Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы

149 

көрінеді (V сурет). 

Моңғолияның  Баянхонгор  аймағы  Бөмбөгөр  сұмынының  солтүстік-

батысындағы  Шивээний  хэрэм  маңында  табылған  Бөмбөгөр  таңбалы 

бітіктасында 30 таңба белгіленіп, олардың шамамен жартысынан көбі Шивээт-

улаан  таңбаларымен  бірдей  (V,  1-2  сурет).  Яғни,  15  көне  түрк  таңбасының, 

ал  Шығыс  Алтай  олжаларындағы  шамамен  10  таңбаның  Шивээт-улаан 

таңбаларына ұқсастығы бар (V, 4 сурет).

Моңғолиядағы  Бичигт  Улаан  Хадтағы  таңбалардың  үлкен  бөлігі  Шивээт-

улаан  ескерткішіндегі  таңбаларға  ұқсас  келеді.  Əсіресе,  төменде  көрсетілген 

жәдігердегі  таңбалар  Шивээт-улаан  ескерткішінің  жоғарғы  бөлігіндегі 

таңбаларға ұқсап ашида, қарлұқ, яғлақар, едіз, т.с.с. билеуші, яғни текті тайпа 

таңбаларымен  бірдей  болуы,  сондай-ақ  олардың  ашина  таңбасымен  қатар 

бейнеленуі қызығушылық тудырады.

Шивээт-улаан  таңбаларының  үлкен  бөлігі  түгелімен  немесе  жеке-жеке 

түрк  тайпаларымен  байланысты  Еуразия  даласында  табылған  көне  түрк 

қағандықтары кезеңіне (VI-IX ғғ.) тиесілі тас ескерткіштер (бітіктас, мүсін, жартас 

таңба  суреттері),  қыш  пен  металдан  жасалған  бұйымдар  (тостаған,  құмыра, 

кірпіш, қару-жарақ, т.с.с.), тиын мен мөрлерде жиі ұшырасады

215

Бұл таңбалардың көпшілігінің аналогтары тек аталған қағандықтар кезеңінде 

ғана  емес,  бәлкім  одан  да  бұрынғы  кезеңдерде  таралуы  ықтимал.  Белгілі 

болғандай, Оңтүстік Сібір, Моңғолия, Орталық Азия және оның айналасындағы 

жерлерде  сонау  б.д.д.  І  мыңжылдықтың  ортасынан  б.з.  І  мыңжылдығының 

орталарына дейін, яғни Көктүрк қағандығының құрылуына дейін мың жылдан 

артық  уақыт  шамасында  көптеген  тайпалар  одақтары  немесе  әулеттер  билік 

құрған.  Шынында  да,  сақ,  ғұн,  юежчи,  усунь  (үйсін),  сармат,  кангүй,  құшан, 

және  басқа  түрк  тайпаларының  құрған  саяси  одақтар  кезеңіне  тиесілі  тайпа 

таңбалары түрі жағынан Шивээт-улаан таңбаларының көбіне ұқсас келеді

216

Көне түрк қағандықтарынан бұрын Еуразия даласында өмір сүрген тайпаларға 

тиесілі таңбалардың белгілі бір бөлігі түрк немесе ілкітүрк тайпаларымен, белгілі 

бір бөлігі ирандық (сармат, соғды, хорезм, бактриан, алан, ас), тохар, моңғол, 

тұңғыс, кавказ халықтары, славян сынды түрк емес этностармен байланысты 

болуы  керек.  Еуразия  даласында  өмір  сүрген  түрлі  этностардың  көне,  орта 

ғасырларға  тиесілі  тайпа  таңбаларындағы  мұндай  ұқсастықтардың  негізінде 

екі мың жыл ішінде аймақта тайпааралық көптеген саяси одақтардың құрылуы, 

215

 Табалдиев, Алимов, 2004, 277-294; Самашев, Базылхан, Самашев, 2010, С. 26; Osawa, 2010, P. 

216

С. 329-344; Асанов,2013, S. 84-94 т.

жүктеу/скачать 13,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: