Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

л а у ш ы )   к е л с е   ц о н а қ т ы   ц с т а м а й   э з і р   а с ы ң д ы   а л ы п   к е л " ,  
" Ү
л
ы
м
,   т а й п а н ы ң   б а с ш ы с ы   ( ц л ы с ы )   ж э н е   д а н а с ы   б о л -  
г а н н а н   к е й і н   м е н і ң   а ц ы л ы м д ы   т ы ц д а п , р а ц ы м д ы   б о л у г а  
т ы р ы с ,   ѳ з   б і л і м і ң д і  
т а р а т ”
，
т . б .
" Т ү
р к і   с ө
з д е р і н і ң
  с ө
з д і г і н д е "   т ү
р к і   т і л д і   ф о л ь к л о р д ы
ң
 
ғ ү р ы п т ы қ   ж ә
н е   л и р и к а л ы
қ
  ә
н д е р ,   б а т ы
р л
а р   ж
ы
р ы
,   т а ­
р и
х и
  х и
к
а я л
а р   м
е н   а ң
ы
з д а р   с и я қ
т ы
 
н е г і з г і   ж
а н
р л
а р ы
 
қ
а м т ы
л ғ
а н .   С о н ы
м
е н   ң
а т а р   о н д а   а н
а т о м
и я ,   м
е д и ц
и н а ,  
в е т е р и н
а р и я ,   а с т р о н
о м
и
я   т у р а л ы
  м ә
л і м е т т е р   б а р .
М
. Қ
а ш
ң
а р и д і ң
  " Т ү
р к і   с ө
з д е р і н і ң
  с ө
з д і г і ”   X
I   ғ
а с ы р -  
д а ғ ы   т ү
р к і   х а л ң
ы
н ы
ң
  ө
м і р і   т у р а л
ы
,   о л а р д ы
ң
  и с л а м
д ы
 
ң
а б ы
л д а ғ
а н   к е з д
е г і   ж ә
н е   ә
с і р е с е   И
р а н н
ы
ң
  и
с л
а м
ы
 
т ү
р і к т і ң
  ү л т т ы ң   д ә
с т ү
р л е р і н   т о л ы қ
  ж е ң
б е г е н  
к е з і н д е г і  
р у
х
а н
и
  ж ә
н е   м
а т е р и а л
д ы
ң
  д
а м
у ы
  д
ә
р е ж
е с і   т у р а л
ы
 
т ү
с і н і к   б е р е т і н   е р т е   О
р т а   р а с ы
р д а ғ
ы
  т ү
р к і   д и а л е к т о л о -  
г и я с ы
н ы
ң
  б і р д е н - б і р   е с к е р т
к і ш
і   б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.
М
. Қ
а ш
қ
а р и д і ң
  к і т а б ы
  б ү
г і н г і   к ү
н г е   Қ
а ш
ң
а р и   ө л г е н -  
нен  соң 
200
 жылдан  ке й ін  оны к ө ш ір іп  жазған  сирия- 
л ы ң   М
у х а м
м
е д
  и б н   Ә
б у б ә
к і р д і ң
  а р ң
а с ы
н д а   ж
е т т і .
Б ір ін ш і рет ” Т ү р к і сөздерінің с ө зд ігін   Венгер Ғ ы лы м  
а к а д е м
и я с ы
  1 9 0 4   ж
ы
л ы
  ж а р ы
қ
ң
а   ш
ы
ғ
а р д ы
,   а л   1 9 1 5 - 1 9 1 7  
ж
ы
л
д
а р ы
  С т а м
б у л
д
а   т ү
р к і т а н у   с а л
а с ы
  б о й
ы
н ш
а   о с ы
 
е ң
б е к т і ң
  ү
ш   т о м д ы
ң
  б а с ы
л ы
м ы
н ы
ң
  ш
ы
ғ
у ы
  ғ
ы л ы м   ә л е -  
м
і н д е г і   ү
л к е н   о қ и ғ а   б о л д ы
.
Ө зін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1 . М .Қ а ш қ а р и   X I   ғасы рда к ім   болы п  саналды?
2. Оңу кезеңінде М .Қ а ш қ а р и  қа ндай қа б іл е тте р ін  көрсетті?
3.  "Д и у а н и   л ү ға т -а т -т ү р к "  ғы л ы м и   еңбегі  ңандай  м аңы з- 
ға  ие  болды?
4.  К іт а п ң а  зер ттеуш іл е рд ің  не себепті ерекш е назар аудар­
ды?
5. К іт а п т а  ңанш а маңал-мәтел ж эн е  ауы зш а наңылдар бар?
6.  К іт а п та  т ү р к і т іл д і ф ольклордың ңандай  ж анрлары  ңам- 
ты лган?
7.  Осы к іт а п т а  ғы л ы м н ы ң  ңандаи салалары кө р ін іс  тапқан?
8 7

Қ о л д а н ы л ғ а н   ә д е б и е т т е р :
1
.
Б а л а с а г у н и   Ю
.   Б л а г о д а т н о е   з н а н и е .   —   М
. ,   1 9 7 8 .
2 .  
Б а р т о л ь д   В . В .   Т ю р к и .
3 .  
К а ш г а р и   М
.   С л о в а р ь   т ю р к с к и х   н а р е ч и й .
4 .  
Б а й н а з а р о в а  
Г .
 
С в я щ
е н н а я   т ю
р к с к а я   з е м л я .   -   А
. ,   1 9 9 4 .
5 .  
К а й н а з а р о в   Е
. К
. ,   К а й н а з а р о в а   А . Е .   И с т о р и я   К а з а х с т а -  
с   д р е в н е й
ш
и х   в р е м е н   д о   н а ш
и х   д н е й .   -   А
. ,   1 9 9 2 .

I V   Т А Р А У
Х І Ѵ - Х Ѵ І І І  Ғ А С Ы Р Л А Р Д А Ғ Ы  Қ А З А Қ  Ә Д Е Б И Е Т І
Ж ы р а у  поэзиясы . Толғау.
Қ а з а ц  әдебиеті ж әне бауырлас О р т а А з и я  
х а л ы ц т а р ы н ы ң   әдебиеті
 — 
о р т а  гасырлардагы т у р і к  т а й п а л а р ы н ы ц  
бай ә д е б и е тін ің  заңды мцралары.
М .М а ғ а у и н
X IV -X V  ғасырларда ңазаң әдебиеті дастандың толғау 
және эпостың поэзия түрінде орта т ү р ік дәуірінде өркен- 
дейді.  А уы з  әдебиеті  сан  гасырлар  бойы  ңазаң  халңы- 
ның  тарихы  мен  рухани  ө м ір ін ің  дамуын  бейпелеитін 
сирек  деректердің  б ір і  болып  келеді.  Бүл  кезде  ңазаң 
ханды ғы ны ң  дербес  мемлекет  ретінде  ңалыптасуы  бо­
лып саналады. Қазаң көшпенділерінде эпостың шығар- 
м аш ы лы ңты қ дамуы сол дәуірдегі Орта А зия  халыңта- 
ры ның  эпостың  поэзиясының  өрлеуімен  ты ғы з  байла­
нысты.  Онда  монгол  шабуылынан  к е й ін гі уаңытта Ма- 
нас,  Алпамыс  және  Қы ры м   батырлары  ж өнінде  топта- 
малар ш ы ға бастаған.
8 9

Орта ғасырларға т ү р к і  ақындары  б үкіл   өм ірін  күрес 
үстінде  ө т кізіп ,  үлкен  даңқңа  бөленген.  Өз  түсындағы 
әміршілердің ешңайсысының да шашбауын көтермейді, 
түраншылдығынан танбайды. Жыраулардың туындыла- 
ры кө ңіл  пернесін дөп басар әсерлілігімен, кезегенін орып 
түсер  ө ткірл ігім ен,  аз сөзге кө п мағына сыйғызған нақ- 
тылығымен, сүлу сазды көркем дігі, асау серпімді ңуаты- 
мен ерекшеленеді. Жыраулардың ғасырлар көгінен өтіп, 
біздің дәуірге жеткен ш агын көлемді, шымыр толғаула- 
рынан  көне заман  таңбасы 
一
  түз  адамының дүниетаны- 
мы, адамдық табиғаты, мінез ерекшеліктері, моральдың, 
этикалы қ қағидалары айқы н аңғарылады.
Е ж елгі Қазақстан жерінде көптеген т ү р кі тайпалары 
ңоныстанған, олардьщ заманында  өзіндік төл мәдениет, 
көне жазба түрлері жэне ауыз әдебиеті дамыған. Көне за- 
манның Отырар, Баласағүн, Тараз және тағы сол сияқты 
қалаларында  ж ү р гізіл ге н   археологиялың  қазбалардың 
көмегімен  жазба  әдебиет  ескерткіш терінің  үлгілері  та­
былган. Б ір а қ та көптеген жазба ескеркіштер сол кездегі 
ңырғын соғыстың салдарынан жойылып,  жоғалған.  Де­
генмен,  сол кезеңде ңалыптасңан эдебиет к е й ін гі ғасыр- 
ларда жалғасын тапңан.
Жыраулар көне түркі жэне ерте ортағасырладағы қазақ 
поэзиясынның дәстүрін жалғастырушылар болып табыла­
ды. Олар поэзиялың жырларды  суырып салма түрінде шы- 
ғарып, кѳп жылдар бойы сол шығармалар үрпақтан-ұрпаңқа 
ауызша  ж етті. 
Ж ы р а у
  деген  сөздің  ѳзі  "ж ы р   дегеннен 
шықңан,  өлеңші,  ж ы рш ы  деген  мағынаны білдіреді.  Сол 
кездегі кѳптеген жыраулар тек қана өлеңші
，
жырш ы емес, 
сонымен  ңатар  олар  тайпалардың  көсемдері,  жауынгер- 
лердің  жетекш ісі,  батыр  болған.  Олардан ел  басшылары, 
қолбасшылар кеңес сүраған. Олар соғыс алдында өздерінің 
өлең жырларының әсерімен жауынгерлердің рухын көтер- 
ген.  Жыраулардың  кейбіреулері түс жорамалдай  білген, 
ырымдарды,  сонымен  ңатар  табиғаттың  ңүбылыстарын 
түсіндіре білген. Сондай ңасиеттермен танымал болғандар: 
Қазтуған жырау, Ш алкиіз және Бүңар жыраулар.
Ж ыраудың дәстүрдің не гізгі жанры — 
то л ға у. 
Ол 一
  ои 
толғамы,  философиялың  поэзия  -   маңызды  қоғам ды қ
90

мәселелерді ңозғайтын,  өмір мен табиғат қүбылыстары - 
нан  т ү с ін ік   беретін жырш ы-жыраулардың  с ү й ік т і  ж а н ­
ры.  Арнау өлеңдер, сыңсу, сырласу өлеңдері болган.
Толғаудың  ө зін д ік қүры лы сы  бар.  Толғауда өлеңнің 
ды бы сты қ  қүр ы л ы м ы н а   ерекше  мән  беріледі,  үйңас, 
ырғаң  сақталады, е кп ін д і буынға кө п кө ң іл  бөлінеді.
Толғаудың  е к і  т ү р і  болған. 
Ф и л о с о ф и я л ы қ  
толғау 
және 
л и р и к а л ы қ  то лға у. 
Философияльщ толғауда маңыз- 
ды қоғамдың мәселелер ңозғалған,  табиғат ңүбылыста- 
рына  тү с ін ікте р   берілген,  дүниеде  жэне  өмірде  болып 
жатңан  өзгерістерді  түсіндірген,  моральдық  таңырып- 
тар бойынша болжамдар айтылған. Л и р и ка л ы қ толғау- 
дарда аңындар өздерінің асыл ойларын жырлайды. Тол- 
ғаулар ңобызбен, я болмаса  домбырамен айтылған.
Жыраулардың піығармашылығынд；
а аса маңызды орын 
алған  поэзиялың жанр -  арнау-өлең. Ол белгілі әміршіге 
арналып, оны ңылығын мадаңтап, я 
болмаса 
эшкерелеген. 
Ондай өлеңдерде жыраулар әміршілерге тілек білдіріп, ке- 
ңес бере алған. Жыраулар хальщтан өздерін бөлмеген, сон­
дьщтан  олар  өздері  туралы  айтқанда халыңтың  атынан 
сөйлеген. Олардьщ поэзиясын ерлік поэзиясы деп айтуга 
болады.
Соғыс кезінде жыраулар жорыңтарға ңатысып,  ерлі- 
гімен көзге түскен батырларды, олардың ңару-жараңта- 
рын,  не болмаса астындагы атын  мадаңтайтын өлеңдер 
ш ы ғарған.  Ж ауынгерлерді  үры сқа  ңайраттандырған. 
Ж о ң т а у  
— соғыста ңүрбан болғандарды еске түсіруге ар­
налган өлең жолдары.
/^ л а л ы к т ы \
( йрлік иеи 
Іүйымшылдың 
\ к а  шақыру^

Ж ы рау поэзиясының  басты таңырыптары  —  халы қ- 
тың и г іл іг ін  ойлау,  өмірдегі жаңсылың пен зүлымдың, 
өмір мен өлім.
Ж ы рау шығармалары үрпақңа ғибрат,  өнеге ретін- 
де насихатталады.  Ж ыраулар т іл і өткір , наңыл сөз тән. 
Олардың  көптеген  өлең  ш умақтары  мақал-мәтелге  ай­
налып  кеткен.
Ө зін-өзі тексеру тапсырмалары:
1 .Жырау дегеніміз кім?
2.  Қазаң ңоғамында жыраулардың рөлі ңандай болды?
3. Жырау шығармашылығындағы басты жанырды атаңыз.
4.  Толғаудың екі түрін атаңыз:  ...
5. Жырау шығармалары тілінің айырмашылыгы ңандай?
А са н  Ң а й ғы  
(шамамен 1361
，
1370-1465)
Ғ ы л ы м  ж ц р т а н  а с т ы  den, 
К еңессіз сөз  б а с та м а . 
Ж е ц ем ін   den  біреуді 
Ө т ір ік  сөзбен ц о с та м а .
Асан Қ а й ғы
Асан  Қ а й ғы   атанып  ке ткен  Хасан 
Сәбитүлы Еділ бойында туса керек.  Та­
рихи  аңыздар  Асанны ң  әкесі  саятшы 
екен дейді. Асан Алтын орда ханы Үлүғ- 
Мүхамедтің ықпалды билерінің бірі болды. X V  ғасырдың 
20-жылдарында Үлүғ-Мүхамед Ордадан қуылғанда Асан 
өз  әмірш ісімен  бірге  кетеді.  Көп  үзамай  Қазанда  б ил ік 
ңүрған Үлүғ-Мүхамедтің  аңылгөйлері  ңатарында болган 
ақын, хан өлген соң Д еш ті-Қы пш ақңа қайтып оралады.
1450 жылдарда Әбілңайыр үлысындағы тартыс кезін- 
де Керей,  Ж әнібек сүлтандарды жаңтайды.  1456 ж ы л ы  
Ш у  алқабында Қазаң Ордасы қүры лған кездеАсан жаңа 
мемлекеттің ұраншысына айналады.  Сірә,  Асан  қазаң- 
тардың бұрынғы К ө к  Орда жеріндегі ү к іл і артып, ңазіргі
92

Қазаңстанның орталың  жэне солтүстік-батыс  алңабын 
ңайтадан  иеленген уаңыты  - 1 4 6 5   ж ы л ы  әлі  т ір і  болса 
керек.
Асан  Қ а й ғы  көш пелі  халың  түрмысына ж ү т ,  табиғи 
апаттар  кө п   нүңсан  ке л тір е т ін ін   жете  сезеді.  Осыған 
орай,  Асан  Қ а й ғы н ы ң   ж анға  жайлы   өмір  сүретін  жер- 
үйы ң, адамдардын, теңдігі мен бақы ты ның мекені болуы 
тиіс деп санады.  Жер бетіндегі адамзат адал болуы тиіс 
деп рибрат етті. X V  ғасырдың орта шенінде А ң  Орда мен 
А л ты н   Орда  күй р е ге н   соң,  ңазақтарды ң  рулары ны ң 
Ш ы ғы с   Д е ш ті-Қ ы п ш а ң та н   Ш у   мен  Талас  өзендеріне 
үдере  кө ш у ін   тудырған  өзара  феодалдың  ңырңысулар 
аңызда айқы н  суреттелген.
Асан Қ а й ғы  — ңазаң халқы ны ң ертеңін ойлап, еңсесін 
көтеруді ө м ір л ік мүрат еткен дала абызы. Осыған байла­
нысты, Желмаясы мен жер жәннаты н іздеген жырауды 
Асанңайғы деп  атап  кеткен.  Түла  бойы із г іл ік к е   толы
，
 
халқы н сүйген дананы Ш .У элиханов "көш пенділер фи­
лософы" деп атайды.
Асан Қ а й ғы н ы ң  Ж ерүйыңты іздегені туралы әңгіме- 
лерге 
—
  ол  өзі болған жерлердің ж а й -к ү й ін ,  халңын  су- 
реттейтін ңанатты сөздер, бейнелі суреттеулер молынан 
кездеседі.
Асан Қайғы   -   ңазаң дербес әдебиетінің алғашңы ңалау- 
шысы. Ол өз толғауларында адам табиғатын, мінез ерекше- 
ліктерін, моральдың, этикалық ңағидаларды аңғартады:
Е с т і  көрсең кем  деме,
Бәрі т ц й г ы н  та б ы л м а с .
Қ а ры н д а сы ң   ж а м а н д а п ,
Өзіңе т у г а н  та б ы л м а с .
А дам  эзіз а й т а р  den 
К ө ң іл ің д і  салмагыл.
Н ә п с і  алдауш ы  д цш панны ң 
Н а с и х и т ы н  алмагыл.
Б а ц ы т ы  оянеан  ерлердің 
Әрбір ic i оң болар.
Д э у л е т і  щ н г е  а р т ы л ы п ,
Н е  цылса да, мол болар.
93

Ө зінің  лирикальщ  шыгармаларында Асан  Қ а й ғы   ру 
аралык;  алауыздың  пен  әділетсіздік  орнаған  заманның 
қүбылыстарын әшкерелейді. Мысалы,  ө зінің  бір толғау- 
ында ханның халыңңа кө ңіл бөлмеуі жайлы жырлайды:
А й , хан, мен а й т с а м  білмейсің, 
А й т қ а н ы м а   қөнбейсің.
Ш а б ы л ы п  ж а т қ а н  х а л қ ы ң  бар,
А йм аеы н көздеп  көрмейсің.
Салауатты,  ш а тты қ  өмір,  адамды  сыйлау жэне  ина- 
баттылық әрдайым керек екенін жырлайды. Сондыңтан 
да ақынды халың кейде "Қ а й ғы л ы  философ” деп атаған. 
Ол адамдарды ж аңсы лы қ жасауға шаңырған:
Б цл заманда не еаріп?
Ж ацсы ларга а й т п а г а н  
А сы л  ш ы ры н сөз еаріп.
Бүл ой бес ғасыр бұрын жазылған Асан Ңайғының тол- 
ғауында былай делінген:
Зам андасы болмаса,
Қ а ри ял а р  болар т е з  еаріп,
Е л  ж а га л а й  қонбаса
，
Б е т е ге л і бел гаріп.
М у р и т ін  т а у ы п  алмаса,
А зеы н болса пір еаріп.
Асан Қ а й ғы  ңазаң әдебиетінде тұңғы ш  рет моральдың, 
этикалың қағидаларды, соның іш інде шындың, аңыл-ой- 
шылдьщ сияңты зор ңасиеттерді және  дәрменсіздік, зор- 
лы ңш ы лы қ сияқты  өрескел ңылыңтарды айңындайды:
Е д іл  бол да, Ж а й ы қ  бол,
Е ш к ім м е н е н   црыспа, 
?
Ж олдасыңа ж а у  т и с е ,
Ж а н ы ц д ы   аяп  т ц р ы с п а ,
Е рд ің   ццны  болса да,
А лды ңа  к е л іп   қалеан  соц,
Қ о л   цусы ры п барган соң,
А са ке ш  т е  қо я  бер,
94

Б ц р ы н гы н ы   цуыспа. 
А қ ы ң   болса  біреуде 
А йы б ы н m an т а  ала бер, 
Ерегесіп  црыспа.
С е н ік і ж ѳ н   болса да 
А т ы ң   шъщпас  дцрысца. 
М ін е з і ж а м а н  адамга 
Е н д і ц а й т іп  ж уы сп а .
А ш у  -   дцспан,  а р т ы н а н  
Т ц сіп   кепгсең  қ а й т е с ің  
Т убі те р е ц   цуысца!..
Сондыңтан да Асан Қ айғы ны ң  шығармаларын салыс­
тыру мен, метафоралармен, ңайталау әдісімен кейіпкер- 
лерді  терең  және  дәл  кө рсетуі  арңылы  X V   ғасырдың 
классикалың поэзиясының ш ы ңы нан көруге болады.
Ө зін-өзі тексеру тапсырмалары:
1 .Асан Қайғының шын аты мен тегін атаңыз.
2. Асан Қ а й ғы  қандай жерді іздеген?
3.
  Сөйлемді 
толыңтырыңыз:  "Асан 
Қ а й ғы  
一
 
ңазаң 
әдебие- 
тінің  _________________________________
4. Асан Қайғы нені ғаріп деп санайды?
5. Асан Ңайры ңазаң әдебиетінде түңғыш рет ңандаи әдет- 
ғүрып,  эстетикалың түсінік  туралы айтады?

Қ а з т у га н   ж ы р а у
(1420-өлген ж ы л ы  белгісіз)
Қ а з т у г а н н ы ң   өлец  ж олдары  
м ацал-мәтелдерге айналган. 
А цы ры нда  ол өзі де  э п о с т ы ц  
поэмалардың  ке й іп ке р ін е   айналды.
М .М агауин
Қазтуған  ж ы рау  жорың  ж ы рш ы сы  
және халың эпосын жасаушьшардьщ бірі 
саналады. Артына қазаңтардың әскери 
рухы н,  туған  ж ерін,  халы қ  өм ір і  мен 
түрмысын  суреттейтін  көптеген  өлең- 
дерден  түратын  ш ығармаш ылың  мол  мүра  қалдырды. 
Олардың кө п ш іл ігі саңталмаған.  Дегенмен,  бізге жеткен 
жекелеген туындылары оның эдебиет тарихы тѳрінен орын 
алуға лайықты  екенін  айғаңтайды.  Оның  поэзиясы жау- 
ынгерлердің  кө ш пе л і  ө м ір ін ,  көзңарасын  суреттейді. 
Және олардың түрмысын, айналадагы ңүлан таза табиғат 
туралы ойларын оеинелейді. Аңын-жыраудың қиялыны ң 
ж ү й р ік т ігі,  ө ткір л ігі,  бай және әдемі көркем дік  әдістері 
сол дәуірдегі ңазаңтардың  поэтикалың  өнерінің  жоғары 
деңгейде болғанын, сонымен бірге, өзіндік ерекшеліктері 
бар екенін білдіреді. Үлтты қ бояуы жагынан айқын сурет­
телген, жасампаз романтикамен көркемдеген, наңылдың 
ой орамдары мен көркем дік тіркестерге бай Қазтуған ж ы ­
рау өлеңдері көп ғасырлың өнер мектебі мен әдеби үл гі ре- 
тінде санамыздан орын алды.
Қ а й р а н , м е н ің  Е д іл ім ,
М е н  салмадым,  сен салдың,
Қ а й ы р л ы   болсын  сіздерге 
М е н ен  қ а л га н  м ы н а у  Е д іл  ж ц р т !..
"Белгілі биік  кө к сеңгір"  атты толғауында жырау тау- 
дың  әдемі  кө р ін істе р ін  жы рлап,  адам  туралы  ойларға 
көшеді:
Б е л гіл і б и ік  к ө к  сеңгір 
Б асы н а н  қа рга   цшырмас,
Е р царауыл қарар den,
А л ы с т а н  қара шалар den;
,96

А з а м а т  ердің баласы 
Ж а б ы қ қ а н ы н   білдірмес, 
Ж ам анд ар м азац  қы л а р  den!
Қазтуған жырау өз  елін,  жерін сүйетін және өз  халқы 
ү ш ін ，
оның бостандығы үш ін ңасық қаны қалганша күрес- 
кен адам. Басқа аңын-жырауларды да сотан үндеген.
Б ү гін гі күнге Қазтуған жыраудың өлең мүраларының 
аз ғана б өлігі ж еткен.
Қазтуған жырауды ң  "Мадаң ж ы р ы ",  "Т уған жермен 
ңоштасу"  сынды туындыларын ежелгі ңазаң поэзиясы- 
ның таңдаулы үлгілеріне ж атңы зуға болады. А ңы нны ң 
халың  арқы лы   ж е ткен  бірңатар  толғаулары  И.  Бере- 
з и н н ің   " Т ү р ік   хрестом атиясы нда"  (1862),  Ғабдолла 
М үш та қты ң   "Ш а й ы р ,  я к и   қа за қ  аңындарының  басты 
ж ы рлары "  (1910)  жинағында,  М .  М а ға уиннің   "Алдас- 
пан" кітабында (1970) жарияланды.
Ө зін-өзі тексеру тапсырмалары:
1 . "Қазтуғанның өлең жолдары маңал-мәтелдерге айнал­
ган",  —деп кім  айтқан?
2.  Қазтуған жырау өмірде кім  болған?
3.  Қандай өзенге жыр арнаған жырау?
4.  Жыраулар туралы Қазтуған нендей ой ңалдырған?
Қ а д ы р ға л и  Ж а л а и ы р
(шамамен 1555-1607)
Қадырғали  Қосы м үлы   Ж алайыр  — 
орта ғасырдағы  ңазаңтың  ғалымы  әрі 
атаңты  биі.  Ата-бабалары  Қараханид- 
тер дәуірінен бері ү зд ікс із хан ноянда- 
ры,  уәзірл ер,  батырлар  екен.  О ның 
әкесі -  Қосым бек, ал атасы Т е м ш ік ба­
ты р  болған.  Ө зі  хан  ү р п а қт а р ы н ы ң  
тә р б и е ш ісі  ж әне  х а н н ы ң   ке ң е с ш іс і 
қы зм етін  атқарған.
7-44
97

Оның  ауылы  қалмаң  ш апңы нш ы лы ғы на үш ы раған 
соң,  Ш ы ға й  ханның ұлы және Тәуекелдің ағасы Ондан 
сүлтан ж а у ңолынан ңаза табады. Қадырғали Ж алайыр 
Ондан сүлтанньң  13 жасар үлы Ораз-Мүхаммедті алып, 
туыстарымен бірге Сібір ханы К ө ш ім н ің  ңол астындагы 
аймаңңа қоныс аударады. Ол жерде үлкен би атағын ала­
ды. Қадырғали ө зін ің  шежірелер ж инағы нда былай деп 
жазған: 
''М е н іц  а та-б аб а м  О раз-М цхам м ед с ц л т а н н ы ң  
бабаларына  қ ы з м е т   е т к е н .  М е н   О р а з -М ц х а м м е д т ің  
а т а с ы  О ндан с ц л т а н га  ң ы з м е т  е т т і м ,  ал бцдан ке й ін  
әрдайым О р а з -М ц х а м м е д т ің  цасында болды м ".
Қадырғали Ж алайыр тек өз ана тіл ін  гана емес, араб 
жэне парсы тілдерін де ж е т ік  білген, сонымен бірге клас- 
сикалың  ш ы гы с  әдебиеті,  ғылы м   жэне  мэдениет  сала­
лары  бойынша  терең  б іл ім і  болған.  Қадырғали  ө зін ің  
білім   байлығы  ж ағы нан  Орта А зияны ң   үлы  ойшылда- 
рымен бір деңгейде болған. Оның б іл ім д іл ігі мен кемең- 
ге р л ігін жоғары  бағалап, К ө ш ім  хан оны кеңесш ісі етіп 
тағайы ндады.  Сонымен  ңатар,  Қ а д ы р ға л и   Ж алайы р 
Сібір кн я з і  Сеидектің де кеңесш ісі болған. Сөйтіп, ке й ін 
Ңадыргали Жалайыр К ө ш ім  ханға ңарсы ш ы ғы п, Ораз- 
Мухаммед пен Сеидектің қарым-ңатынасын жақсартуға 
себепші болады.  Сейдектің беделі жоғарылай түсті.  Ре­
сей  жылнамаларында  бүл  дерек  бойынша  мәліметтер 
саңталған, оларға үң іл е тін болсақ: 
"Сол кезеңде Сейдах­
м е т   кн я зъ д ің   б и л ігін ің   ку ш е ю і  оны ң  сарайы на  Қ а з а қ  
О рдасы ны ң  ха н зад а сы   ( О р а з-М ц х а м м е д )  м ен  Қ а р а ш  
м ы р за н ы ң   ( Қ а д ы р га л и   Ж а л а й ы р )   ке л у ін е   ба й ла ны с­
т ы " ,
 -   деп жазылған.
1588 ж ы лы  Сібірдің әскербасы Д.Чулков айла-амалмен 
Қадырғали  Жалайырды,  Ораз-Мүхаммед  пен  Сейдекті 
түтңынға  түсіріп,  үй  шаруашылығы  және  отбасылары- 
мен бірге Мәскеуге "аманат" ретінде ж іб ерген.1598 ж ы л ­
га дейін Қадырғали Ж алайыр Мэскеуде патша сарайын- 
даөмір сүрді. 1590-1591 жылдары шведтерге, Қы ры м  хан- 
дығына  қарсы  соғысқа  ңатысып,  батылдығымен  көзге 
түскені ү ш ін  орыс патшасы Федор Иванович 1592 ж ы лы  
Ораз-Мүхаммед  сүлтанға  бүрын  Қ а сы м   ханды ғы ны ң
9 8

қүрамы на  кір ге н   Ока  өзенінің  жағасындағы  жерлерді 
бөліп берді. 1600 жы лы  орыс патшасы Борис Годунов Ораз- 
Мүхаммедті  Қасым  хандығының  ханы  етіп  тағайында- 
ды. Қадырғали Жалайыр оның 4 уә зір ін ің  бірі болып сай­
ланды.
Бүл  кезеңде  Қады рғали  Ж алайыр  тікелей  ғы л ы м и  
қызметпен айналысты.  1600 ж ы л ы  Қасым түсында бас- 

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: