Дархан қыдырәлі ұлы дала тарихы

183 

жөнінде  Рашид  ад-диннің  «Жамиғ  ат-тауарих»

351

  пен  Əбілғазы  Баһадүрдің 

352

ұрандары мен таңбалары туралы кеңінен баяндалады. 

Ғұндар  өздері  қоныстанған  аймақты әлемнің  орталығы  деп  қабылдағанын 

айналасындағы  үйсін  (wusun),  юэйцжи  (yuechzji),  қаңлы  (kangüy),  динлин 

(tingling)  сияқты  саяси  бірлестіктерді  бағындырып,  Қытайға  үстемдік  етуге 

тырысуынан  да  аңғаруға  болады.  Елге,  жерге,  отанға  деген  адалдықты, 

ұрпақ алдындағы жауапкершілікті сезіне отырып, ғұндар сонау Сары өзеннен 

Еуропаның батысына дейін таралып, өздерінің Ұлы империясын құру жолында 

жалғасты жорықтар жасаған.

Ғұндардың  отансүйгіштік  және  жердің  қасиеті  туралы  түсініктері  олардың 

қуатты ел құру әрекеттерімен астасып жатыр. Осы негізге құрылған ғұн мемлекеті 

шамамен бес жүз жыл билік құрған еді. Қытай дереккөздеріндегі хүннү // сүйннү // 

–  біздің  жыл  санауымыздағы  ІІІ  ғасыр  арасында  билік  құрды.  Мемлекеттің 

құрушысы 

Түменнің (Тұман) билігі кезінде елдің территориясы Орталық Азия, 

Оңтүстік Сібір, Моңғолия және Солтүстік қытайды толық қамтыды. Тұманның 

ұлы 

Мөде  Шаньюй  («Моу-дун  Тәңірі-Құт»)  билеген  кезеңінде  ғұндардың 

шекарасы  едәуір  кеңейіп,  әскери  жасақтарының  саны  100  мыңнан  асты.  Ол 

көшпелілерді  бір  тудың  астына  ұйыстыру  мақсатында  жан-жақтағы  юэчжи, 

үйсін, дунху, тинлин тайпаларын өз билігіне бағындырды. Мөде қытайдағы хан 

әулетінің әскерін талқандап, солтүстік қытайдағы көптеген аймақтарды жаулап 

алып,  билік  ауқымын  ұлғайтып  отырды.  Шығыс  Түркістандағы  мемлекеттерді 

өздеріне  қаратып,  Қытайдың  солтүстігі  және  Қиыр  Шығысқа  баратын  Жібек 

жолының солтүстік күре тамыр бағытын толыққанды өз бақылауына алды. 

Б.з.б.  162  жылы  Мөденің  ұлы  Лаошань  Тәңірқұтқа  қытай  патшасы  Сяо-

вэньди  Ғұн  империясы  мен  Хань  патшалығы  арасында  бейбітшілік  келісім 

жасауға ниетті екендігін білдіріп, «ұзын қабырғадан (аққамалдан) солтүстіктегі 

барлық садақшылардың (көшпелілердің) жұрты Ғұн Тәңірқұттың билігінде, ал 

аққамалдың  ішкі  жұрты  Хань  патша  билігінде  болса  екен,  осыған  қарсылық 

білдірмесеңіз»  деген  мәнде  келісімді  сөзімен  бірге  сый-сияпаттарын  ұсынып, 

жыл сайын тұрақты түрде алым-салықтарды төлеп тұруға келісім беріп, елші 

жібереді

. Зерттеушілер бейбітшілік келісім жасасқан бұл уақыттың б.з.б. 198 

жылы болғандығын жазып, мұның дүние жүзі тарихында алғашқы халықаралық 

ірі келісім, көшпелі Ғұн империясы мен қытайлық Хань патшалығы арасындағы 

бейбітшілікте өмір сүру туралы ірі саяси оқиға деп бағалайды

354

351

352

353

354

жүктеу/скачать 13,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: