Д. Ж. Алипова 2022 ж. «Мәңгілік ел»
Негізгі ұғымдар мен терминдер
жүктеу/скачать 181,46 Kb.
|
умк мангилик ел
- Бұл бет үшін навигация:
- Сұрақтар мен тапсырмалар
- Негізгі әдебиеттер
- 3-тақырып. Орта ғасырларда қазақтардың рухани мәдениетінің гүлденуіне ойшылдардың үлесі Дәріс мақсаты
| Негізгі ұғымдар мен терминдер
Түркі халықтарының шығу тегі Ежелгі түркілердің жазба ескерткіштері Орхон-Енисей, Талас, Селенга жазбаларын зерттеушілер Түркілердің діни сенімдері Түркілердің генеологиялық аңыздары Түркілер арасындағы діни сенкретизм Манихейлік діннің таралуы Будда, христиан, зороастризмнің таралуы Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Ежелгі түркілер қандай аймақта өмір сүрді? 2. Ежелгі түркілердің этникалық құрамына қандай тайпалар кірді? 3. Көне түркі жазбалары қалай зерттелді? 4. Түркілердің қандай сенім-нанымдары, аңыздары болған? 5. Діни синкретизм дегеніміз не? 6. Түркілер арасына ұлы діндердің таралуына не себеп болды? Негізгі әдебиеттер: 1 Мыңбаев Д., Бейсембайұлы Ж.Ұлт мұраты, 2014 2 Казакстан тарихы М.Б.Мұхамедов, Б.Сырымбетұлы , 2012 3 Жастарға патриоттық тәрбие берудің бағыт-бағдарлары, А.Ш.Жангазин, Р.С.Кайсаринова, 2015. 4 Қазақстан халқының рухани мәдениетінің тарихы, Ш.Н.Нығымов, 2012 5 Материалы республиканского «круглого стола» «Послание президента-импульс к дальнейшей модернизации страны», /сост. З.Е.Кабульдинов, 2014. 6. Ш. Нағымұлы. Қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихы Оқулық. 2012 Алматы. 3-тақырып. Орта ғасырларда қазақтардың рухани мәдениетінің гүлденуіне ойшылдардың үлесі Дәріс мақсаты: Әл-Фараби, Қашқари, Баласағұни, Игунеки шығармаларымен жете таныстыру. Қазақстан территориясында X-XII ғасырларда қалыптасқан тарихи ахуал Қазақстан халықтары мен тайпаларының рухани мәдениетінің көтерілуіне себеп болды. Мемлекеттің тууы және сауданың дамуы жазудың қалыптасуына ықпал жасады. Осы кезеңде түрік қағандарының Византия және Иранмен дипломатиялық хат алмасуы жақсара бастады. Жазу орхон және ұйғыр әліпбилерінің негізінде дамып, Европа халықтарының сына жазуларын еске салды. Қазақстан мен Орта Азияның территориясында біздің еліміздің халықтарының тарихы мен мәдениетін оқып-үйренуде үлкен маңызы бар аса бағалы эпиграфиялық ескерткіштер табылды. Жазу материалы үшін тастан басқа, түсті металл, сүйек, тері және жібек қолданылған. Қазақстан халықтары мен тайпалары орхон және ұйғыр жазуларынан басқа, сирия әліпбиін, кейінірек араб жазуын пайдаланған. Орта ғасырларда Қазақстан жеріне ислам дінінің енуімен қатар, араб, парсы тілінде жазу мен әдебиет тарай бастады. Бұрынғы ұйғыр және түркі тіліндегі жазуды араб графикасы ауыстырды. Оңтүстік Қазақстанның Сайрам, Мерке, Отырар, Суяб, Алмалы және басқа қалаларында білім мекемелері мектептер мен медреселер жұмыс істеді. Сабақ араб, парсы тілдерінде жүріп, негізінен діни ілім беру жолға қойылды. Оқу мерзімі 4 жыл, оқуға балалар 7 жастан қабылданған. Оқушылар сауат ашу жолын 28 араб әрпін және оның жазылуын 8 мағынасы жоқ сөз арқылы жаттаудан бастаған. Сол кездегі мектептің бірінші оқу құралы ретінде «Шариат-ул-иман» немесе «Иман-шарт» пайдаланыпты. «Иман-шартта» жоғарыда аталған 28 әріпті қамтитын ойдан шығарылған 8 сөз, діни ырымдарды өткізу кезінде оқытылатын әр түрлі дұғалар мен шарттар араб тілінде берілгендіктен, олардың мазмұнын сауатты молдалар балаларға қазақша түсіндіріп жаттатқан, ал арабша білмейтін молдалар түсініксіз болса да оқушылардың жатқа оқуын қадағалаған. Молла 10-15 оқушының әрқайсысына олардың шамасына қарай сабақты түсіндіріп отырған, сондықтан әрбір шәкірт, мәселен, жарты жыл уақыт мерзімінде өз ынтасымен, қабілетіне қарай алға жылжып отырған. Екінші оқу жылы «Әптиекті» өтеді екен. Әптиек – Құранның жетіден бір бөлігі. Әптиектен соң Құран оқытылған. Құранмен қатар оқушы түркі және араб кітаптары бойынша исламның діни шарттары мен ырым ережелерін оқып үйренген. Мұсылман мектептерінде «Бадауам», «Ахир-заман», «Истуаки», «Қырық хадис» атты араб және түркі тілдеріндегі кітаптар қолданылған. Сонымен қатар, шығыс ойшылдары Науаи мен Фзулидің шығармалары оқытылған. Жалпы алғанда, діни мектептердің пайдасы сауат ашумен қатар білім ғылымға жетелеп, кісілік, имандылық тәрбиені арқау ету және де Шығыс ойшылдары Фердауси, Низами, Науаи, т.б. шығармаларынан оқушыларға сусындауға мүмкіндік берген. Жазба деректер куәлағандай, VI-VIII ғасырларда түрік тайпалары арасында ауыз әдебиеті – фольклор кең тараған. Ауыз әдебиеті халықтың мұң-мұқтажын, туған өлкеге, бостандыққа махаббатын, жауға өшпенділігін бейнелеген. Орта ғасырлық ойшылдардың бірі Қорқыт болды. Сырдария өңірін мекендеген оғыз-қыпшақ тайпалары арасында оның есімі VIII ғасырда кең тараған. Ол жаужүрек батыр, атақты ақын, қобызда шебер ойнаған күйші, көптеген аңыздар мен әпсаналардың кейіпкері ретінде халық санасында берік сақталды. Деректер Қорқыттың тайпа көсемі болуымен қатар, үш ханның кеңесшісі болғанын да дәлелдейді. Халық арасында осы уақытқа дейін Қорқыт жайында аңыздар сақталған. Жер бетінде «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заманды» өмір бақи іздеумен қатар, өлімді мойындамаған осынау ғұлама, ізгі арманы орындалмағасын, өз бақытын қобыз сарынынан іздеп, көптеген күйлер шығарған. Қорқыт баба күйлері біздің заманымызға дейін жеткені өз алдына, оларды музыкалық оқу орындарының оқу бағдарламасына енгізіп, жастарға білім және тәрбие беруге кеңінен қолданып келеді. Қорқыт өз артына музыкалық шығармалармен қатар, «Китаби дедем Коркуд» («Қорқыт ата кітабы») атты кітабын қалдырды. Бұл кітапта IX-X ғасырлардағы Оғыз мемлекеті халқының өмірі, дәстүрлері, салттары, түркі халықтарының тарихы әңгіме болады. Бұл ортағасырлық тарихи-этикалық шығарма болып табылады. Орта Азия мен Қазақстаннан шыққан түркі тілдес ғалымдардың, әдебиетшілердің және ақындардың үлкен бір шоқжұлдызы өз еңбектерін халықаралық ғылыми тіл болған араб тілінде жазған еді. Қазақстаннан шығып, мұсылман шығысында «Екінші мұғалім» атанған энциклопедист-ғалым, философ Әбу Насыр Ибн Мухаммед Аль-Фарабидің ғылыми шығармашылық еңбегі X ғасырға тұспа-тұс келді. Аль-Фараби 870 жылы түркі жанұясында Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келіп, 950 жылы Дамаскіде қайтыс болған. Қолөнер және ғылымның алғашқы негіздерін Отырардағы медреседен алған. Бағдад қаласында Абу Насыр ежелгі грек философиясы, математика, логика, медицина, музыка және тіл салаларынан терең білім алады. Әсіресе, ол грек ойшылы Аристотель еңбектерін құныға оқыған. 941 жылдан бастап Дамаскіде және Халеб қалаларында тұрған ғалымға сол жердің әміршілері мейлінше қолдау көрсеткен. ХХ ғасырдың 80-ші жылдары Алматы қаласында жарық көрген Аль-Фарабидің негізгі еңбектері философиялық, математикалық, әлеуметтік-этикалық, логикалық трактаттар, сонымен қатар ғылым және ақыл-ой туралы трактаттар болып табылады. Осы азғана тізімнің өзінен-ақ Аль-Фарабидің ғылыми ынтасының қаншалықты кең, әрі алуан түрлі болғанын аңғаруға болады. Философия саласында Аль-Фараби идеалистік көзқараста бола тұрып, бірқатар материалистік идеяларды ұсынды, жоғары әлемнің бар екенін, оны түйсік арқылы сезіну мүмкіндігін мойындады. Аль-Фараби ақыл-ой туралы ілімге, ғылымның әдіснамалық проблемаларына, жаратылыстық-математикалық зерттеулерге, музыканың физико-математикалық теориясына, сондай-ақ геодезия мен архитектураның математикалық негіздеріне ерекше мән берді. Аль-Фарабидің адам қоғамының пайда болуы, мемлекеттік құрылыс туралы, қоғамдағы имандылық факторлардың маңызы жайлы идеялары күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ. Фараби - философия, тіл білімі, логика, психология, математика, география, этика, метафизика, музыка, т.б. ғылым салалары бойынша 150-ге жуық трактаттар жазған ғұлама. Қазіргі қолда бар мәліметтерге қарағанда, бұл еңбектердің 60-қа жуығы сақталған. Әбу Насыр Аристотельдің (б.э.б. 384-322 ж.) философиялық еңбектерін аса құштарлықпен оқып үйренді. Оның «Метафизика», «Жан туралы», «Аналитика», «Категориялар» деген кітаптарының мәнін ашып түсіндіріп, Аристотель мұраларының кіршіксіз тазалығы жолында күресті. Мұны Фарабидің Шығыс және Батыс үшін де, тарих және болашақ үшін де жасаған ғылыми ерліктерінің бірі деуге болады. Ол Аристотельдің болмыс, табиғат, барлық заттардың негізі алғашқы материя жөніндегі көзқарастарын онан әрі дамытты, әрі өз тарапынан «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Ғылымдардың шығуы» дейтін еңбектерін жазды. Оның философиялық көзқарастары «Логикаға кіріспе», «Ақылмен түсінік», «Логика жайлы трактат» деген зерттеулерінде онан әрі терең шешімін тапқан. Фарабидің пікірінше, адамзат қоғамы әр алуан «қалалардан» тұрады. (Бұл жерде «қалаларды» - тап, адамдар тобының түрлі жіктері деп түсіну керек.) Оларды «Жақсылық қаласы», «Надандар қаласы», «Платон мен Аристотель көзқарастары арасындағы ұқсастық», «Қайырлы қала адамдарының көзқарастары», «Азғындар қаласы», «Адасқандар қаласы», «Опасыздар қаласы», «Пасықтық және бейшаралық қаласы», «Мәнсапқорлар қаласы» деп жіктейді. Әл-Фарабидің атақты еңбектерінің бірі – «Ғылымдар энциклопедиясы». Мұнда ол математикаға үлкен мән берді. Әл-Фарабидің аса зор талантын паш еткен еңбектері «Альмагеске қосымша кітабы» мен «Альмагеске түсініктемесі» еді. Мұның алғашқысында автор «Птоломейдің «Альмогесінде»» қамтылған көп мәселелерді математика тілімен қайта баяндаған. Кітаптың 14 тарауын тригонометрияға арнайды да, синус, косинус, тангенс, котангенстерді дөңгелек ішінде қарастырады. Зерттеудің қалған 46 тарауында математикалық астрономия мен математикалық географияның күрделі мәселелері талданады. Фараби - сонымен бірге, тіл мен әдебиеттің теориялық, практикалық мәселелеріне де көп назар аударған ғалым. Оның «Сөз бен әріп туралы», «Жазу өнері туралы», «Өлеңнің ұйқасы мен өлшемі туралы», «Өлең ырғағы хақында, «Поэзия негіздері» деген еңбектері - тілдің, поэзияның ішкі заңдылықтарын, олардың өзара сәйкестік байланыстарын ашуға бағышталған құнды туындылар. Фараби бұл еңбектерін өзі жетік білетін араб, парсы, түрік, көне грек, латын тілдерінің ерекшеліктері негізінде жазды. Оның сонымен бірге, Аристотельдің «Бірінші аналитика», «Екінші аналитика», «Софистика» деп аталатын логикалық шығармаларының мән-мағынасына түсініктемелер жазумен қатар, «Логикаға кіріспе», «Ақыл мен түсінік» «Жан туралы», «Логика жайлы трактат» сияқты логика ғылымын ілгері апарған еңбектері де болды. «Китаб әл – мусика әл - кабир» (Музыканың ұлы кітабы) кітабында ол музыканың акустика мәселелерін барынша кең қарастырып, дыбыстың табиғаты, тегі, таралуы, т.б. ерекшеліктері хақында алғаш ғылыми түсінік береді. Музыканың тәжірибелік әрі теориялық негізін қалады. Оның физикалық, математикалық заңдылықтарын музыка аспаптарында пайдалану жолдары мен әдістерін көрсетіп берді. Ұлы ғалымның еңбектері ғасырлар бойы зиялы қауымдар арасында кеңінен мәлім болған. Шығыс пен Батыстың көп оқымыстылары оның мұраларынан үйреніп, тәлім-тәрбие алып, ғибрат, өнеге көрген, өздерінің ғылыми жұмыстарында тірек тұтқан. Оның энциклопедиясы XV-XYI ғасырларға дейін білімпаздар мен шәкірттердің қолынан түспес кітап болды. Қорыта айтқанда, дүние жүзі білімі мен мәдениетінің «екінші ұстазы», асқан ұлы ойшыл, энциклопедист ғалым Әбу Насыр әл-Фараби - артына мол мұра қалдырған оқымысты. 1970 жылы Қазақстанның ғылыми жұртшылығы әл-Фарабидің туғанына 1110 жыл толуын атап өтті. Сөйтіп, мың жылдан кейін өз даңқын Шығыста да, Батыста да шығарған ғылым әкесінің аты туған өлкесіне оралды. Бұл маңызды мәселені жүзеге асыруда әл-Фарабидің ғылыми еңбектерін ерінбей, жалықпай, асқан жанқиярлықпен жинаған, зерттеген, бастырған, сонымен қатар ұлы ғалымның есімін, ғылыми мұрасын дүниежүзілік аумақтағы ғылыми конференцияларда, баспасөз бетінде, радио, теледидарда насихаттаған Қазақстан Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті Ақжан Жақсыбекұлы Машановтың еңбегі зор. 1968 жылы профессор А.Машанов араб әлемі елдеріне саяхат жасау кезінде ірі ғалымдармен кездесті, Дамаск қаласындғы әл-Фараби қабірін іздеп тауып, оның фотосуретін алып келді. XI ғасырдағы түркі тілдес әдебиеттің дамуы белгілі авторлар Жүсіп Баласағұн мен Махмуд Қашқаридің есімдерімен байланысты болды. Жүсіп 1015 жылы Қарахандар астанасы Баласұғын қаласында туған. Ол ауқатты түркі жанұясынан шығып, сол кезеңге қарағанда сындарлы білім алған. Жүсіптің есімі оның «Кутадгу билиг» («Құтты білім») атты поэмасынан кейін кең таныла бастады. «Құтты білім» 85 тараудан, 6520 бәйіттерден және қосымшалардан (124 бәйіт) тұрады. Поэма жәй этикалық-моральдық трактат ғана емес, сонымен қатар, адамдардың күнделікті өмірдегі, қоғамдағы адами қарым-қатынастарын, әртүрлі таптар, басқарушылар мен бағыныштылардың мемлекеттегі орнын белгілеген аса терең мағыналы философиялық-дидактикалық шығарма. Поэма 1983-жылы орыс тілінде аударылып, «Құтты білім» атымен жарық көрді. 13 мың жолдан тұратын түркі тіліндегі бұл дастанда саясат, мемлекет, басқару, әскери іс, кемеңгерлік, ақыл-парасат, әділеттілік, ар-ождан, салт-дәстүр, т.б. жөнінде философиялық пайымдаулар берілген. Махмуд Қашқаридің есімі XI ғасырда белгілі болған. Әкесі Хусеин-Мавераннахрдың жаулап алушысы Боғра-ханның немересі, Махмуд дүниеге келместен бұрын Қашқарға қоныс аударған. Махмуд Қашқарда тамаша білім алып, оқуын Бұқарада жалғастырған. Ол түркі тілдеріне, фольклорына, салт-дәстүрлеріне алабөтен ықылас аударып, сөздерді және олардың мағынасын, түркілердің әндерін, жұмбақтарын, аңыздарын, салттарын қағазға түсірді. М.Қашғариды ғылым әлеміне «Диван лұғат – ат-түрік» («Түрік тілінің сөздігі») кітабы танытты. Сөздікте түркі тілдес халықтарының әлеуметтік өмірі, жан дүниесі, бастан кешкен тарихының үзік-үзік суреттері, этнографиясы, әдебиеті, тіл ерекшелігі, географиялық орналасуы, аспан шырақтары хақындағы ұғымдары, шипалық-емдік тәжірибесі, мал өсіру, егін салу, қала тұрғызу, сауда, қолөнеріне байланысты тіл қорының аса бай інжу-маржандары шоғырландырылған. Лұғатта 10 мыңнан астам төл сөз, жекелеген диалектілер енген. Бұлар сөзбе-сөз, не топшылап баяндау жолымен араб тіліне аударылып, ол сөздерді сипаттарлықтай мысалдар келтіріліп отырылады. Мысалдар ішінде, 300-дей мақал-мәтел, 233 шамалы өлең шумағы, жыл-мүшел аттары, астрономиялық, географиялық атаулар, 80-дей ру-тайпа есімдері (Қыпшақ, Яғма, Арғу, Бұлғар, Ұйғыр, т.б.), оларға түсінік анықтама, 100-дей қала, қыстақ (Берехан, Баласағұн, Сауран, Фараб, т.б.) аттары бар. Мұндағы сөздер, мақал-мәтелдер, өлеңдер, сөйлемдер түркі тілдерінің сол кездегі деңгейін, одан арғы және бергі кездегі сөздерді, сөз тудыру, сөз тіркестіру, сөйлем құру жүйелерін анықтауға, сөйтіп, тарихи лексикология, тарихи фонетика, тарихи грамматика жасауға, этимология, фразеология мәселелерін зерттеуге таяныш, негіз болады. Махмуд ибн Хусаин ибн Мухаммед Әл-Қашғаридың «Түркі тілінің сөздігі» туралы Түркістан Республикасының органы, Ташкент қаласында шығып тұрған «Шолпан» журналы 1923 жылғы 6-7-8 сандарында таныстыру мақаласын жариялап, кітаптың ғылыми аса маңыздылығына назар аударылған. М.Қашқаридің «Сөздігі» XI ғасырдағы түркілердің өмірі туралы бірден-бір хабардың көзі болуымен құнды. Орта ғасырлық мәдениет қайраткерінің еңбегін қазақ тіліне белгілі қазақ ақыны Ф.Оңғарсынова аударып, 1985 жылы «Жалын» баспасынан бастырып шығарды. X-XII ғасырларда Қазақстан халқының арасында әртүрлі сенім-нанымдар, діндер тарады. Көшпелі халықтың басым көпшілігі шамандықты қолдап, қаһарлы табиғат күштеріне, аруақтарға сыйынды. Дегенмен бірте-бірте ислам діні де ене бастады. X ғасырда Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген оғыздардың бір бөлігі ислам дінін қабылдағанмен, әлі де болса мұсылман діні көшпенділер арасында көп тарамады. Ислам дінінің негізін салушы, бүкіл мұсылмандардың пайғамбарына айналған Мұхаммедтің (570-632 ж.ж.) Орта Азия мен Қазақстанда қолдаушылары аз болған жоқ. Солардың бірі Қазақстанның оңтүстігінде өмір сүрген Арыстан Баб және оның оқушысы Ахмет Йассауи болған. Олар Оңтүстік Қазақстанның түркі жұртшылығы арасында ислам дінінің тарауына үлкен ықпал еткен. Аңыз бойынша Ахмет Йассауи Сауран қаласында 1094-жылы туып, 1166-жылы қайтыс болған. Оның қаламынан «Дивани хикмат» («Ақылдылық кітабы») атты өлеңдер жинағы туындаған. Кітап 1901-жылы Қазанда, Стамбулда, 1902 және 1911 жылдары Ташкентте басылып шыққан. Қожа Ахмет Йассауи қайтыс болғаннан кейін әулиелер санатына қосылып, оған арнап Түркістан қаласында салынған кесене мұсылман қауымының көп баратын қасиетті орындарының біріне айналды. Осы кезеңдегі рухани мұралардың қатарына Ахмет Жүгінекидің «Хибат ул Хакайк» (ақиқат силығы) атты еңбегі жатады. Ахмет ХІІ ғасырдың аяғында Отырарға жақын жерде орналасқан Жуйнек деген елді мекенде туған. Бала кезінен діни білімге құштарлық танытып, араб және парсы тілдерін үйренді. Оның кітабы 14 тараудан, 235 өлеңнен тұрады. Кітаптың негізгі ойы білімнің пайдасы, моральдық, имандылық мәселелерді қамтиды. Адамдар тынымсыз еңбек етуі керек, өтірік, өсектен аулақ болып, бір рет ғана берілетін өмірді мәнді өткізуі керек дегенге саяды. Сайып келгенде орта ғасырларда түркілердің рухани мәдениеті жоғары деңгейде дамыды. жүктеу/скачать 181,46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|