Д. филология ғьш ы мдары ны ң кандидаты

А й
т ы
с   -   б ұ л   ң
а з а ң
  ф о л ь к л о р ы
н ы
ң
  п о э з и я л ы
ң
  ж
а н
р ы
,  
с у ы
р ы
п   с а л
м
а  а қ
ы
н д а р д ы
ң
  ж
ы
р   с а й
ы
с ы
.   О л   к ө
н е   ғ ү р ы п -  
т ы ң   ә
н д е р д е н ,   о й
ы
н д а р д а н   б а с т а у   а л а д ы
.
А й
т ы
с   р у д ы
ң
  а б ы
р о й
ы
н   к ө
т е р е т і н   ж
а н
р   р е т і н д е   п а й
­
д а   б о л д ы
.   А қ
ы
н   а й
т ы
с а   о т ы
р ы
п   ө
з і н і ң
  р у ы
н ,   о н ы
ң
  б а ­
т ы
р л а р ы
  м
е н   б а й
л а р ы
н ,   т у ғ
а н   ө
л к е с і н і ң
  б а й
л ы ғ
ы н ,   о н ы
ң
 
ж
а й
ы
л ы
м
д
а р ы
н
,   т а б ы
н д а р ы
н   м а қ
т а й
д ы   ж ә
н е   ң
а р с ы
л а -  
с ы
н ы
ң
  р у ы
н ,   с о л
  а р қ
ы
л ы
  қ
а р с ы
л а с т ы
ң
  ө
з і н   к е м
і т у г е  
т ы
р ы
с а д ы
.
А
ң
ы
н д а р   а й
т ы
с   к е з і н д е   с у ы
р ы
п   с а л
м
а   ө
л е ң
м е н   а й
т а ­
д ы
,   а й
т ы
с   к е з і н д е   о л а р д ы
ң
 
о й
л а р ы
н ы
ң
  к ө
р к е м
д і г і   м
е н  
т е р е ң
д і г і ,   т і л д е р і н і ң
  ө
т к і р л і г і ,   б і л
і м
і ,   т а п қ
ы р л ы ғ
ы ,   ө з і н -  
д
і к   ш
е б е р л
і г і   с ы
н ғ
а   т ү
с е д і .   Б ү
л   ө
л е ң
- ж ы
р л а р   д о м
б ы
р а -  
н ы ң
,   ң
о б ы з д ы ң
  с ү
й
е м е л д е у і м е н   а й
т ы
л а д ы
.
А
ң
ы
н д а р   а й
т ы
с ы
  ә
р і   т ы
ң
д а у ш
ы
,   ә
р і   т ө
р е ш
і   б о л ы
п   т а ­
б ы
л а т ы
н   х а л ы
ң
т ы
ң
  к ө з   а л д ы
н д а   ө
т к і з і л е д і .   Т ы
ң
д а у ш
ы
-  
л
а р   е к і   ж а ң
қ
а   б ө
л і н е д і ,   ж
і г е р л
е н д
і р е т і н
  ң ұ п т а ғ а н   а й -  
қ
а й
л а р ы
м е н   ө з   а қ
ы
н ы
н   к ө
т е р м е л е й
д і ,   к і м
н і ң
  ж
е ң
е т і н і  
ж
ө
н і н д е   д
а у л
а с а д
ы
.   Қ
ы
з у   т ү
р д е   б і р д
е - б і р   с ө
з д і   ң
а л т  
ж
і б е р м
е й
， д э л   ж
э н
е   т а у ы
п   а й
т ы
л г а н   с ө
з д е р д і   қ
ұ п т а й д ы ,  
а й
т ы
с у ш
ы
  а ң
ы
н д а р д ы
ң
  ж
а у а п
т а р ы
н
  н
а з а р д
а   ү
с т а п   о т ы
­
р а д ы
.   А
л   а ң
ы
н д а р   б о л
с а   т е з   с у ы
р ы
п   с а л ы
п   а й
т ы
п ,   ң а р -  
с ы
л
а с ы
н а   о й
л а н у ғ
а   м
ү
р ш
а   б е р м е й
  с ө
з д е н   ү т у ғ а   т ы
р ы
с а ­
д ы
.  
О
л
а р  
қ
а р с ы
л
а с т ы
ң
 
ж
э н
е  
о н ы
ң
 
т у ы
с т а р ы
н ы
ң
 
ө
з і м
ш
і л д і г і н   а я м
а й
  б е т і н е   б а с а д ы
,   ө з   р у ы
н ,   ө
з і н і ң
  ә
н і н  
м а д а ң
т а й
д ы
.   А й
т ы
с   б ү
д а н   б ү
р ы
н   а й
т ң
а н   с ө
з і н   ң
а й
т а д а н  
а й
т ы п   ң
о й
ғ
а н ш а   н е м
е с е   с ү
р а қ
ң
а   ж
а у а п
  б е р у г е   ң
и н а л ы
п  
ң
а л ғ
а н ш
а   с о з ы
л
а д ы
.   Б ү
л   ж
ы
р   с а й
ы
с ы
н д а   е ң   д а р ы
н д ы
 
а қ
ы н   ж
е ң
і с к е   ж
е т е д і   ж ә
н е   о н ы
ң
  е с і м
і   ш
а р т а р а п қ
а   б е л г і л і  
б о л а д ы
.
А й
т ы
с т ы
ң
  к о м
п
о з и
ц
и
я с ы
.   А й
т ы
с т ы
ң
  к
і р і с п
е с і ,   б а й -  
л
а м
ы
,   ш
а р ы
ң
т а у   ш
е г і   ж
э н
е   ш
е ш
і м
і   б о л а д ы
.  
К
і р і с п
е   д е -  
г е н і м
і з   —   а қ
ы
н д а р д ы
ң
  ө
з д е р і н   б і р - б і р і н е   т а н ы
с т ы
р у  ы   б о ­
л ы
п   т а б ы
л
а д ы
.   С
о д
а н
  к е й
і н   қ
а т ы
с у ш
ы
л
а р   ө
з д е р і н і ң
 
ө
л к е с і н ,   ө з   р у ы
н ы
ң
  а т а қ
т ы
  а д
а м
д
а р ы
н
,   о л а р д ы
ң
  и г і  
і с т е р і н
  ж ы
р ғ
а   қ
о с а д ы
.
68

Айтыс е к і түрге бөлінеді: ңайым айтыс және сүре ай­
тыс.  Қ а й ы м   айтыс  -   ңыз  бен  ж іг іт   арасындагы  айтыс. 
Сүре айтыс -  мазмүны ж ағы нан күрделі к ә с іп т ік  айтыс.
Айтыстардьщ тақырьштары:  халықтың ңорғаушыла- 
р ы
н ы
ң
  е р л
і г і ,   р у   а р а л ы
қ
  к ү
р е с ,   ә
л е у м е т т і к  т е ң
с і з д і к ,   ә й е л -  
д е р д і ң
  ж а ғ
д а й
ы ,   м
а х а б б а т   п е н   д о с т ы ң
,   е ң
б е к   п е н   ж
а с а м
-  
п а з д ы
қ
,   х а л ы
ң
  а ғ
а р т у .
Қазаңстандағы  классикалың  айтыстың  ү л гіс і  "B ip - 
ж ан мен Сараның" айтысы болып табылады.
Б ір ж а н  Қ ож ағүлов (1834-1897) -   аңын, композитор, 
ә
н ш
і .   О л   б і р   т о п   а ң
ы
н д а р м е н   б і р г е   а у ы
л д а р д ы
,   д а л а   т ө
с і н  
а р а л
а п
  ж
ү
р і п ,   б і р д е   а ң
ы
н д а р д ы
ң
  с ө з   с а й
ы
с ы
н д а   б і р н е -  
ше рет ж е ң іске  ж еткен он ж е ті жасар сұлу Сара туралы 
е с т и д і .   О
с ы
д а н   с о ң
  Б
і р ж
а н
  ә д е й і   і з д е п   ң
ы з д ы ң
  а у ы
л
ы
н а  
келді. Оның аңын ңызбен айтысы 
一
 ңазаң поэзиясының 
і н ж
у - м
а р ж
а н д
а р ы
н ы
ң
  б і р і .
С
а р а Т
а с т
а н
б е к о в а   ( 1 8 7 8 - 1 9 1 6 )   о н   ү
ш   ж
а с ы
н
д
а   ң о л ы -  
н
а   д
о м
б ы
р а   а л д ы
.   Д
а р ы
н д ы
  ң
ы з   а қ
ы
н д а р д ы
ң
  с ө з   с а й
ы -  
с ы
н а   б а т ы
л   а р а л
а с т ы
.
" Б
і р ж
а н
  м
е н   С а р а н ы
ң
"   а й
т ы
с ы
  Х Х ғ
а с ы
р д ы
ң
  к ө
р н е к т і  
к о м
п
о з и т о р ы
  М
. Т ө
л е б а е в т і   " Б
і р ж
а н
  м
е н   С
а р а ”   о п
е р а с ы
н  
ж а з у ға   ш а б ы тта нд ы р д ы .  Б үл   опера  —  ңазаң  опера 
ө
н е р і н і ң
  е ң   ү
з д і к   ж
е т і с т і к т е р і н і ң
  б і р і ,   к о м
п
о з и
т о р   о н д а  
Б і р ж
а н н ы
ң
  ө
з і н і ң
  ә
н д е р і н   к е ң
і н е н   п а й
д а л а н ғ
а н .
Ө
з і н - ө
з і   т е к с е р у г е   а р н
а л
г а н
  т а п
с ы
р м
а л
а р :
С ө й
л е м д е р д е г і   ң
а т е л е р д і   т ү з е т і ң д е р :
1
) А й
т ы с   -   б ү л   ө л е ң м е н   а й
т ы л а т ы н   ж
ы
р   с а й
ы с ы .
2  )   А ң
ы
н д а р   а й т ы с ң а   а р н а л ғ
а н   ө л е ң д е р і   к ү н і   б ү
р ы н   ш ы ғ а -  
р ы
п   ң
о я д ы .
3 )   А й т ы с т ы ң   к о м п о з и ц и я с ы
н ы
ң
  к і р і с п е с і ,   б а й
л а м ы   ж ә
н е  
ш
е ш
і м
і   б о л а д ы
.
4  )   Қ а й ы м   а й
т ы с   -   ж і г і т т е р м
е н   с ө з   с а и ы
с у .
5 )   С ү р е   а й т ы с   -   б а т ы
р л а р   а р а с ы
н д а г ы
  с
а
й
ы
с
.
…
„
'•i 
f., •  ,
、
і
Қ
о л д а н ы
д ғ
а н   ә
д е б и е т т е р :
1
. И
с т о р и я  
к а з а х с к о й
 
л и т е р а т у р ы
.  
/  
П
о д   р е д а к ц и е й
Н . С . С м и р н о в о й .   -  
А л м а т ы
,   1 9 6 8 .   -  
Т
. 1 .
2 .   К р а т к и й
  с л о в а р ь   л и т е р а т у р о в е д ч е с к и х   т е р м и н о в .
3 .   Қ
а з і р г і   а й
т ы с .   -   А
с т а н а ,   К ү
л т е г і н ,   2 0 0 4
，
І - І І   к і т а п .
69

Т а р а у   б о й ы н ш а   т е с т   с ү р а қ т а р ы :
1
. Ф
о л
ь к л
о р   -   б ү
л . . .
а )   х а л ы
к ;   д а н а л ы ғ
ы ;  
ә )   х а л ы ң
т ы ң
  к и і м
;
б )   х а л ы қ
т ы ң
  н а қ
ы л   с ѳ
з і .
2.  Әлеуметтік-түрмыстың ертегінің кейіпкері кім  болып 
т а б ы
л а д ы
:
а )   ж
а л м
а у ы
з   к е м
п і р ;  
ө )   б а і і д ь щ
  ү л ы ;
б )   Ж
и р е н ш
е   ш
е ш
е н .
3 .  
Т е р м
е   -   б ү
л . "
а )   а ф о р и з м
д е р   м е н   қ
а н а т т ы   с ө
з д е р ;  
ә )   ү л а ғ а т т ы ң   с ө
з д е р ;
б )   а й
н а л ы м д а ғ
ы   о е и н е л і   с ө з .
4 .  
А
с а н   Қ а й ғ ы   қ
а й
с ы с ы н ы ң
  а в т о р ы
  б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
:
?  
a )   м а ң
а л д а р ;
э )   т е р м е ;
б )   ш
е ш
е н д і к   с ө
з д е р .
5 .  
Э п о с т ы ң
  м ы н а д а й
 т ү
р л е р і   б о л а д ы
:
а) әлемдік; 
ә
) о т б а с ы л ы ң
;
б )   б а т ы
р л ы
қ
.
6 .  
Қ
о б ы
л а н д ы
  б а т ы
р   -   . . .   ң
а һ
а р м а н ы :
а )   б а т ы
р л а р   ж ы
р ы
н ы
ң
;  
ә )   ә
л е м д і к   э п о с т ы ң
;
б )   а ң
ы з д а р д ы ң
.
7 .  
М
ы
н а   с ө з   с а п т а у   х а л ы ң
  е р т е г і л е р і н і ң
  ң а й   т ү
р і н е   ж
а т а ­
т ы
н ы
 н   а н ы
ң
т а ң
ы
з д а р :   " Е р т е   з а м
а н д а р д а   д ү
н и е д е   Е
р н
а з а р  
д е г е н   м а л ш
ы
  ө
м і р   с ү
р і п т і " :
а )   ң
и я л - ғ а ж а й ы п   е р т е г і л е р і н е ;
ә )   ә
л е у м е т т і к - т ү
р м ы с т ы ң
  е р т е г і л е р і н е ;
б )   х а й
у а н а т т а р   т у р а л ы
  е р т е г і л е р г е .

8. 
Қ
а з а ң
т а р   ң а н д а й
 
жайуарларды, аңдар мен ңұстарды
ң
а с и е т т і  д е п   е с е п т е д і :  
, ,  
}   •  "
а ) б ө
д е н е ;  
ә )   а ң ң у ;
б )   ж ы
л ң
ы
.  
.ノ
9. Б ірінш і қазақ этнографы:
а )   Ш
. У
э л
и х а н о в ;  
ә )   О .  С у л е й
м е н о в ;
б ) М
. Ш
а х а н
о в .
10. 
С ѳ з  
басы қайсысында кездеседі:
а )   т е р м е д е ;
э )   е р т е г і д е ;
б )   ж ү
м б а қ
т а .  
.
.
.
.
.
1
1 1 •   " Д
у н и е д е  а ң ң а у   қ а с қ ы р   б о л ь ш
т ы
" .   І ^ ш
д д й
е р т е г і  о е ц -
л а й   б а с т а л а д ы
:
а )   ң
и я л - ғ
а ж а й
ы п   е р т е г і с і ;  
ә )   ә
л е у м е т т і к - т ү
р м ы с т ы ң
  е р т е г і .
1 2 .   " Қ
ы
з   Ж
і б е к "   ң а й  ж а н р ғ
а   ж
а т а д ы
?
а )   э п о с ;  
ә )   т е р м е ;
б) ертегі.
т
1 3 .  
Қ
о з ы
К
ѳ
р п е ш
Б
а я н
с ү л у  
. . .
а )   б а т ы
р л а р   ж
ы
р ы
 ;
ә )   ә  л е у м е т т і к  - т ү р м ы с т ы ң   э п о с ;
б) әлемдік эпос. 
г

I I I   Т
А
Р
А
У
 
О
Р
Т
А
Ғ
А
С
Ы
Р
Л
Ы
Қ
  Т
Ү
Р
К
І   Ә
Д
Е
Б
И
Е
Т
І   ( X
  X
I I   ғ . )
Е э К
б л г і   т ү
р к і   ж
а з б
а   е с к
е
р т
к
і і і ^ е р і  
1
(Ш о л у )
Е р т е   з а м
а н д
а р д
а   О
р т а   А
з и
я   м
е н   Қ
а з а қ
с т а н н ы
ң
  а у м а -  
ғ
ы
н д а В и з а н т и я ,   а р а б ,   п
а р с ы
,   ү
н д і   ж
э н
е   қ ы т а й   м э д е н и е т -  
т е р і   с и я ң
т ы
  Ш
ы
ғ
ы
с т ы
ң
  б і р н
е ш
е   ү л ы   м
ә
д е н и е т т е р і   т о -  
ғ
ы с т ы .
Х
-
Х
І І   ғ
а с ы
р л
а р д а   Ш
ы
ғ
ы
с   Т
ү
р к і с т а н   м
е н   О ң
т ү
с т і к  
Т
я н ь - Ш
а н ь   ө
ң
і р і   а у м
а ң
т а р ы
н д а   Қ
а р а х а н д ы
қ
т а р   т ү
р к і  
м
е м
л е к е т і   б о л д ы
,   о н ы
ң
  е к і   а с т а н а с ы
  б а р   е д і :   б а т ы
с ы
н д а   -  
Б а л а с а ғ
ү
н ,   ш
ы
ғ
ы
с ы
н д а   -   Қ
а ш
ғ
а р .
Т
а п
  о с ы
  к е з е ң
д е   Ш
ы
ғ
ы
с   х а л ы
қ
т а р ы
н ы
ң
  к ө
п т е г е н  
т і л
д е р і н д е   ғ
а с ы
р л а р м
е н   б і р г е   ж
а с а й
т ы
н   ш
ы
ғ
а р м
а л
а р  
д ү
н и е г е   к е л д і ,   м
ы
с а л ы
,   А б у л ң
а с ы
м
  Ф
и р д о у с и д і ң
  а т а ң
т ы  
" Ш
а х н
а м
е "   п о э м
а с ы
 ( 9 3 5 - 1 0 2 0   ш
а м
а с ы
) .   Х
- Х
І І   ғ
а с ы
р л а р -  
д а   ғ
а л ы
м
- э н ц и к л о п е д и я ш
ы
л а р   Ә
б у   Н
а с ы
р   ә
л - Ф а р а б и   м
е н  
Ә
б у   Р е й
х а н   Б
и
р у н
и   ( 9 3 7 - 1 0 4 8 )   ө
з д е р і н і ң
  б а ғ
а   ж
е т п е с   ж а -  
ң
а л ы
ң
т а р ы
н   ж
а р и я л
а д ы
.
А
в и ц
е н н а   д е г е н   е с і м
  б е р і л г е н   Ә
б у   Ә
л и   и б н   С и н а н ы
ң
 
( 9 8 0 - 1 0 3 7 )   а т а қ
т ы  ғ
а л ы м ，д ә
р і г е р  ж ә
н е   а қ
ы н  р е т і н д е  д а ң қ ы  
ш
ы
ң
т ы
.   М
ү
н д а   д а р ы
н д ы
  м
а т е м
а т и к ,   а с т р о н о м
,   а қ
ы н - ф и -  
л
о с о ф
  О
м
а р   Х
а я м
  ( 1 0 4 8   ш
а м
а с ы
- 1 1 2 2   к е й
і н )  ж
э н
е   а т а ң
т ы
7 2

а ң
ы
н д а р   Қ
о ж
а   А
х м
е т   И
а с с а у и
  м
е н   Ж
ү
с і п   Б а л а с а ғ
ү
н и  
ж ү
м ы
с   ж
а с а д
ы
,   а л  
б і р і н
ш
і  
т ү
р к і   т а н у ш
ы
  ғ
а л ы м ,   ф
и л
о ­
л о г   М
а х м
у д
  Қ
а ш
қ
а р и   б і з г е   б і р д е н   б і р   қ
о л ж
а з б а   д а н а с ы
н -  
д а   ж
е т к е н   " Т ү
р к і   т і л д е р і н і ң
  с ө
з д і г і н ”  
ж
а с а д ы
.
Т
ү
р к і с т а н д а   Х
-
Х
І І   ғ
а с ы
р л а р д а   т ү
р к і   т і л
і ,   а р а б   ж ә
н е  
п
а р с ы
  т і л
д е р і   ң
о л д а н ы
л д ы
.   Т ү
р к і   т і л
і   д а л а л ы
ң
т а р д ы
ң
,  
к ө
ш
п е л і л е р д і ң
  т і л
і   б о л д ы
.   А
р а б   т і л і   д і н н і ң
,   з а ң
д ы ң
  і с  
ж
ү
р г і з у д і ң
,   ғ
ы
л ы
м н ы
ң
,   к е й
д е   п о э з и я н ы
ң
  т і л
і   б о л д ы
.  
П
а р с ы
  т і л і   т а м
а ш
а  п о э з и я л ы
қ
  т у ы
н д ы
л а р д а  к е ң
і н е н   ң о л -  
д а н ы
л д ы
.   Б а р л ы
ң
  ү
ш   т і л   д е   ж
а л п ы
м ү
с ы
л м
а н д ы
қ
 
а р а б  
а л
ф
а в и т і н   п а й
д а л а н д ы
,   а л   т ү
р к і ш
е   ж
а з у
  ү
ш
і н   ү
й
р ы р   а л
­
ф
а в и т !   ң
о л д а н ы
л д ы
.
Қ
а р а х а н и д
  т ү
р к і л е р і н і ң
  ө
з д е р і н і ң
  б а й
  а у ы
з ш
а   х а л ы ң
-  
т ы ң   п
о э з и я с ы
  б о л д ы
. М
а х м
ү
д   Қ
а ш
ң
а р и   ө з   е ң
б е к т е р і н д е  
о с ы
  ж
ө
н і н д е   ж
а з а д
ы
.   О
с ы
  а й
т ң
а н д а р ы
м
ы
з д ы
  ң
о р ы
т а  
к е л г е н д е ,   Х
-
Х
І І   ғ
а с ы
р л а р   т ү
р к і   м ә
д е н и е т і н і ң
  г ү
л д е н г е н  
к е з е ң
і ,   о н ы
ң
  " А
л т ы
н   ғ
а с ы
р ы
"   б о л д ы
.
"Ң о р қ ы т  ата к іт а б ы "  — э п и к а л ы қ   е с ке р ткіш
Қ
о р ң
ы т   ң
а з а ң
т а р д ы ң
 м
и ф о л
о г и я ­
с ы
  б о й
ы
н ш
а   ә
у л и е   а д а м
,   д а н а ,   ә
н ш
і ,  
м
у з ы
к а н т .   К ө
н е   а с п а п   ң
о б ы
з д ы
  о й ­
л а п  т а б у ш
ы
,   х а л ы ң
 м ү
д д е л е р і н і ң
  ң о р -  
ғ
а у ш
ы
с ы
.   И
с л
а м
 д і н і   ң
а б ы л д а н ғ
а н ғ
а  
д е й
і н   Қ
о р ң
ы т   ө л м е й т і н   қ ү д а й   е с е б і н -  
д е   б о л д ы
.   И
с л
а м
  б е к і г е н н е н   к е й
і н  
Қ
о р ң
ы т т ы ң
 ө
л і м і  т у р а л ы
 а ң
ы з   п а й
д а  
б о л д ы
.
Қ
о р ң
ы т  т у р а л ы
 е ң  к ө н е   а ң
ы з   ә ң г і -  
м
е л е р   о ғ
ы з д а р д ы ң
  V
I I I -
I X
  ғ .   а ң ы з -  
д а р ы
н д а   ж ә
н е   " Қ
о р ң
ы
т   а т а   к і т а б ы
"  
о ғ ы з   э п о с ы
н д а   с а ң
т а л ғ
а н .
О л   т у р а л ы
  а ң
ы з   ә
ң
г і м е л е р  б і р і н
ш
і   О
р т а  А
з и я д
а   С ы
р д а -  
р и я н ы
ң
  ж
а ғ
а с ы
н д а   п а й
д а   б о л д ы
  ж ә
н е   а у ы
з д а н - а у ы
з ғ
а  
т а р а п   қ
а з і р г і   к ү
н д е р г е   ж
е т т і .   О л а р д ы
ң
  к ө
п ш
і л і г і н д е   Қ
о р -  
ң ы т   3 0 0   ж ы
л ғ
а   ж у ы
ң
  ө
м і р   с ү
р г е н   т а й
п а   а ң
с а қ
а л ы
,   о ғ ы з -  
д а р д ы
ң
,   ң
ы
п ш
а ң
т а р д ы
ң
  ж ә
н е   ң
а ң
л ы л а р д ы ң
  д
а н а   б а с ң
а -  
р у ш
ы
с ы
  р е т і н д е   б е й
н е л е н г е н .

Қ
ы
з ы
л о р д а   у н и в е р с и т е т і н і ң
  п
р о ф
е с с о р ы
  А . А й
д о с о в -  
т ы ң   е с е п т е у л
е р і   б о й
ы
н ш
а   ү л ы   о й
ш
ы
л ,   к ә
с і п ң
о й
  ә
н ш
і  
ж ә
н е   ө
н е р   и е с і   Ң
о р ң
ы
т   6 9 9   ж
ы
л
ы
  С ы
р д а р и я н ы
ң
  т ө
м е н г і  
а ғ
ы
с ы
н д а ғ
ы
  о ғ
ы з   т а й
п а л а р ы
н ы
ң
  а р а с ы
н
д
а  
к е и і н н
е н
 
е р т е   о р т а ғ
а с ы
р л ы
қ
  т ү
р к і   т а й
п а л а р ы
н ы
ң
  ә
д е б и   е с к е р т к і -  
ш
і н
е   а й
н а л ғ
а н   о ғ
ы з   б а т ы
р л ы
қ
  э п о с ы
н   ш
ы
ғ
а р а   б а с т а д ы
.
Қ
ы
п ш
а ң
т а р   о ғ
ы з   т а й
п а л а р ы
н   ы ғ
ы с т ы р ғ
а н   X
I   ғ
а с ы р -  
д а   о л
а р   Ә
з і р б а й
ж
а н   м
е н   К
і ш
і   А
з и я н ы
ң
  а у м
а ғ
ы
н а   к ө
ш
т і .  
О ғ
ы
з д а р   ж
а ң
а   о т а н ы
н д а   Қ
о р қ
ы
т   ж
ы
р л а ғ
а н   ө з   б а т ы
р л
а ­
р ы
  т у р а л ы
  х а л ы ң
т ы ң
  о н   е к і   а ң
ы
з д ы
  қ
а й
т а   ж а ң
ғ
ы
р т т ы
.  
О
с ы
  а ң
ы
з д а р   о ғ
ы
з д а р д ы
ң
  е н д і   К
а в к а з д ы
ң
  а р ғ
ы   ж а ғ
ы
 
а у м
а ғ
ы
н д а   б а с т а н   к е ш
і р г е н
  к ө
п т е г е н   о қ
и ғ
а л а р ы
м е н   т о -  
л ы
ң
т ы
р ы
л ғ
а н .   О
л
а р д
а  о ғ
ы з   б а т ы
р л а р ы
н ы
ң
  е р л
і г і ,   х а л ы
ң
 
б а т ы
р л а р ы
н ы
ң
  қ
а р а   н и е т т і   к ү
ш
т е р м
е н   ж
е к п
е - ж
е к к е  
ш
ы
ғ
у ы
,  
т ү
р к і   т а й
п а л
а р ы
н ы
ң
  ә
д е т - ғ
ү
р ы
п т а р ы
  м
е н  
д ә
с т ү
р л е р і н і ң
  қ
а л ы
п т а с у ы
  т у р а л
ы
  ә
с е р л і   б а я н д а л ғ
а н .
" Қ
о р ң
ы
т   а т а   к і т а б ы
"   -   б ү л   к е й
і н н е н  т ү
р к і м
е н ,   ә з і р б а й -  
ж
а н
,   т ү
р і к   ж ә
н е   қ
а з а қ
  х а л ы
қ
т а р ы
н ы
ң
  қ
ү
р а м ы
н а   к і р г е н  
о ғ
ы з   т а й
п а л а р ы
н ы
ң
  т а р и х ы
н ,   т ұ
р м
ы
с ы
н ,   ә д е т - ғ ү р ы п т а -  
р ы
н   к ө
р с е т к е н   э п и к а л ы
ң
  е с к е р т к і ш
.   О
с ы
  ш
ы
ғ
а р м а н ы
ң
 
п а й
д а   б о л у   к е з е ң
і н   ғ
а л ы
м д а р   V
I I I   ғ
а с ы
р д а н   X
V
  ғ
а с ы р ғ
а  
д е й
і н   ә р   т ү
р л і   е т і п   к ө
р с е т е д і .   Е р т е   о р т а ғ
а с ы
р л ы
ң
  ә
д е б и  
е с к е р т к і ш
т і ң
  б і р д е н   б і р   қ
о л
ж
а з б а с ы
н   1 8 1 5   ж
ы
л
ы
  н е м
і с  
ш
ы
ғ
ы
с т а н у ш
ы
с ы
  Д
и ц
  ( 1 7 5 1 - 1 8 1 7 )   Д
р е з д е н   ң
а л а с ы
н ы
ң
 
ұ л т т ы ң   к і т а п
х а н а с ы
н а н
  т а п т ы
.   О л   о ғ
ы з   б а т ы
р л ы
қ
  э п о -  
с ы
н ы
ң
  о н   е к і   а ң
ы
з ы
н ы
ң
  б і р і н
  а у д а р д ы
.   А
у д
а р м
а ,   ә
с і р е -  
с е   о с ы
  ә
д е б и   е с к е р т к і ш
т і ң
  б а с   к е й
і п к е р і   Д
е п е - Г е з д і ң
 
" О
д и с с е я д а ғ
ы
"  
П
о л
и
ф
е м
  т у р а л
ы
  а ң
ы
з б е н   ү
қ
с а с т ы ғ
ы  
ң
а т т ы   т а ң
  ң
а л д ы
р д ы
.   Д
р е з д е н   қ
о л
ж
а з б а с ы
  о н   е к і   а ц
ы
з ­
д а н   ( 9   д
а с т а н н а н ) ,   а л   В
а т и к а н
д
а   с а ң
т а у л ы
  т ү р ғ а н   е к
і н
ш
і  
қ
о л
ж
а з б а   а л т ы
  а ң
ы
з д а н   т ү
р а д ы
.
Э п
о с т а   Қ
о р ң
ы т т ы ң
  п р о т о т и п
і   н а қ
т ы
  т а р и х и   т ү л ғ а   -  
к ө
р і п к е л   а қ
с а ң
а л ,   б о л а ш
а ң
т ы
  б о л
ж
а у ш
ы
  р е т і н д е   б е й
н е ­
л
е н
г е н
 
х а н
д
а р  
м
е н  
б а т ы
р л
а р д
ы
ң
 
к
е ң
е с ш
і с і  
ж
ә
н е  
к ө
м
е к ш
і с і   б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.
Э п
о с т а   б і р   д е   б і р   с ю
ж
е т   ж
о қ
.   О л   а т а ң
т ы
  а қ ы л г ө й   ж ә
н е  
к ө
р і п к е л   Қ
о р қ
ы
т   т у р а л
ы
  м ә
л і м е т т е р   б е р і л
г е н   к і р і с п е -  
м
е н   а ш
ы
л а д ы
.   Э п о с т ы
ң
  о н   е к і   т а р а у ы
н ы
ң
  ә
р б і р і   ө з   а л -
7 4

д ы
н а   б ө
л е к   ш
ы
ғ
а р м а   б о л ы
п   т а б ы
л а д ы
.   О
н   т а р а у ы
  б і р і м
е н  
б
і р і   б а р ы
н
ш
а   т ы
г ы
з   б а й
л а н ы
с т ы
,   ш
а м
а с ы
  Б
а я н
д
у р   х а н
 
б а с т а ғ
а н   о ғ
ы з   б а т ы
р л а р ы
н ы
ң
  е р л
і к   і с т е р і   т у р а л
ы
  б а я н -  
д а й
т ы
н   б і р ы ң
ғ
а й
  ц и к л   б о л у ы
  к е р е к .   К ө
п т е г е н   т а р а у л а р -  
д а   С
а л
у р   Қ
а з а н   б а т ы
р   м
е н   о н ы
ң
  ү л ы   А
р у з   с и я ң
т ы
  е р л
е р  
ң
а й
т а л а н а д ы
.
З е р т т е у ш
і л
е р   " Қ
о р ң
ы
т   а т а   к і т а б ы
н ы
ң
”   с ю
ж
е т і ,   э п о с -  
т ы қ   б е й
н е л е р і ,   к о м
п
о з и ц
и я с ы
,   ө л е ң   ү й ң а с ы ,   к ө
р к е м
д і к  
ң
ү
р а л д а р ы
 
" А
л
п
а м
ы
с " ,  
" Қ
о з ы
  К
ө
р п е ш
- Б а я н   с ү
л у " ,  
" Қ
о б ы
л а н д ы
  б а т ы
р "   с и я қ
т ы
  ң
а з а қ
  ә
п о с т а р ы
м е н   ө т е   ж а -  
ң
ы н   е к е н д і г і н   д ә
л е л д е й
д і .   С о н ы
м
е н   ң
а т а р   о с ы
  к і т а п т а ғ
ы
 
б а т ы
р л а р д ы
ң
  е с і м
д
е р і   м
е н   к е й
і п к е р л
е р ,   т о п
о н
и м
и я с ы
 
( г е о г р а ф и я л ы
қ
  а т а у л
а р )   ( м ү
н д а   А
л
а т а у ,   Қ
а р а т а у ,   Қ
а з ы
-  
ғ ү р т ,   А
р қ
а   е с к е   а л ы
н а д ы
)  
о н ы
ң
  е ж
е л
г і   қ
а з а ң
  ж
е р і н д
е  
п а й
д а   б о л ғ
а н ы
н   р а с т а й
д ы
.
К ө
п т е г е н   ғ
а л ы
м д а р  Қ
о р қ
ы т   т у р а л ы
  а ң
ы
з д а р д ы
,   ә ң г і м е -  
л
е р д і ,   э п о с т ы
қ
  ж
ы
р л
а р д
ы
  а у д
а р у м
е н   ж ә
н е   з е р т т е у м
е н  
а й
н а л ы
с т ы
.   О
н ь щ
  і ш
і н
д
е В
. В
. Р а д
л
о в ,   В
. М
. Ж
и р м
у н с к и й
,  
А
. Н
. К
о н
о н
о в ,   А
. Д
и в а е в ,   М
. О
. Э
у е з о в   б о л д ы
.
М
. Ә
у е з о в   Қ
о р қ
ы т т ы ң
  ө
л і м н е н   ң
а ш
у ы
  т у р а л
ы
  а ң
ы
з д ы
 
з е р т т е д і .   О л   б ы
л а й
  д е п   ж
а з а д
ы
:  
"А ң ы з ж а с   ке зін ен  бас­
т а п   адам   гц м ы р ы н ы ң   ц ы сца  е к е н д ігім е н   ке л іс п е ге н  
Қ о р қ ы т т ы ң  ѳ л ім н іц  болмай ц о й м а й т ы н д ы гы н а  қарсы  
куресуге ц йгарганы н баяндайды. Ө з ін ің  ойлары нан азап 
ш е кке н   ж эне   м ә ң гі  өмір  суру  т у р а л ы   арм анны ң  а р т ы ­
н а н   ц у га н   Қ о р ц ы т   а д а м д а р д а н   б е зіп   к е т е д і,   б ір а ц  
цайда барса да Қ о р қ ы т т ы ң   кө р і алды нан шыеады. Сол 
кезде өз ойымен  өзі  аласцрган Қ о р қ ы т   ш ы ргай агаш ы- 
нан  б ір ін ш і  қобы зы н  ойып  ж а с а п   алы п,  оган  ш е к т е р ін  
т а г ы п  ө з ін іц   а з а п т ы   ойлары  мен  сезімдерін  әуенге  ай- 
налды ры п  о й нап  к е т е д і.  Сол  кезден  бері  Қ о р ц ы т т ы ң  
әуендері мен  ол  ж а с а га н   қобыз  ж е р   б е т ін   ш арлап  ж у р  
ж э н е   Қ о р қ ы т т ы ң   е сім і  цобыздың  ш е к т е р і  м ен  адам- 
дардың ж урегінд е  өшпей  с а ц т а л ы п   келеді.
Ү зац   сапарлардан  ке й ін   Қ о р қ ы т   Сы рдарияныц  ж а - 
г а с ы н д а гы   т у г а н   м е к е н ін е   о ра ла д ы ,  бцл  ж е рд е   ол 
ш ѳ п т е р   м е н   гу л д е р д ің ,  ж а н у а р л а р   м е н   ц ц с т а р д ы ң  
ѳлгенін,  адамдардьщ  ы с т ы ц   пен  салцы ннан,  ауру  мен 
а ш т ы ц т а н   цы р ш ы н ы н а н   ц иы л га н ы н   кѳреді. К е н е т   ол
7 5

" Қ ° Р Ң Ы Т   а т а  к і т а б ы
"   ш ы ғ
а р м а с ы   ң а й   ғ а с ы р д а   п а й д а   б о л д ы ?  
Б ү л   к і т а п т ы
  к і м
  ж ә
н е   ң
а ш а н   т а п т ы ?
Қ
о р ң
ы т   а т а   ң а н д а й   т ү
ж ы
р ы
м д а р   ж
а с а д ы
?
өзіне  цараи  улы   ж ы л а н н ы ң   ж о р га л а п   келе  ж а т қ а н ы н  
б а й қа й д ы ,  сол  кезде  Қ о р қ ы т   қ а п т а н   қо б ы зы н   а л ы п  
шыгады. Саздың әуенімен ж ы л а н  гай ы п  болады, қ ц с т а р  
т ір іл е   б а с та й д ы ,  а г а ш т а р   ж а п ы р а қ   ж а м ы л ы п   бойын 
т ік т е й д і,  к ө к  пен гулдер  ж а й н а п  к е т е д і. Ә уен н ің  ырга- 
еымен  өмір  ц а й т а   ояна  б а ста й д ы ,  ал  Қ о р қ ы т т ы ң   өзі 
м оланы  да  ж эн е   өлім д і  de  ц м ы т ы п   к е т е д і. А ң ы з  содан 
бері  қа ра й   сазды  әуеннің  өлім м ен  кцресіп  келе  ж а т ц а -  
нын, ал Қ о р қ ы т т ы ң   ш ы ны нда да ө л м е й т ін  ж а н га  ай- 
налеанын  баяндайды.
Қ
а з а ң
с т а н д а ,   ү л ы   а ң ы л г ө й д і ң   т у ғ
а н   ж ә
н е   ө
м і р   с ү
р г е н  
С ы
р д а р и я н ы
ң
  т ө
м е н г і   а ғ
ы
с ы
н д а   ж
э н
е   А
р а л
  т е ң
і з і н і ң
 
ж
а ғ
а с ы
н д а   О
г ы
з   м
е м
л е к е т і н і ң
  а с т а н
а с ы
  Ж
а н
к е н
т   ( Я
н
­
г и к е н т )   қ
а л а с ы
н ы
ң
  ү
й
і н д і л е р і   б а р .   Ж
о с а л
ы
  т е м
і р ж
о л
 
б е к е т і н е   ж
а қ
ы
н   Қ
о р қ
ы
т   р а з ъ
е з і н
е н
  5   ш
а ң
ы
р ы
м
  ж
е р д
е г і  
С
ы
р д
а р и я   ө
з е н і н і ң
  ж
а ғ
а с ы
н д а   Қ
о р қ
ы
т   а т а   м
о л
а с ы
  б а р ,  
қ
а с ы
н д а   м
е м
о р и а л д ы
қ
  к е ш
е н   с а л ы
н ғ
а н .
" Қ
о р ң
ы
т   а т а   к і т а б ы
"   б ү
г і н г і   к ү
н і   д е   ө
з і н і ң
  м ә
н і н   ж о й
-  
ғ а н   ж
о ң
.   Т ү
р к і   т а й
п а л а р ы
н ы
ң
  к ү
р е с і н   ж
ы
р ғ
а   қ
о с а   о т ы
­
рып 
Қ
о р ң
ы
т   а т а   б ы л а й
  д е п   т ү
ж
ы
р ы
м
д а р ж
а с а й
д ы
:  

жүктеу/скачать 6,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: