Дандай ысқАҚҰлы рухани толғамдар алматы «ДӘСТҮР» 2015
жүктеу/скачать 3,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| (04.03.1877-06.06.1926)
А қын, ғалым-ағартушы, философ-гуманист, якуттың тұңғыш әліпбиін жасап, жазба әдебиетінің негізін қалаушы Кула- ковский Алексей Елисеевич (якутша – Өксөкүлээх Өлөксөй, лақап аты – Алексей Ексекюлях) 1877 жылы 4-наурызда қазіргі Ресей Федерациясындағы Якут АССР-інің Алексеев ауданына қарас- ты Тәтті (Ботурус) ұлысының Жехсогон елді мекенінде мал бақ- қан шаруаның отбасында өмірге келген. 1897 жылы Якутскідегі реальды училищені бітірген. Одан ары оқуға мүмкіндігі бол- май, өздігінен ізденіп, білімін жетілдіріп, бұрқ-сарқ қайнап жатқан өмірге ерте араласып кетеді. 1926 жылы 49 жасында Мәскеуде қай- тыс болған. Алексей Елисеевич туған өлкесін ширек ғасырдай шарлап, оның табиғатын, экономикасын зерттеп, тұрмыс-тіршілігімен танысады. Қарапайым халықтың ауыр жағдайы болашақ ақынды көп ойлан- дырады. Ел ішіндегі түрлі келеңсіздіктерді, отаршылар мен кейбір жергілікті ел билеушілердің озбырлықтарын көріп, өмірге деген азаматтық көзқарасы қалыптаса бастайды. Оны әсіресе сахалар- дың өткен тарихы мен рухани мұрасы қызықтыра түседі. Кулаковский өздігінен іздену, үйрену барысында өз дәуіріндегі жан-жақты білімдар, озық ойлы азаматтардың бірі болған. Оның ерте кезден қолына қалам алып жаза бастаған публицистикалық мақалаларына саха халқының басынан кешіріп отырған ауыр жағ- дайлардың барлығы да нәр беріп, негізгі тақырыбына айналды; оның қарапайым халықтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтауына алып келді. Ғалым якут халқының тарихы мен мәдениетін алғаш зерт- теушілердің бірі болумен бірге оның экономикасы, этнография- сы, этнопсихологиясы, әлеуметтік жағдайы, мифологиясы жайлы да құнды зерттеулер жазып, тілтану, әдебиеттану, фольклортану салаларында классикалық еңбектер қалдырды. Кейін біржола қа- ламгерлік жолға түскенде де ғылымнан қол үзбей, халықтың сөзін сөйлеу оның өмірлік мұратына айналды. А. Е. Кулаковский якут халқының тарихындағы аса бір шешуші кезең – ұлттық ояну дәуірінде өмір сүріп, оның рухани көшбас- шыларының біріне айналды; заман ұсынған ұлттық құндылықтар мәселесі саласында тарихи еңбек сіңірді. Бүкіл саналы ғұмырын сахалардың өмірін зерттеуге, олардың ел болып, жұрттан қалмай 244 өмір сүруіне арнаған Кулаковский өз халқының ұлттық мақтаны- шына айналды. Оның тырнақалды туындысы 1897 жылы жарық көрген «Орыс- тардың өз атымен мақтануына хұқы бар ма?» («Вправе ли русские гордиться своим именем»), «Пушкин поэзиясының басты құнды- лықтары» («Главнейшие достоинства поэзиии Пушкина») болды. 1900 жылы «Баянайдың қарғысы» (якут тілінде – Байанай алгыһа, орысша – Заклинание Баяная) атты якут тіліндегі тұңғыш жазба әдеби өлеңді жазды. Ал орыс тілінде жазылған «Орыстар өз аты- мен мақтануға хұқылы ма?», «Пушкин поэзиясының басты артық- шылықтары» аталған алғашқы шығармалары 1897 жылы жарық көрді. 1900-1910 жылдарда ол сыншыл реализм үлгісіндегі «Саха әйел- дерінің портреттері» («Саха дьахталларын мэтириэттэрэ», 1904), «Жүз жасаған кейуананың әні» («Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыа- та», 1906), «Сараң бай» («Кэчэгэй баай», 1907), «Өзен сыйлары» («Өрүс бэлэхтэрэ», 1909), т. б. поэмаларын жазды. Бұларда сол кездегі сахалардың ауыр тұрмысы көрініс тауып, халықтың жағда- йын осындай күйге соқтырып отырған ескіліктің қалдықтары мен отаршылардың, ел билеген ұлықтардың қарамағындағы елге жа- сап отырған шектен шыққан зорлық іс-әрекеттері сынға алынды. Әсіресе, сын көтермейтін қорлықтағы якут әйелдерінің жай-күйін ашына жырға қосты. «Шаманның түсі» («Ойуун түүлэ», 1910) поэмасында және де «Мас буржуидың әні» (1915), «Қала қызы» (1916), «Арақ» (1916) т. б. өлеңдерінде үстем тап өкілдерінің адамгершілікке сыйыспай- тын іс-әрекеттері мен қылықтары, қарапайым халықты екі жақтан сорып, тұрмыс жағдайын құлдыратқан патша өкіметі мен дүние- ге көзі тоймай халықты сүліктей сорған жергілікті байлардың қа- науын барынша сын тезіне салды. Ақын бірсыпыра өлеңдерінде халықты жерді өңдеумен, мал ша- руашылығымен айналысуға, еңбек етіп, кәсіп қылуға, мектептер ашып, білім алуға шақырды. Бұл ретте дамыған озық елдерден, оның ішінде орыс халқымен достық қарым-қатынастарда болып, оның озық жақтарынан үйренуге үндеді. «Жаз келді» («Сайын кэлиитэ», 1924) поэмасында, «Самолет» (1924), «Қарттың әңгімесі» (1924), «Қар-мұз жастанған елдің әс- кері» (1925), т. б, шағын өлеңдерінде 1917 жылғы Қазан төңкерісі- нен кейінгі елде жүріп жатқан өзгерістерді халықтың жағдайын жақсартуға бағышталған шаралар ретінде жырға қосты. А. Е. Кулаковский жаңа тұрпаттағы жазба якут әдебиетінің клас- сигі, халық әдебиетін зерттеген фольклортанушы, ұлттық тұрмы- сын зерделеген этнограф қана емес, сонымен бірге якуттың бай ха- лық тілімен ел аралап жүріп танысып, оны алғаш рет жинап, хатқа түсірген, зерттеп, еңбектер жазған тілші ғалым да болды. Өзінің ана тілін, нағыз халық тілін жетік меңгерген ол оны барынша сүйе
245 де білді. Сондықтан да якут тілінің тарихи кезеңдегі қилы тағды- ры оны бей-жай қалдырмай, оның өткеніне, бүгінгі жай-күйіне, диалектілеріне, лексикасына, әліпбиіне арнап өзекті мәселелерін көтерген құнды еңбектер жазды. Оның якут жазуын жасау мәселесіне арналған алғашқы мақа- ласы 1921 жылы жарық көрді. Ол орыс графикасы негізінде якут тілінің әліпбиін жасаушылардың бірі болды. Якут тілінің өзіндік тілдік дыбысталуы барынша сақталған А. Е. Кулаковскийдің әліп- биі кейін ұлтшылдық тұрғыдан сынға ұшырады. «Якут тілінің жаңа транскрипциясы жайлы» («Новая транскрип- ция якутского языка»), «Якуттар ауысып алып, қолданып жүрген орыс сөздері» («Русские слова, перенятые и усвоенные якутами (кроме собственных имен и названий)», «Якут тілі» («Якутский язык»), «Якут» сөзінің шығу төркіні жайында» («О происхож- дении слова якут»), «Якуттарға таныс жануарлардың түрлері мен өсімдіктер патшалығы» («Виды животного и растительного царств, известные якутам»), «Якут өлең құрылысының ережесі» («Правила якутского стихосложения»), «Архаизмдерді, арнайы аңшылық терминдерді, омонимдер мен синонимдерді қоса алған- дағы жергілікті жерлердің, ұлыстар мен округтердің диалектілік ерекшеліктері» («Наречия разных местностей, улусов и округов с прибавлением архаизмов и специальных охотничьих терминов, омонимов и синонимов»), т. б. еңбектерінде якут тілінің аса маңыз- ды мәселелері көтеріліп, өмір талабына сай шешімін тапты. 1924-1925 жылдары ақынның екі томдық өлеңдер жинағы шық- қан. Кеңес өкіметі кезінде А. Е. Кулаковский буржуазиялық ұлт- шылдықпен айыпталып, оның шығармалары ұзақ жылдар бойы жабық болып келді. 1955 жылы шыққан «Якут кеңес әдебиеті тарихының очеркінде» оған осындай баға беріліп, шығармаларына орын берілмеді. Бұл жағдай кейін барып түзетіліп, А. Е. Кулаковс- кий якут әдебиетінің, мәдениетінің тарихындағы өзіне лайықты орнын иемденді.
|