ЖЕҢЕМІЗ БІЗ, ЖЕҢЕМІЗ
Немістің азғындаған аз ғана тобын ардақты жандар етіп,
басқа елдерді түгел құлдыққа салғысы келетін фашизм –
барлық адам баласының қастасқан жауы. сіресе, қара түнек
заманды басынан ткізіп, Ұлы Октябрь арқасында теңдік
алған елдерді қатты безіңдіреді, қайтпас ашуын қайнатады.
Батыс елдеріне қара түнек орнатқан қанды жол фашизм бұл
жаулығын әлем алдында зі әйгіледі. Даласын қанға бояп,
каласын қапасқа айналдырған фашизм адам баласынан
аяушылық күте алмайды. Сондықтан да басып алған батыс
елдерінен жемтіктес топ тапса да, тілектес ел таба алған жоқ.
йткені ол кай елдің болса да елдік намысын аяққа басып,
кейінгі ұрпаққа мәңгілік етіп қалдырып келген қымбатты
мұраларын қиратумен келеді. Барлық елдердің ткені мен
қазіргі мірінде, иә болмаса келешегінде фашизмнің бағалар
түгі жоқ. Оның орнатпағы – озбырлық, қорлық, құлдық.
Түн жамылып келіп ұлы Отанымызға соқтыққан қанішер
фашизм әрбір совет адамының ең қасиетті кегін оятады.
рбір совет адамы – майданда да, ндірісте де осы кектің
жауынгері.
Адам баласының барлық игі ісіне, алдағы тілегіне түгел
жауыққан фашизм жендеттерінің бірі Геббельс – “менің
к зімше біреу мәдениет жайын с з қылса, мен мылтығымның
қүлағын қайыра бастаймын” дегені совет елінің мәдениет
күштерінің жүрегіне атылған оқтай тиеді. Ысқырған аждаһа
үнін оқпен шіруде. Біз, совет жазушылары, әзірміз. Ұлы
ақын Александр Пушкин айтқан: улы анчар ағаштың тамы-
рын тартпай, тұқылымен қопарып тастайтын күн туды
1
.
Біз күреспен алған бостандығымызды, еңбек сіңірген
жерімізді, зіміз орнатқан бақытты мірімізді, озғын
мәдениетімізді, бүкіл езілген жанның к зін тіккен шаруа-
шылығындай ұлы Отанымызды аянбай қорғаймыз.
ділет біздің жақта. Жау аптығы тез басылады. Жеңетін
біз, жеңеміз. Ұлы Отан соғысының туы жеңеді.
53
Р ТЫНЫСЫҢ “ОТАН” ДЕЙТІН КҮН БҮГІН
Күн астында к к жайын боп, тыныш теңіз тербеледі.
Байтақ Балқаш бетінен кеш самалы келеді. Сол самал жел
жылжытқан к кше, м лдір к п толқын бүгін Ертіс жағасы-
нан дағдыдан тыс күй к рді. Қою будақ түтіні бар мұнара-
дай мұржалар емес таң қылған. семдігіне Алматының зі
қызығарлық ңшең бес қабат тас үйлі жаңа қала да емес
бүгін б лек к рінген. Теңізге таман т ніп келген, күдір белді
бір тепсең бар еді. Соның барлық алаң-атырабын згеше
қалың толқын басыпты. Салқын, сұйық теңіз толқыны емес.
Ағылған адам толқыны. Қою, қалың, қайнар толқын. Н сер
әкеле жатқан бұлттай бүктеліп булыққан, кейде к сіліп
шалқыған ерен қуат толқыны. Осы толқын үстінде қанатты
ұран қалқып келеді... Қазіргі сағатта жүздер жүрегінен,
мың дар миынан атылып шыққан асыл ұран. Ел тынысының
атойы сияқты боп, айшықты қызыл тулар желпініп келеді.
Бұл келе жатқан еңбек елі. Осы сәтге “Отаным” деген
жалғыз ұранды еске алған. Баяғының батырынша бекем ба-
сып, Арқаның қоңыр салқын самалын т ске алып, айдынды
ашумен жиылып жатқан халық қолы...
Жиылған мыс заводының мойымас металшылары, ба-
йыту фабрикасының шыныққан шеберлері. Жаңа да электрлі
Балқаш, балықты Балқаш, жол транспорт халқы, партия, со-
вет басшылығы, оқушы, қызметші жұртшылығы келеді. Ана-
лы, балалы Балқаш, қарт қайраткер, жас жігер Балқашы –
баршасы да толқыннан толқын молайтып, қалың жойқын
шептей боп тоғысты. “Достарым менің” деп, аяулы Отаны-
на, асыл ана халқына, халқының жігерлі жүрегіне жолдаған
ардақты қамқор сәлемін 15 мыңнан асқан айбынды жиын
қыбыр етпей тыңдап шықты.
Осы жиын жүзінің зінен-ақ, бүгін осы сәтте барлық
Советтер Одағының сан миллион халқының жүрегі қалай
54
соққанын, жігері қалай тасқанын, ашуы қалай алып-ұшып
тұрғанын тану қиын емес. Алып тынысы аспан атады.
Жан ашуы теңіз бетін шарпығандай. Тістенген жақтарда,
қадалған қайрат – к здерде болсын, бір-ақ қана жауап тұр.
“Жойылады, жерге қағылады, аты шеді жайын жынның”
деген бір ғана бұйрық-байлау. Осындай ктем кім ұғасың
тебіренген телегейден.
Бар металшы атынан: “Жау жауабы артық іс. Майдан
тілеген асыл мыс. Бар күшіміз батыр майдан жолына. рбір
тірлік тынысымыз... сүйікті Отан арына ғана арналды” –
деп завод үнін Щербак жолдас жеткізді.
“Аяну жоқ, әзірміз. Совет сұңқарлары жау аспаны-
на біз жіберген ажал оғын жұмсасын. Еңбегіміз Отан
керегіне жараса, тірлігіміз сонда ғана жарасар” дейді, ба-
йыту фабрикасының тобынан берік сертін әкелген инженер
Кәдіржанов жолдас.
Аясы кең к л бетін сертіне куә етіп, осы кеште салмақты
сақ-сақ үнменен ақын да асқақ жыр атты. Жаудың жүзін
тілім-тілім етерлік, қылыштай қатал кәр жұмсап еді бүгін
ел...
Келесі кешкі сағатта жүрекке берік қайрат алып, тастүйін
боп тараған жұрт дағдылы түн тыныштығын іздеп кеткен
жоқ. Станоктарға, секцияларға, қайнар қазандарға, паровоз
котелдерге, агрегаттарға барып-барып, сергек жүзбен кезек-
ке тұрды. Балқаштың барлық мол-мол цехтары бұл күндерде
аралары алшақ-алшақ жатқанына қарамай, бір-ақ қимыл
үстіндегі бір ғана күйлі агрегаттай зыр қақты. Дүрілдеген,
сытырлаған, гуіл қаққан күшті, бапты механизмдер Балқаш
жұртшылығының бүгін күндіз дүр-дүр сілкінген, қырандай
қаптал қайратын паш еткен тәрізді. Ертеңіне, келер күндерге
нім ктегенін қысқа тілді, мол мағыналы цифрлар баян
етті. Қоңыр адыр Қоңыраттан кен кемерлеп асқанда, к кше
теңіз жағасындағы асқақ мұржалы заводтан мыс та тасқып,
толықсып ақты.
Басқа бір жайда, адам қалпын алсаң, к ңіл таразысы с з
дер ең. Бірақ күйлі Балқаш жайын айтсаң, кешегі кекпен
түйілген ел к ңілін мықты санды мыстан сына. Сол себепті
мұнда да даурық жоқ, дабыл жоқ. зді- з міндетіне үндемей
т нген табандылық, шыдам бар.
55
Осы жайдың айрықша к рінісін Қоңырат байқатады.
Алыстан естілетін дақпыртын айтпай, жақыннан к рген
шынын айтсаң да Балқаш, Қоңырат механиканың ең жаңа,
ең мығым, ең німді аспаптарына мейлінше мол. Сол жайын
меже қып, Қоңыратқа келгенде, қайнар қазан жағасына кел-
гендей, құжынаған қимыл, сапырылысқан сап-сап топтар
к рермін дейсің. сіресе, кешегідей отаншыл ұран салған
қайрат қауымы, бүгін енді біржола бар ашуын сыртқа сап,
буы аспанға шыққан әбігер қимыл соңында шығар дейсің.
Бірақ Қоңыраттың кең қолатты кернеп алған к п горизонт-
тарына
1
алғашқы рет қарағанда басқаша, тосын күй к ресің.
уелі, демалыс, тыныс уағы ма екен деп те қаласың. Бірақ
Балқаш, Қоңырат, қайсысы болсын, бірнеше кезекпен күн-
түн тынбай істейтіні есіңе түседі де, “бұ қалай” дейсің. Кен
арнасында қауырт топ жоқ. Адам сирек және жым-жырт
сияқты. Рас, жұмыс желісі бұнда тар лавадай
2
бір қуысқа
түйілген емес. лденеше иір-иір горизонттардың бір шеті
мен бір шеті талайға кеткен. Ойдан рге, жотадан жақпарға
жеткен. Бірақ сонда да сарт-сұрт ырғақ, сарп ұрған жігер
қайда? Осындай оқшау сұраулар әуелгі минуттер к ңілге
келгенмен, аз аял қылсаң, айыға бастайды. Бір қойнаудан
бұлқынып взрыв
3
атылды. Байқай тұрсаң, бір салада німді
жүріспен рге басып, электр поезы жосып барады. Артын-
да мол тіркеулері, гаңдола
4
атты ашық вагондары. Тағы бір
қабаттан ылди қарай беттеген зге бірнеше электровоз. Олар
думпкар
5
атты вагондар тартып, кен әкетіп барады. Ойдағы
кең далаға бір кез бос порода (керексіз тас топырақ) апары-
лып, т гіліп жатыр. Қоңырат з згешелігін енді-енді та-
нытып келеді. Мұндай мол кенді бұлайша ашық карьермен
алу бүкіл біздің Одақта, тіпті бүкіл дүниеде де некен-саяқ.
зінің айрықша қимыл-қарекеті бар кен арнасы еңбегін де
ерекше құралдармен айрықша бір ж нге салыпты. Мұндағы
еңбек адамы механиканы мықтап жеккен. Сол себепті үн
шығарса, еңсесі биік экскаватор шығарады. Екпінді элек-
тровоз еседі. Еңкейіп асап, шалқайып т гіп, қоңыр таудың
тас кеудесін кеміріп жатқан экскаваторлар мұнда біреу емес,
әлденешеу. Бір текті емес, әлденеше атаның ұлындай. Алыс
Америкадан келгені, батыс қиырдан келгені, зіміздің Орал
заводынан келгені – барлығы да баппен қозғалып, батпан
қайрат етіп жатыр. Кен денесі жақында. Соған ендеп түсуді
56
ойлаған Қоңырат бүгінде горизонттарда, к бінесе, жердің
бет қыртысын алып, кен қабығын аршып жатыр. “Қабық”
деген с з, жалғыз-ақ, бұл тұста згеше түсінуді керек етеді.
Ол кертілген бел, жапырылған жартас, т ңкерілген т белер.
Сол жон-жоталардың жүйе-жүйесіне бұрғы станогы – Арм-
стронг бұрғысы
6
терең-терең індер қазып береді де, оқтын-
оқтын аталған үлкенді-кішілі взрывтар жұмыс желісін
тарта береді. Міне, осы істердің бәрінің басында аз-аз,
селдір-селдір ғана топ к ресің. Бірақ Отан күткен қымбат
кенді кідіртпей, күндіз-түн демей, ақтарып алып, атқарып
ж нелтіп тұрған осы үнсіз, шусыз ктем топ.
Кең қолатқа құрыш болаттың неше алуанын айдап са-
лып, асқын қимыл етіп жатқан Қоңырат талай толқын ой
келтіреді.
Қос қалалы Қоңырат болсын, зәулім заводы бар Балқаш
болсын, бәрі де згеше бір жаңа дәурен туғызған, соншалық
асыл, сондайлық ыстық к рінетін әсем дүние. Бұларда адам
жайы жаңғырған, згеше де, ерекше. Завод пен кеннің бар
керекке кенелгенін былай қойып, зге барлық қоршауын
алсаң, онысы да оқшау тұр. Сәулетті сарайлар, сұлу үйлер
осы еңбектің ерлерінің жайы. Балкаштың тақыр жондарын-
да жайнаған жаңа қалалар тұр. К геріп гүл бақ жайқалса,
жалтырап жарық та нұр атады. Қызығына клубтар, ұл-
қызына үлгілі мектептер – үйреншікті ұядай.
Дәл осындай Қарағандыны ал! Екеуін де жақсы дәурен
кенжесі дейсің. Асса Одақтың, қалса Қазақстанның берекелі
лкелері. Біреуі Одақтағы үштің бірі аталғанда, біреуі
дүниедегі мол запастың бірімін дейді.
Екеуінің де қалың қатар қауымын к р. Кешегі кезеген
к шпелі елдің бақташы балаларының зінен шыққан аза-
маттарын к р. Шетел байларының “қара мойын құл” деген
Түсіптері бұл күнде сол шахтадағы білікті де сүйікті, белді бас-
шы. рі инженер, әрі партком секретары Байжұмановтар бір
буын. Ата-бабалары иісін сезбеген ұлы заңғар істердің тетігін
де, жетегін де здері біліп отырған осылар. Механикалы
шахтаның мықты инженері жас зімбаев, Балқаштағы байы-
ту фабрикасының бас инженері Кәдіржанов, Т легеновтер,
Қоңыраттағы Мұстафиндер, немесе қатардағы забойщик-
тен бастап, участке бастығы, шахтком директоры, партком
секретары боп отырған Ахтанов, Нұрғалиев, Рысбеков,
57
Біргебаев сияқты талай жастар, талай азаматтар кешелер
ғана құба жондарда қой соңында тағдырына лағынет айтқан
жаралы жастар емес пе еді? Қандай қайрат, жоқтан бар ғып,
қан қазынадай сәулет салды. Қандай жүрек осыншалық
еміреніп сүйіп кеп, ежелгі жабайы даладан осындай ерке
ел туғызды. От басынан ойы ұзамаған лкеге алып ұранды
Отан берді. Сан миллион ба уыр менен туыс берді. Басына –
білім, жүрегіне жігер құйды. Алдынан әлем к рмеген жарық
жұлдызын, бақ жұлдызын жақты. Ендеше, майданда бол,
шахтада бол, завод пенен колхозда бол, нер-білім рінде
бол, “ненді қорғайсың, кіміңді қорғайсың?” дер болса, ай-
тар жауап ауызда әзір емес пе? Нені қорғамайық, кімімізді
қорғамай іркілейік? Біздің буын былай тұрсын, бағы заман
зінде де ер еліміз з мірін қорғамап па еді? Ерлігімен де,
еңбегімен де қорғаған. Онда лке гей анадай еді. Жалғыз
салған дүкені жоқ, жалғыз сірген үйеңкісі жоқ болса да,
тұлдыр даладағы бұлдыр күнінің зін де соншалық ктеп
қорғап еді. Онда нер алыс та, бақ-береке ертегіде ғана бо-
лушы еді. Сонда да жанын ортаға салған Қобыландыдай,
Қамбардай батырлық тапқан бұл халық. Ол күнде к л
бетінде к піршіген к біктей, сар жондағы қаңбақтай киіз
үй ғана к шіп еді. Сонысын да қимаған. Ал бүгінгі алтын
Отан лкелерінде, қалалары мен құт далаларында, елдері
мен ерлерінде жауға қияр бір тал түгіміз бар ма? Солар
үшін күймей тұрар ұл, қыз бар ма? Күйсе қорғамай қала ма?
Еңбегімен лавада, горизонтта, агрегатта
7
бір қорғаса, т сін
т сеп майданда да қорғайды. Еріне елі қорған болғанда,
елінен ері жанын аямайды.
Ендеше, мір-талап ер дегізер еңбек үшін! Еңбек, мір –
бәрі де ұлым деген Отан үшін!
р жүректен ерлік атсын шын бүгін,
р тынысың “Отан” дейтін күн бүгін!
58
ОКРЫЛЕННОЕ ТВОРЧЕСТВО
Еще люди не научились петь, когда легендарный Кор-
куд скитался по земле, ища избавления от смерти. Как
повествует казахская легенда, Коркуд изобрел первый на
земле музыкальный инструмент – кобыз и, сев на ковер,
расстеленный на реке, поведал миру охватившую его мечту
о бессмертии человека. Предание говорит, что Коркуд по-
гиб для семьи и друзей. Уйдя в грядущее, он вернулся для
человечества, вечно зовя к подвигу. Он – один из тех, кто
обрел бессмертие благодаря высокому стремлению духа,
сердца и воли. Теми же порывами отмечена героика на-
ших дней, когда воля к победе одухотворяет высокие взлеты
творчества во всех областях жизни великой страны. Этой
именно особенностью отмечены и стремления деятелей ли-
тературы, искусства и науки Казахстана. Великий подвиг
народа окрыляет творческую мысль. Не случайно поэтому
особое внимание литераторов, художников и композиторов
Казахстана привлекают такие люди, как классик казахской
поэзии Абай, как Чокан Валиханов, как герой гражданской
войны Амангельды Иманов.
Сроднивши свое творчество с великими русскими пи-
сателями XIX века, Абай Кунанбаев обрел особую притя-
гательную силу к своему имени теперь, в дни боевого ис-
пытания народов Советского Союза. Сейчас под сводами
огромного здания алма-атинского Дворца культуры ведет-
ся деятельная подготовка к производству художественного
фильма “Абай”
1
.
Казахский государственный академический театр оперы
и балета после премьеры оперы “Чио-Чио-сан”
2
, впервые
поставленной на казахском языке, приступил к разучива-
нию партий новой оперы “Абай”
3
, написанной композито-
59
рами Жубановым и Хамиди. Под руководством Союза пи-
сателей Казахстана подготовлен к печати русский перевод
первой книги романа “Абай” Ауэзова. Филиал Академии
наук совместно с Казахским институтом истории языка и
литературы работает над академическим изданием полного
собрания сочинений Абая на казахском и русском языках.
В наши дни, естественно, вырос интерес и к образу про-
славленного героя Казахстана XIX века – к Чокану Вали-
ханову. Он широко пропагандировал в Казахстане Россию
Пушкина, Белинского, Чернышевского. Историческую
пьесу о жизни и деятельности Чокана заканчивает писатель
Муканов
4
.
Три великих человека в недавней истории казахского
народа – Абай, Чокан и Амангельды
5
едины в нашем вос-
приятии, как люди, отметившие своими творениями пути
развития своего народа. Это они сквозь все преграды ре-
лигиозной косности, застоя феодально-родового быта, на-
циональной розни ориентировали казахский народ на путь
передовой культуры, на дружбу с великим русским наро-
дом. Своей деятельностью они привели свой народ к тесно-
му духовному сближению с вековыми ценностями русской
культуры, с передовыми идеями русского революционного
движения.
Художественно-творческая и научно-исследовательская
деятельность интеллигенции Казахстана органически связа-
на с новыми явлениями культурной и научной жизни респу-
блики. Проведенный недавно в Алма-Ате республиканский
“айтыс”
6
– публичные состязания акынов восьми областей
Казахстана – имел объединяющей темой героику фронта
и тыла. В целой серии героических поэм акыны Баймура-
тов, Байганин, Жантобетов, поэты Токмагамбетов, Орма-
нов, Тажибаев воспели подвиги Героев Советского Союза
Тулегена Тохтарова, Малика Габдуллина и 28 легендарных
панфиловцев. Акына Байзакова
7
часто можно встретить
сейчас в казахских колхозах. Он поет там сложенные им са-
мим эпические поэмы об Александре Невском, Суворове,
Кутузове, о героях Отечественной войны советского народа
с немецкими захватчиками.
Группа поэтов и писателей – Тажибаев, Мусрепов, Му-
канов, Хусаинов, Абишев – творчески воссоздают образ
60
казахской девушки Маншук Маметовой
8
, первой из восточ-
ных женщин удостоенной звания Героя Советского Союза.
Особо выдающаяся роль в научной жизни казахской
столицы принадлежит коллективу ученых из Института
языка и мышления Академии наук СССР, возглавляемого
академиком Мещаниновым
9
. За последние годы в стенах
этого института проведена крупная научная работа, воспи-
тана большая группа ученых-казахов. Здесь недавно защи-
тили публичные диссертации на степень доктора филоло-
гических наук казахские ученые Сауранбаев
10
и Кенесбаев
11
,
степень доктора искусствоведческих наук получил ученый и
композитор Ахмед Жубанов.
В научный оперативный штаб военно-хозяйственного
значения превращен казахский филиал Академии наук
СССР, возглавляемый лауреатом Сталинской премии док-
тором минералогических наук Сатпаевым. Достаточно ска-
зать, что сейчас почти еженедельно отправляются во все
концы республики изыскательские партии по обнаруже-
нию новых источников военно-стратегического сырья из
щедрых недр необъятного Казахстана.
Трудиться во имя одной великой задачи – помощи ро-
дине, ускорения полной победы над немецко-фашистскими
захватчиками – стало вдохновляющей идеей людей науки и
искусства нашей республики.
Киносценарий
Р А Й Х А Н
Литературный сценарий
художественного фильма
64
I часть
Вереницей проходят скакуны перед огромным множе-
ством всадников, стоящих на холме. На скакунах мальчики.
Они одето пестро. У всех скакунов украшены челки, а раз-
двоенные хвосты обвязаны посередине лентами.
Толпа зашевелилась при появлении первых коней. Ожив-
лены все лица.
– Кони! Скакуны!
– Идут напоказ! – заговорили разом.
Теснится толпа, с восторгом встречает скаковых коней,
идущих шагом один за другим. Ритмично закидывая голову и
покачивая украшенной челкой, идет Вороной.
– Это старый Вороной!
– Старый, но стройный.
– Ну, ему смерть ближе, чем приз.
(Проходит вороной скакун.)
– А это знаменитый Аккум.
– Ух, какой важный, дьявол! – замечает Болат, стоящий в
группе бедняков. С ним Есим, Иса, Бекберген.
– Наш, наш идет – Рыжка!
– Смотри, Рыжак, не осрамись!
(Проходит рыжий скакун.)
– А это?
– Чалый из города! Городского купца!
– Ну, это тебе не спекуляция!
– Знай, хитростью не возьмешь!
– А вон, смотри.
– Акбесты!
– Акбесты!
– Акбесты! – проходит по всей толпе еще более оживлен-
ный говор. Разряженный особо и покрытый красивой попо-
ной проходит Акбесты.
65
– Ишь, бай Жексен разодел его лучше даже своей неве-
сты...
– Он женится не первый раз, не ахти какое событие. И
этот той устраивает для тебя, Акбесты!
– Он женился, а тебе что за радость, Акбесты.
– Уступи нашему Рыжке, слышишь!
В середине толпы всадников бай Жексен. Он любовно
смотрит на Акбесты.
Его окружают сын Самат, брат Сарсен и еще большая
группа баев, стариков.
– Бай, твой Акбесты в хорошем теле!
– Хорошо подготовлен!
– Да будет счастлив твой той!
– Желаем счастья с твоей молодой женой! – приветствуют
его вновь подъезжающие гости – старики.
– А сколько всего скакунов?
– За тридцать уже.
– Нет, сорок.
– Сорок скакунов-соперников.
– А какое расстояние скачки, бай? – обращается старик
к Жексену.
– Тридцать верст.
– День жаркий. Кони могут не дойти. Лучше бы помень-
ше.
– Зато сильные придут. Кому жаль своего добра, пусть не
пускает, – смеется бай.
– Пора отправлять коней.
– Пора! Отправляйте, – распоряжается бай.
Кони сгрудились, пошли рысцой по направлению желтых
холмов. Уходят пестрой группой, скоро проглатываются клу-
бами серой густой пыли.
Толпа на холме тронулась к аулу.
– На угощенье, на угощенье в аул! – скачут верховые джи-
гиты и зовут гостей в сторону многочисленных юрт в долине.
Двадцать-тридцать белых юрт выставлены рядами, они тянут-
ся вереницей по берегу горной речки, туда стекаются всадни-
ки с холма. Их встречают Жексен, Самат, Сарсен на улице.
Распределяют гостей группами по юртам.
Вдали аул бая. Там дымятся очаги, костры, из множества
огромных казанов вываливаются куски мяса. Целые горы.
Бай и старшая жена ходят здесь, делают указания. Широкие
66
деревянные блюда наполняются мясом, быстро подносятся
верховым.
Десять-двадцать джигитов на разгоряченных конях один
за другим скачут с блюдами к юртам, галопом подскакивают
и подают к дверям, скачут вновь и подают снова и снова. Пе-
шие джигиты принимают и вносят в юрты. А в юртах по две
огромных сабы (кожаные бурдюки), наполненных кумысом.
Разливают из огромных мисок в кесе, поминутно наполняют
миски из сабы. Так угощаются все юрты. В одной юрте кузнец
Андрей, Болат, Иса, Бекберген, с ними молодой человек, оде-
тый полуевропейски, – Салим. К ним входят бай и несколько
аксакалов.
– Кушайте на здоровье, друзья! Вы самые желанные го-
сти, новые гости мои. Для вас, для вас все мои угощения, все
почести.
– Разве бай плох? Разве он жалеет что-нибудь для вас? –
вторит ему аксакал.
– Вот все мои яства, все мои юрты, все в пользу вашу, а вы
говорите баи... баи плохие? – подстилается бай.
– Не разбавляй свой кумыс хитростью, бай, – отвечает
кузнец.
– Иначе колом застрянет в горле, – говорит Бекберген.
– Все для вас. От всей души.
– Угощать на тое – обычай давний, а вот угощение под-
слащивать языком – это обычай новый и твой, бай, – смеется
Болат.
На улице к юртам подскакивают галопом джигиты и гром-
ко кличут:
– Скачут кони! Кони! Скакуны!
– Уже близко!
Во всех юртах всполошились гости, выбегают густыми по-
токами, второпях садятся на коней и скачут, скачут к холму.
Смотрят вдаль: еле уловимой тонкой нитью вздымается пыль
на гребне далекого холма. Пыль все отчетливее. Вспыхивают
клубок за клубком на гребне.
В это время в горячем состязании скачут взмыленные ска-
куны. В гуще Акбесты и Рыжка. Их головы поравнялись и вы-
делились из гущи. Не упускают друг друга.
Вереницей тянутся остальные кони. В ожидающей толпе
нетерпение. Подъезжают верховые к баю. У него бинокль.
Бай усмехнулся.
67
– Отделились один белой, а другой темной масти. Это
скачут рядом Акбесты и Рыжка.
– А чей конь?
– Какой конь? – торопливо спрашивают у бая.
– Трудно распознать... далеко! – а сам наклоняется к Сар-
сену: – Один наш Акбесты – скачите, выручайте. Соперник
опасный...
В это время голова Рыжего впереди Акбесты, но нагоняет
Акбесты, снова рядом.
Вот поравнялись скакуны с передней группой ожидаю-
ших всадников. Среди них Самат и Сарсен. Самат приказы-
вает Асану: “Задержи Рыжего”, – сам скачет и поравнявшись
с Акбесты, берет его повод, тянет, кличет предков.
– Сатай! Помоги! Сат-тай! Предки! Предки мои! Ару-
ах! Аруах! – подскочили десять-двадцать всадников, скачут,
окружив Акбесты. Одни хлещут, другие тянут – спереди, с бо-
ков, со всех сторон. Взмыленный, измученный Акбесты не-
сется в тесном кольце скачущих.
Идет рядом Рыжий, у него почти нет помощников. Встре-
чающие вдали. Но Рыжий не отстает от Акбесты... Злобно
смотрят на него Самат, Сарсен... В это время сбоку наперерез
Рыжему скачет Асан. Кричит мальчику:
– Дай повод, дай повод, потащу!
Мальчик не смог повернуть. Ударился о коня Асана. Ры-
жий падает на скаку. Он отстал. Акбесты ушел далеко. Асан
сажает мальчика.
– Бедный, несчастный Рыжий, что же это с тобой! – го-
ворит Асан и проворно целует мальчика, делает вид, что по-
могает ему, а сам хлещет беспощадно утомленного коня. Ска-
чут один за другим отставшие кони. Двое коней, изнуренных
скачкой и жарой, пали в пути.
Акбесты – победитель в скачке. Теперь он шагает медлен-
но в кругу ликующих хозяев.
– Разве плох бай, взрастивший такого скакуна? – лебезит
старик около бая.
– Сам бог нам в помощь. Он всевышний, наше счастье
возвысил над всеми, – говорит бай.
Вырвались из тесного окружения баб, собравшихся на
той, Райхан и ее мать. Они вдвоем в поле около аула бая. Рай-
хан снимает с головы тяжелый, душный убор невесты; обе
68
женщины смотрят, подавленные, горестные, друг на друга.
Райхан с рыданием бросается к матери.
Подходит акын Бекберген, с ним Салим. Акын обнимает
голову Райхан. Мать Райхан говорит ему с укором:
– Мы сироты. Я была в долгу у бая. Вынудили. А ты муж-
чина, ее дядя родной. Где была твоя жалость до сих пор?
– А ты зачем отдала?
– Где ты был раньше? Где защита твоя?
Салим с грустью говорит Райхан:
– Райхан, не слезы нужны, а заявление в суд. Свобода есть
свобода!
– Где вы были до сих пор? – сердито обрывает Райхан.
– Заявление, заявление в суд, – говорит Салим и отвора-
чивается, скрывая свои слезы.
Бай Жексен посылает старшую жену за Райхан. Байбише
застает Райхан с родными, всю в слезах... уводит ее с собой.
Печально смотрит вслед племяннице акын. Перебирает
слова грустной песни:
– Только слезы вижу я, только слезы льют песни мои.
Пришли кузнец, Есим, Болат, Иса.
– Мы редко видимся. Далеки друт от друта. Батраки у
разных концов байских аулов. А нам следует объединиться, –
говорит Болат. – Нужно быть вместе. Для этого нужно посе-
литься осенью в долине Бала-Шакпак, – говорит кузнец.
– Давно пора.
– Пора, да долину Шакпак бай не уступает.
Приходит бай. Кузнец выступил вперед.
– Бай, Бала-Шакпак нужен нам.
– Для чего вам?
– Новую жизнь начнем... Вон горы, вот долины твои, дол-
го ты владеешь, а ничего нового не прибавил.
– Врете, прибавил. Не видишь Акбесты?
– Горы безлюдны, долины пустынны. А жирные места.
Мы построим селения.
– Не позволю.
– Мы хлеб посеем там.
– Не дам. Там должны пастись стада. Есть ли хоть один
пучок ковыля, которого не щипали бы овцы? Что вы пони-
маете! Скотина ведь для казы. Для кого я ращу и множу?
– Скот ты не растишь.
– Да, а кто же?
69
Подошел и слушает этот разговор Самат.
– Стада множат бараны, а табуны множат жеребцы, ты
при чем, ты и заботу даже не имеешь от них! А мы возьмем,
так зацветет по-новому долина, построим селение и вот со-
беремся косить сено на Шакпаке. Ты не кочуй туда.
Самат:
– Нет, друзья! Это напрасный разговор. Земля стала ка-
зенной, как и наши стада. Вот бумага от земотдела. Советская
власть сама закрепила за нами землю за то, что растим поро-
дистый табун.
Сказав это, Самат постоял молча и уходит с отцом.
– Жизнь порознь – жизнь собачья. Ищи заступников.
– Бейся, бейся за долину Бала-Шакпак, Андрей, – гово-
рят батраки. В тяжелом раздумье, молча побрели они к аулу.
Достарыңызбен бөлісу: |