Дандай ысқАҚҰлы рухани толғамдар алматы «ДӘСТҮР» 2015
жүктеу/скачать 3,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| (09.02.1441- 03.01.1501)
Т үркі жұртының ұлы ақыны, ойшылы, қоғам және мемлекет қайраткері Әлішер Низамиддин Науаи 1441 жылы ақпан айының 9-шы жұлдызында Хорасан мемлекетінің Герат қаласында Ақсақ Темірдің ұрпағы ақсүйектер отбасында өмірге келген. Бола- шақ ақынның ағасы Абу Саид кезінде өлең жазып, ақын атанған; екінші бір ағасы Мұхаммед Әли тамаша музыкант, мәнерлеп жазу- мен (каллиграфия) айналысқан. Әкесі Ғиясиддин Хорасанның пат- шасы, әрі ақын Әбілқасым Бабырдың сарай қызметкері, бірнеше қалаға әкім, әдебиет пен өнерге жақын адам болған. Әлішер сарай қызметкерлерінің балаларымен бірге тәрбиеленеді. Әкесі баласы- ның оқу-тәрбиесіне қатты зер салып, әсіресе әдебиет пен мәдениет жағынан жан-жақты білім алуын қадағалайды; жазу өнеріне (кал- лиграфия) машықтанып, сол заманның ғылымын, саз, суретшілік өнерінен дәрістер алады. Осында ол Хорасан мемлекетінің бола- шақ патшасы, әрі ақын, өнерге жақын Хұсайынмен бірге тәрбие- леніп, жақын дос болады. Бұл кез Ақсақ Темір құрған империяның ыдырап, екі орталық- қа – бірі Гератқа, екіншісі Самарқанға ұйыса бастаған кезі-тұғын. Империя кезіндегі бұрыннан келе жатқан дәстүр бойынша, бұл екі қалада да мәдениетке, білім мен ғылымға айрықша көңіл бөлінді. Болашақ ақын сол кездегі білім мен ғылымның белгілі ошақтары болған Гератта, Мешһедте, Самарқанда білім алады. Барынша ша- рықтап тұрған парсы тілі мен әдебиетінің ықпалы мұнда да күшті болды. Осындай ортада өскен Әлішер түркі тілімен бірге парсы тілін де жетік біліп, осы тілдерде жазылған еңбектерді оқып, жан- жақты білімдар болып өсті. Оның үстіне иранның атақты ақыны Жәмидің өзінен дәріс алуы болашақ ақынның парсының класси- калық әдебиетінен мол сусындауына қолайлы жағдайлар туғызды. Осылайша екі мәдениетті тел еміп өскен болашақ ақын парсы тілі мен түркі тілін қатар меңгеріп, алғашында парсы тілі мен түркі тілдерінде бірдей өлең жазды. Парсы тілінде жазған өлеңдерін «Фани» (жалған), түркі тіліндегісін «Науаи» (сазды) атымен жа- риялайды. Кейін біржола өлеңдерін түркі тілінде жазып, әдебиет әлеміне «Науаи» атымен шығады. Темір әулетінің арасындағы тақ таласына байланысты туындап жататын түрлі жағдайларға байланысты Әлішер де патша сарайы- на бірде жақын, бірде алыс жүрген. Осындай себептермен Мешһед, 266 Герат, Самарқан қалаларында тұрып, түрлі қызметтер атқарған. 1469 жылы бала кезден досы Хұсайын Герат тағына отырғанда, Әлішерді хан сарайына қызметке шақырып, мөр сақтаушы хатшы міндетін тапсырады. Кейіннен патшаның сенімді уәзірлерінің бірі, Астрабад, Герат қалаларының билеушісі болады. Мемлекеттік қыз- меттер атқарып жүргенде, ол халықтың жағдайын жақсарта түсу мақсатында қыруар жұмыстар атқарады; білім мен ғылымның, мә- дениет пен өнердің дамуына ерекше назар аударып, ғалымдарға, ақындарға, басқа да өнер иелеріне барынша жағдайлар жасайды. Өзі де білім мен ғылыммен айналысып, саз өнерімен, суретшілік- пен, сәулет өнерімен, тарих пен философиямен шұғылданады. Осындай қызметтерінің арқасында Әлішердің ақындығымен бірге халыққа барынша адал қызмет еткен, білім мен ғылымның, мәде- ниеттің дамуына өлшеусіз үлес қосқан ұлы гуманист, қоғам, өнер қайраткері ретінде атағы шықты. Десек те жан-жақты дарын иесі Ә. Науаи ең алдымен, атақты ақын болды. Әлемдік әдебиетке Фердоуси, Сағди, Жәми сияқты алыптарды берген парсы поэзиясының дәстүрінде әдебиетке кел- ген Әлішер алғашында өлеңдерін парсы тілінде жазғанымен де көп ұзамай-ақ түркі тіліндегі өлеңдерімен әдебиеттің ақ айдынына шықты. Бұл кезде түркі тілі жыр жазуға жарамсыз деп, Шығыстың шайырларының барлығы дерлік, парсы тілінде жазатын. Міне, Ә. Науаи осы бір қалыптасқан жаңсақ пікірді жоққа шығарып, түркілік сөз өнерінің мол мүмкіндіктерін барынша пайдаланып, осы тілде тамаша жыр жауһарларын жасап, түркілік әдебиетті әлемдік аре- наға шығарған ұлы ақын болды. «Өз ғазалдарымды түрікше жаз- дым» деген Әлішер түркі тілінің ғажайып тіл екендігін жасампаз жырлары арқылы дәлелдеп, өзі де осы тіл арқылы түркі әлемінің шексіз құрметіне бөленіп қана қоймай, сонымен бірге әлемдік әде- биеттің жарық жұлдыздарының біріне айналды. «Классикалық ор- тазиялық түркі әдебиеті тұңғыш рет жаһандық даңқ пен беделге Әлішер шығармалары арқылы көтерілді» (Р. Бердібай). Әлішер он-он екі жасынан бастап парсы ақындарынша ғазалдар жаза бастаған. Ғазал осы уақытқа дейін негізінен парсы поэзия- сында жырланып келсе, Ә. Науаи тұңғыш рет осы жанрды түркіше сөйлетті. Бұл турасында ол кейіннен «Өз ғазалдарымды түрікше жаздым»-деп,бұған ерекше мән береді. Ақын өзінің ғазалдарының барлығын «Ой қазынасы» атап, іштей «Балалық шақтың жемісі» («Ғарайып ус-Сиғар»), «Жігіттіктің гүлдері» («Науадир уш-ше- бап»), «Орта жастың даналығы» («Бадайул басат»), «Қарттық шақтың өсиеті» («Хауайдул хабар») тақырыптарына жіктеген. Ғазалдардың негізгі тақырыбы – адам, оның бойындағы ізгі қа- сиеттер, асыл армандар, сүйіспеншілік, адалдық, әділдік, еңбек. Ол адамдар арасында кездесетін арамдық, сатқындық, екіжүзділік,
267 күншілдік, сараңдық, имансыздық сияқты жағымсыз қасиеттерді барынша сынға алған. Ә.Науаидың ең атақты шығармасы Шығыс шайырларының дәс- түрінде жырланған «Хамса» (бестік) аты көрсетіп тұрғандай бес дастаннан тұрады. «Жақсылардың таңдануы» («Хайрат-ул абрар», 1483) атанған 64 тараудан тұратын сюжетсіз дастанда адамзат қоға- мындағы ізгі қасиеттер жырланған. Екіншісі «Ләйлі – Мәжнүнде» (1483) кезінде Шығыстың Низами, Дехлеви, Жәми, Физули, Ан- далиб, Шәкәрім сияқты ақындары жырлаған екі жастың шынайы махаббаты жайлы сюжет нәзирашылдықпен өзгеше өрнек тапқан. «Хамсаның» ішіндегі ең көлемдісі «Фархад пен Шырын» (1484) да – кезінде Шығыс ақындары көп жырлаған «Хұсрау-Шырын» дастанының басқаша қырынан келген көркем нұсқасы. Төртінші «Жеті жұрт» («Сәбғай Сәярә», 1484) дастаны Иран патшасы Баһ- рамның басынан кешкен оқиғаларға арналған. Соңғы «Ескендір қорғаны» («Сәдди Искандәри», 1485) Шығыста Ескендір Зұлқар- найын деген атпен белгілі болған Александр Македонский жай- лы. Әлемдік әдебиетте көп жырланған (Абай да дастан жазған) бұл тақырыпта А. Македонский көбіне жаулаушы, қатыгез ретінде бейнеленсе, Ә. Науаи бұрынғы жолмен жүрмей, Ескендірді әділ, ойшыл, тарихи қайраткер ретінде көрсеткен. Ақын өмірінің соңғы кезеңінде ғылыммен және көркем шығар- машылықпен көбірек айналысты. «Әджам патшаларының тари- хы», «Сеит-Хасан Ардашердің өмірі», «Құстар тілі», «Көңілдердің сүйгені», «Ажам хандарының тарихы», «Тамашалар жинағы», «Сүйікті жүректер» тарихи-өмірбаяндық, дидактикалық-филосо- фиялық сыпатта жазылған. Дін,әдет-ғұрып, салт-дәстүр тақырып- тарына арналған «Пайғамбарлар мен әкімдердің тарихы», «Мұ- сылмандық нұры», «Гауһарлар шоғыры» атты туындылары бар. «Бес қайрат» кітабын ұстазы Ә. Жәмиге арнаған. «Ғажайып мәжілістер» он бесінші ғасырда өмір сүрген 400 ақынның шығармашылығынан мол мағлұматтар береді. Ә. Науаидың «Екі тілдің таласы» («Мұхакаматуллуғатаин») – атты ғылыми еңбегі түркі тілі мен парсы тілін салыстыра отырып зерделеген аса бағалы еңбек. Мұнда автор екі тілді қатар алып зерттеудің барысында түркі тілі ешбір тілден, атап айтқанда, пар- сы тілінен ешқандай кемдігі жоқ деп, бұрындары айтылып келген поэтикалық қуаты төмен, ғылыми дәлдігі жеткіліксіз деген сияқ- ты ұшқары пікірлерге негіз жоқтығын, керісінше аса бай, өскелең тіл екендігін дәлелдеп шыққан. «Өлең өлшемі» («Мезон-ул-ав- зон») атты ғылыми еңбегі де – әдебиеттің қисынына, оның ішінде өлең құрылысына арналған маңызды зерттеу. «Көңілдің сүйгені» («Махбұбұл кулуб», 1500) атты мемуарлық сыпаттағы соңғы кіта- бында өзінің бұл өмірден түйген қорытынды ой-пікірлерін кейінгі
268 ұрпаққа өсиет ретінде ұсынған. Қоғамдағы қарама-қайшылықтар- дың, жақсылық пен жамандықтың, әділеттілік пен әділетсіздіктің, ескі мен жаңаның айқасқа түсуі, арпалысуы, жауласуы, бұлардан ең алдымен қарапайым халықтың зардап шегетіні, мұндай ке- леңсіздіктерді болдырмаудың жолдары жайлы философиялық ой- лар түйеді. Жұртқа жаманшылық әкелетін жағымсыз құбылыстар- ды көркем тілдің құдіретімен барынша әшкерелеп, бетке басады. Әлішер ұзақ аурудан соң, 1501 жылы қаңтар айында қайтыс бо- лып, сүйегі туған қаласы Гератта жерленді. Көзінің тірісінде-ақ Азияның біршама жерлеріне тарап үлгерген ақынның жырлары ол өлгеннен кейін салтанатты шеруін тоқтатпай, әлемдік оқыр- манның жүрегінен жол табуы жалғаса түсті. Шығармалары тарап қана қоймай, әдеби дамуға жаңа бір бетбұрыс, бағыт әкеліп, ұлт- тық әдебиеттерге жаңалықтар қосты. Қазақтың ұлы ақыны Абай он төрт жасында жазған бір өлеңінде ұстаздары ретінде Физули, Шәмси, Сайхали, Сағди, Фердоуси, Хафиздермен бірге Науаидың есімін де аса бір құрметпен атаған. Ақынның алғашқы өлеңдерін- дегі поэтикалық тұрғыдан сөз саптауларында шығыс поэзиясы- ның, оның ішінде Науаидың әсері байқалып тұрады. Он тоғызын- шы ғасырдағы қазақ ақындарының шығармаларынан Әлішердің шығармашылық сарыны анық көрінеді. Ақынның жауһар жырла- ры әсіресе Оңтүстік Қазақстанда кеңінен тарады. Қаратау мен Сыр өңірі ақындарының ішінде Шығыс ақындарының нәзирашылдық дәстүрімен Ә. Науаи жырлаған жыр-дастандарды жырламағаны кем де кем. Ә. Науаидың шығармалары қазақ тілінде тұңғыш рет 1948 жылы «Таңдамалы шығармалар» деген атпен Мұхтар Әуезовтің алғы- сөзімен басылып шықты (көлемі 220 бет). 1965 жылы «Ғазалдар» кітабы жарық көрді. 2008 жылы шыққан «Ескендір қорғанына» (көлемі 404 бет) Н. Айтұлы аударған осы аттас дастанмен бірге Қалижан Бекхожин тәржімалаған ғазалдары енген. Әлішердің өлеңдерін әр жылдарда Ә. Тәжібаев, Қ. Бекхожин, Ө. Тұрманжа- нов, Қ. Шаңғытбаев, Ж. Сыздықов, Ғ. Қайырбеков, С. Жиенбаев, Қ. Мырзалиев, Қ. Жұмағалиев, т. б. ақындар қазақ тіліне аударған.
|