(1029 (1038) – 1090 (1101,1105)

247

көшіріп алған қолжазбасы бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр. Бұл нұсқа қазір 

Стамбулдағы Фатих кітапханасында сақтаулы тұр. 

1915-1917 жылдары «Диуани лұғат ат-түрк» Стамбул қаласындағы 

Ахмет Рифат баспасынан үш томдық болып жарық көрді. Неміс ғалы-

мы Броккельман неміс тіліне аударып, Лейпциг қаласында 1928 жылы  

бастырып шығарды. Түрік ғалымы Басым Аталай 1939-1941 жылдары 

3 том етіп бастырды. Содан кейін 1960-1963 жылдары С. Муталлибов-

тың аударуымен Ташкентте өзбек тілінде, 1981 жылы Қытайда ұйғыр 

тілінде шықты.  Асқар Егеубаевтың тәржімалауымен 1997, 1998 жыл-

дары «Түрік сөздігінің» үш томдығы қазақ тілінде сөйледі. Екі мы-

ңыншы жылдардың екінші жартысында қайта басылды.  

 М. Қашқаридың сөздігі орыс, Еуропа, түркі елдері, қазақ ғалымда-

ры  тарапынан  біршама  зерттелініп,  оның  ғылыми,  тарихи  маңызын 

саралаған бірсыпыра еңбектер  жарық көрді. Енді солар айтқан бір-

екі пікірге назар аударайық. Атақты түрколог  А. Кононов «Түркі тіл-

дерінің сөздігі» – он бірінші ғасырдағы түркілердің өмірі: олардың ма-

териалдық мәдениеті, бұйымдары, тұрмыс-жайлары этнонимдері мен 

топонимдері, қызмет адамдарының дәрежесі, тағам, сусын түрлері, үй 

жануарлары мен аумағындағы жабайы аң-құстар, мал шаруашылығы, 

өсімдіктер мен дәнді дақылдар, астрономия терминдері туралы, күнтіз-

белер, ай, апта, күн аттары, ауру түрлері, дәрі атаулары, анатомиялық 

терминология, минералдар мен металдар туралы, әскери, спорт және 

әкімшілік терминология, түрлі тарихи және мифтік қаһармандардың 

есімдері, діни және этникалық терминология туралы, балалар ойын-

дары мен ермектері және басқалар туралы бірден-бір деректеме болып 

табылады» – деп, жазса, тағы бір орыс ғалымы А. Щербак «Махмұт 

Қашқаридың «Диуаны» – автордың әдебиет жөніндегі білім деңгейі 

тұрғысынан алғанда, теңдесі жоқ еңбек. «Диуанның» сөздік деп ата-

луы оның мазмұнына аздық етеді, өйткені онда түркі грамматикасы, 

лексикасы, фонетикасы және тайпалары, географиялық жағдайы және 

тағы басқа маңызды, өзіндік ерекшелікке ие, кең ауқымды мәліметтер 

берілген» – деп, еңбекті аса жоғары бағалаған.

«Диуани лұғат ат-түрктің» кіріспесіндегі «Мен Тәңірінің дәулет ұя-

сын түріктер бұржасында жаратқандығын және ғарышты солардың за-

маны үстінде айналдырғанын көрдім. Тәңірі оларды «Түрік» деп ата-

ды және оларды мемлекетке еге қылды; заманымыздың  хақандарын 

түріктерден  шығарып,  дәуір,  халықтың  ақыл-ерік  тізгінін  солардың 

қолына ұстатты; оларды адамдарға бас қылды; хақ  істерде соларды 

қолдады; олармен бірге күрескендерді әлсіз қылды әрі түріктер ішінен 

оларды барша тілектеріне жеткізіп, жамандардан, зұлымдардан қорға-

ды. Түріктердің оқтарынан сақтану үшін, олардың жолын берік тұту 

әрбір  ақыл  иесіне  лайықты  уа  парыз  іске  айналды.    Өз  дертін  айту 

уа түріктерге жақын болу, жағу үшін оларға түрік тілінде сөйлесуден 

пайдалы  жол  қалмады.  Кім  өз  дұшпандарынан  ажырап,  түріктерге 

сағынып, мұңайып келсе, оларды түріктер қанатының астына алып, 

қауіптен құтқарады; олармен бірге басқалар да қамқорлық, пана таба-

248

ды» (Махмуд Қашқари. Түрік сөздігі. А., 2006, 30-бет) – деген жолдар-

дан өз халқын, тілін шын сүйген өршіл рухты азаматтың – Махмұдтың 

өр тұлғасы анық көрінеді. 

Кітаптың жазылу мақсатын Махмұт «Сонымен, мен сол түріктердің 

қызыл тілге ең шешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір зерек-

терінен, ең білгірлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде 

мықты  найзагерлерінен  болғандығымнан,  олардың  шаһарлары  мен 

сахарасын бастан-аяқ аралап шықтым. Түрік, түркімен, оғыз, шығыл, 

иағма, қырғыздардың сөздерін және (сөздерінің) қасиет, құпияларын 

анықтап шықтым, оларды пайдаландым. Мен бұл істерді осы тілдер-

дегі әрбір кішігірім айырмашылықтарды парықтап білу үшін істедім. 

Сонымен, олардың әрқайсысының тілі менің көңілімде ұялап, берік 

сақталып қалды. Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп, 

жүйелеп шықтым. Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас-түгесіл-

мес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы 

кітапты  түзіп  шықтым  да,  оған  Диуани  луғат-ит-түрк  –  «Түрік  тіл-

дерінің диуаны» деген ат бердім» (Махмұд Қашқари. Түрік сөздігі. 1 

том. А., 2006, 31-бет) – деп,  анықтаған. Ары қарай «Мен бұл кітап-

ты хикмат сөздер және сежілер, мақал-мәтелдер, өлең-жырлар, режез 

және несір секілді әдеби сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі реті-

мен түзіп шықтым. Үйренушілер мен қызығушылар керекті сөздерді 

тез, оңай табуы үшін көп жылдар бейнет шегіп, сөздерді орын-орын-

дарына  қойдым.  Көмескілерін  аштым,  жарық  еттім,  қателерін  жұм-

сарттым, түзеттім» (сонда) – деп, еңбекті жазу барысында атқарылған 

жұмыстардың жүйесімен, басшылыққа алынған негізгі ұстанымдары-

мен таныстырып өткен. 

Махмұт Қашқари «Диуани луғат-ит-түркті» жазу арқылы ең алды-

мен, түркітану ғылымының негізін қалады. Осы еңбекте түркі тілдері 

алғаш рет тұтас күйінде жүйелі түрде ғылыми тұрғыдан зерделенді. 

Оның қандай тіл екендігі, тіл байлығы, өзіндік ерекшеліктері  көрініс 

тапты.  Сөйтіп, түбі бір түркі тілдерінің тұтас көрінісі, оны тұтасты-

рып тұрған негізгі заңдылықтары ашылып, ортақ грамматикасы жа-

салынды.

Түркі тілдерінің сөздігі сегіз бөлімнен тұрады. Кітапта бөлімдер тө-

мендегіше аталған: 1) «Хамза», 2) «Сәлім», 3) «Мұзоаф»,   4) «Мисал», 

5) «Үш әріпті сөздер», 6) «Төрт әріпті сөздер»,  7) «Ғұнналлылар»,  8) 

«Сүкіндік, екі үндес қатар келген сөздер». Еңбектің осылайша жүйе-

ленуінен сол кездегі Шығыс, нақтырақ айтқанда, араб филологиясы-

ның жетсітіктеріне сүйенгендігі  байқалады. 

 «Диуани луғат-ит-түрк» – алдымен, түркі тілдерін зерттеген фило-

логиялық еңбек, түркітанудың қайнар бұлағы. Сондықтан да бүгінгі 

таңдағы түркітану саласындағы ғалымдар бұл еңбекке соқпай өте ал-

майды. Махмұттың сөздігі тек түркітану ғылымына ғана емес, күллі 

түркі әлемінің рухани өміріне  нұрын шашып тұрған жарық жұлдыз 

іспеттес. 

249

Ғалым  жасаған  дөңгелек  картада  сол  кездерде  түркі  халықтары 

өмір сүріп жатқан өңірлерді белгілеген. Өзі туып, өскен Барсхан, Ба-

ласағұн, Қашқар қалаларынан бастап, ежелгі түркі дүниесінің шаһар-

лары мен ірі елді мекендері түгелге жуық осында көрініс тапқан. Бұл 

карта түркі халықтарының алғашқы географиялық картасы болып са-

налады. 

«Сөздікте» түркі халықтары, оның тарихы, тұрмыс-салты, әдет-ғұ-

рыптары жайында айтылған құнын бүгінгі күнге дейін жоғалтпаған 

құнарлы пікірлер баршылық. М. Қашқари түрктер жайлы «Бұл жағдай 

Түріктердің басқалардан ерекше екенін көрсетеді. Сондықтан Түрік-

терге Тәңірдің өзі арнайы ат қойған. Жер жүзінің ең биік, ауасы таза 

бөлігіне қоныстандырып, «өз қосыным» деп атаған. Оған қоса түрік-

тер  –  көрікті,  өңдері  ұнамды,  жүздері  мейірімді,  әдепті,  үлкендерді 

құрметтей білетін кішіпейіл, уәделерінде берік тұратын мәрт және сол 

сияқты көптеген жақсы қасиеттерге ие болған ашық-жарқын жандар» 

(сонда)-деп, шабыттана жазған. 

Түркі тілдерінде сөйлейтін жиырма шақты тайпа бар дей келіп, со-

лардың әрқайсысына сыпаттама береді. Мысалы, «Оғыз-түркі тайпа-

ларының бірі – түрікмендер. Жиырма екі ру. Әрқайсысының айрықша 

белгі – малға басатын таңбалары бар. Малын соған қарап ажыратады. 

Жетекші руы – Қынық. Заманымыздың сұлтандары осы рудан шық-

қан». Осылайша әр тайпа туралы қысқаша айта келіп, олардың атау-

ларының шығу төркінін де ретіне қарай айтып отырған. Ұйғырлар ту-

ралы айтқанда, оның этимологиясын «хузхурәнд»-«хузхур»-«ұйғыр»,  

яғни «хузхурәнд» сөзінің алдымен «хузхур», соңынан «ұйғыр» түрін-

де фонетикалық өзгерістерге ұшырауынан деп түсіндірген. 

Еңбек түркі халықтарының энциклопедиясы секілді. Мұнда түркі-

лердің  тарихына,  мәдениетіне,  тұрмыс-тіршілігіне,  дүниетанымына 

қатысты көптеген тарихи, аңыздық деректер беріліп отырған. Солар-

дың бірі түрктердің 12 жылдан тұратын жыл санауының шығуы тура-

лы аңызды келтіріп, әр жылдың аталуына орай  өзіндік ерекшеліктері-

не  тоқталады.  «Түркілер  осы  жылдардың  әрқайсысында  бір  қасиет 

бар  деп  есептейді.  Олардың  пайымдауларынша,  сиыр  жылы  кірсе, 

ұрыс-жанжал  көп  болады.  Себебі,  сиыр  –  бір-бірімен  көп  сүзісетін 

мал. Тауық жылы кірсе, азық-түлік көбейеді. Өйткені, тауықтың жемі 

– дән. Ұлу жылы кірісімен жауын-шашын көбейіп, астық бітік өседі. 

Себебі ұлу суда өседі. Доңыз жылы кірсе, қар қалың жауып, суық қат-

ты болады. Өсек-аяң көбейеді. Осы сияқты әрбір жылда түркілер бір 

нышан бар деп есептейді» (сонда).   

«Ең таза тіл – тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын, 

жат-жұртқа  барып-келіп,  қарым-қатынас  жасамайтын  адамдардың 

тілі. Екі тіл білетін және шаһар халықтарымен араласып тұратын ха-

лықтардың  тілінде  шұбарлық  бар»  (сонда).  Мәселеге  осы  тұрғыдан 

келіп, «Ұйғырлардың тілдері – таза түрікше», «Тілдің ең жеңілі – оғыз 

тілі»,  «Ең  ауыр  тіл  –  Хақанияның  орталық  өңіріндегі  халықтардың 

тілі» (сонда) дегендей, сыпаттамалар беріп отырған.

250

Сөздікте негізінен таза түркілік түбірлі сөздер қамтылған. «Өз» сөзі-

не мынадай анықтама беріліпті: «Өз – рух, жан. Көкіректің ішінде қа-

рекет жасайтын нәрсе». Соңынан мысал берілген. Сол сияқты «Аңыз 

–  бидай,  тағы  басқа  дәнді  дақылдарды  орып  алғаннан  кейін  жерде 

қалған сабан, шөп-шалам»; «Арқар – ұрғашы тау тағысы. Мүйізінен 

пышаққа сап жасалады», т. б. 

Түркі  халықтарының  ортақ  рухани  мақтанышына  айналған         

«Диуани  луғат-ит-түркте»  әдебиет  жайлы  мол  деректер  қамтылған. 

Мұнда  түркі  поэзиясы  алғаш  рет  жанрларға  жіктеліп,  жүйелі  түрде 

қарастырылды.  Еңбекте  242  шумақ  өлең-жыр,  екі  жүзден  астам  да-

налық  сөз  кездеседі.  Әсіресе  мақал-мәтелдер  мен  аңыз  әңгімелерге 

едәуір орын берілген. Осындағы  

жүктеу/скачать 3,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: