в) "А й ң а п ".
6. А б а й д ы ң  ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ  м ү р а с ы н  Б а й т ү р с ы н о в  қ а й  
маңаласында талдайды:
а ) ” А б а й ”；
 
：
ぃ 
ә) ” К ө р н е кті қазаң аңы ны " ; 
, ^
б) "Сын аңылдың аңыны  . 
t  ,
0
Ң олд аны лған  әдебиеттер: 
. 
ң
1 . "М ы сль"  ж урналы   №  111 9 9 7 .
156

2.  "О ры с  т іл і ж э н е  орыс  м е кте б ін д е гі эдебиет"  ж у р н а л ы .
3. Ш . 
С этбаева.
 
X IX  ғасырдағы жэне X X  ғасырдың бірінш і 
ж а р ты с ы н д а  ңазаң-европалы ң әдебиеттік байланы стар,  1982.
4. F. Ахмедов. Ахаңның өмірі мен кезеңцері / /  Жүлдыз, № 6, 
1 9 8 9 . - 1 0 7 - 1 1 3   б.
5. А . Б а й т ц р с ы н ц л ы . Ж а н  се зім д і к ім  түсінер?  —  A .,  1994.
М ір ж а қ ы п   Д у л а т ү л ы  
(1885-1935)
М ір ж а ң ы п  Д ул а түл ы  б үр ы н ғы  Тор­
га й   у е з ін д е г і  С а р ы ң опа   болы сы ны н, 
№ 3 -ш і ауы лы нда  1885  ж ы л ы   25  ңара- 
шада дүниеге келд і. Ата-анасынан ерте 
айы ры лған болаш ақ ж а з у ш ы  дәулетті 
түраты н ы ңпалды  н а ға ш ы сы н ы ң  ңам- 
ңорл ы ғы на алынады. О ның үй ін д е  бай 
к іт а п х а н а  болы пты , қазаң  зиялы лары- 
н ы ң   ө к іл д е р і,  ф ранцуздар  мен  ағы л- 
ш ы н   за уы ты   иелері  ж и і  ңонаң  болып 
к е л іп  ж атад ы  екен.  М ір ж а қ ы п  ж а қ с ы  б іл ім  алы п,  ж а н - 
ж а қ т ы ,  дары нды   боп  өсті.  Ж ас  ж а з у ш ы   ө з ін ің   ш ы ғар- 
малары н  "А р ғ ы н "  деген  б ү р к е н ш ік   атпен  ж и і- ж и і  ж а ­
зы п  ж ү р д і.  1909  ж ы л ы  оны ң   "Оян,  қ а з а ң !"  деген  елец- 
дер ж и н а ғы  ш ы ң ты .  1910 ж ы л ы   ңазанда оны ң  "Б а қ ы т - 
сыз  Ж а м а л "  ром аны  ж а р ы ң   кө р д і.  К іт а п   оңырмандар 
ж ү р е гін е  ж о л  та уы п , таңңаларлы ң табысңа ж е т іп , орыс, 
неміс  ж э н е   ф ранцуз  тілдеріне  аударылды.  А қ ж а р ң ы н  
м інез,  н ә з ік   сезімдер,  ж е ң іл   тіл ,  оңиға  іс-ңим ы лдары - 
н ы ң  ңалы птан тыс өрбуі, еуропалың ром андары ны ң н ы - 
rn андарына тән болғанмен, ке й іп ке р л е р д ің  ңары м-ңаты - 
настарында, табиғат суреттеулерінде ңазаң ауы лы  ө м ір і, 
салт-дәстүр, ү л тты ң  наңы ш тар байқалады .
Д улатов ж а рң  еткен аңы н болатын -   ол саяси  л и р и к а ­
льщ  е к і к іт а п т ы ң  иегері; философ ретінде, о ны ң зорлың- 
зомбы лыңсыз ңағидаларға негізделген идеялары М а ха т­
ма Г а н д и д ің іл ім ін е  ж а ң ы н ; корректор ретінде -  " Қ а з а қ " 
газетінде р ед акторл ы қ түзетуден ө т к із д і. Сол зам анны ң
157

ең кө ке й те с ті мәселелері боиы нш а м ы ң н ан  астам маңа- 
лаларын ж ариялады .
М ір ж а қ ы п   талантты   м атем атик  болды,  ол  алғаш ңы  
ңазаңша математика о ңулы ғы н жасады, бүл оңулың араб 
алгебрасы мен әл-Фараби геометриясының жүйелеріне не- 
гізделді. Ол аудармашы да болып, Л енин мен Зиновьевтің 
еңбектерін  тамаша аударды.  Сонымен  бірге,  ол  кѳптеген 
т ү р к і  ха л ы ң та р ы н ы ң   тілдерінде  де  ж а зд ы ,  нем іс  т іл ін  
білді, француз т іл ін  игеріп алды, романстар ш ы ғары п, ги- 
тарада ж аңсы  ойнады.
1905  ж ы л ы   ол  Қарңаралыда  тө ң ке р ісш іл е р   ш еруіне 
ңатысады, А хм ет Байтүрсы нов бастаған қазаң оңығанда- 
ры патш а ү кім е т ін е  петиция ж а зы п , ңазақ ж еріне "пере- 
селендер" жібермеу, тағы  басңа талаптар ңойғанда М ір ж а - 
ң ы п  та  солардың  арасында  болатын.  Сол  ке зде гі  ңазаң 
зия л ы ларымен  ж әне  т ү р к і  саяси  үй ы м ,  бағыт  өкілдері- 
мен  ж ү з д е с іп ,  п ік ір л е с у   М ір ж а ң ы п т ы   р у х а н и ,  саяси 
түрғы дан есейте түседі.  К ө ң іл ін д е гі х а л қы н ы ң  тағды ры , 
үл ты н ы ң  ж а й ы   туралы тебіреністі ойларын  өлеңмен де, 
п у б л и ц и с ти ка л ы қ  маңала түрінде  де  к ө п іш ік п е н   бөлісе 
бастайды.
1907 ж ы л ы  Петербургте "Серке" газетінде (№1) М ір ж а - 
ң ы п ты ң   ” Ж астарға”  атты  өлеңі,  келесі санында  "Б із д ің  
м ақсаты м ы з  деген патш аны ң отарш ы лдың саясатын ба­
ты л  сы наған  алғаш ңы   маңаласы  ж а р ы қ   кө рд і.  "Серке 
газеті  ж а б ы лы п,  М .Д улатов  саяси  сенім сіз  адамдардын, 
ңатарына іл іге д і.
2 0 -ж ы л д а рд ы ң   соңы нда  Қазаңстанд а  ү л т   зиялы ла- 
рын ңудалау басталған кезде, М . Дулатов алғаш ңылардың 
б ір і  болып  қам ауға алынады.  Ж а л ға н   жалам ен  айыпта- 
л ы п ,  ә уел і  ату  ж а засы на ,  к е и ін н е н   10  ж ы л ға   айдауда 
болады.  1935  ж ы л ы   Соновец  түрм есінде  қа й т ы с   бола­
ды.  Т е к  1988 ж ы л ы  ған а  аңталы п ш ы ң т ы .
Қ а заң   прозасында  ж а з у ш ы н ы ң   "Б аңы тсы з  Ж ам ал 
романы ерекше орын алады. Эйел т е ң с із д ігі мен жастар- 
д ы ң   бас  бостанды ры   т а ң ы р ы б ы н   к ѳ т е р іп ,  е к і  ж а с т ы  
ѳлім ге итермелеген е с к іл ік  и е л е р ін ің  озбырлың әрекет- 
те рін   суреттейді.
158

Дулатов түтңында ж атңан кезінде, орыс т іл ін  білмейтін 
т ү р к і тілдес үлттарға арнап, түрікш е-оры сш а сөздік қүра- 
стырып  шығарады.  Д улатовты ң  өлеңдері,  байңағандары 
(ескертулері), мақалалары "Соновец ақылдары " ж урналы - 
на басылады.
"О ян,  қ а з а ң !"  өлеңдер  ж и н а ғ ы   мемлекет  м е н ш ігін е  
тарты п алы нды . А л ,  "А за м а т"  өлеңдер ж и н а ғы н а  Ш и л ­
лер, 
П у ш к и н ,  Л е р м о н т о в , Ш е к с п и р д ің   "Р о м е о  м е н  Д ж у -  
льеттасы ",  Г ётенің  "Ж а с   Вертердің  қа й ғы -қа с ір е т т е р і" 
ж эн е   К а р а м з и н н ің   "Ж а р л ы   Л и за с ы н "  аударып  басты. 
Д у л а т о в т ы ң   Ш . У э л и х а н о в ,  А б а й   Ң ү н а н б а й ү л ы ,  А . Б а й ­
турсы нов  ш ы ға р м а ш ы л ы ғы   ж а й л ы   ж а зга н   зерттеу  ма- 
қа л а л а р ы   ж э н е   "Қ а з а ң т а р   мен  ң ы р ғы зд а р д ы ң   ш ы ғ у  
т е гін ің  та р и х ы " атты  кө ле м ді еңбегі,  "Қ а з а ң  кіта п та р ы - 
н ы ң   библиограф иялы қ  к ө р с е т к іш т е р і"  атты   е к і  бөлім- 
нен  түр аты н  кіт а б ы   ж әне  басңа да  ш ы ғарм алары   н ә з ік  
эстетикал ы ң   талғамм ен  ж ә н е   асқан  те ре ң д ікп е н   ерек- 
ш еленеді.
М . Дулатов ң и ы н  даауы р ш ы ғарм аш ы лы ң жолдан өтсе 
де,  артына бай мүра ңалдырды.  Қандай мәселені болсын 
көтерсе, ең алдымен үл тты ң  м үддені, х а л ы қты ң  м үраты н 
алға ңойды. А л ға ш ң ы  ңазаң ж ур н а л и сти ка сы н ы ң  н е гіз ін  
ңалауш ыларды ң б ір і болды.
Ол  ха л ы ң ты ң   саяси  о й-ө р ісін ,  санасын о я тқа н   ңазаң 
зия л ы  ң а уы м ы  ө к іл д е р ін ің   б ірегеш  еді.
Ө зін -ө зі тексеруге а рн а л ға н  т а п сы р м а л а р :
1 .Дулатовтың бүркеншек аты:
а ) Азамат;
ә) А рғы н;
б) А лаш .
2. Дулатов ңай романның авторы:
а )Қ ы з-Ж іб е к;
ә) "А зам ат";
б) "Баңытсыз Ж амал".
3. Д у л а т о в  ң а й  т іл д е р д і б іл д і :
а) француз;
ә) итальян;
б) ұ й ғы р .

4. Дулатов өлеңдер ж инағы :
а) "Оңы, ңазаң!"; 
ә) "Ж үм ы с жаса!” ;
б) "Оян, ңазаң!".
5. Дулатов аударған "Ж ас Вертердіңңайғы-қасіреттері" 
кім д ікі:
а) Гёте;
ә) Ш иллер;
б) Ш експир.
6. Дулатов қай пәннің ңазаңша оңулығын жасады:
а) математика; 
ө) тарих;
б) ф изика.
Қ о л д а н ы л ға н   әдебиеттер:
1 . Ңазаңтар.  9 томдық сөздік.  Тарихи түлғалар.  -  A ., 
1998. 
- Т.  2.
2.  Қазаңстан  тарихы . 
—
  A .:  Атамүра,  1998.
С әбит  Д ө н е н та е в  
(1894-1933)
Сәбит  Дөнентаев  1894  ж ы л ы   Семей 
губерниясынын, А қ с у  болысындағы №4- 
ш і  ауылы нда дүниеге  келді.  А л ға ш қ ы  
д ә р іс те р д іж е р гіл ікті молдадан а л ы п ,13 
жасар Сәбит Маралды ауы лы на барып, 
та та р   Д ж а л е д д и н н ің   м ед ресесіне 
түсе ді,  сонан  соң  Павлодарда  Қ а с ы м  
ң а ж ы н ы ң   м едресесінде  о ң и д ы .  Б ү л  
жерде ол А бай поэзиясымен танысады, 
қа з а қ ж эн е   татар тілдеріндегі 
р ы л ы м и
 
ж әне кө р ке м  ш ы ғармаларды қ ы з ға  оқиды . "А й ң а п " ж у р ­
налынын;  басылымдарын  м ұ қ и я т   қа ра п   танысады ,  сол 
ж ы лдары  (1911-1912) өзі де ж азум ен айналыса бастайды.
1915 ж ы л ы  Уфадаа л ға ш қы  "У а ң -тү й е к" өлеңдер ж и н а ғы  
ш ы ғады . А қ ы н  ңазаң оқы м андары ны ң ж үр е гін е  ж о л  та-

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: