Дипломдық жоба паспорты

Бизнес үдерістер және қаржыландыру

Мемлекеттік реттеу

Бәсекелестер

Жабдықтаушылар

Ассоцияциялар

Платформалар

Экожүйелер

Әлеуметтік желілер

3 – сурет- Диагностика барысында ескерілуі тиіс факторлар

Ағымдағы бизнес үдерісі

Ағымдағы бизнес үдерісіндегі баламалар

Стратегиялық үдерістегі баламалар

4 – сурет- Сурет Диагностикалық процедураларды жүргізу тізбегі

Шағын бизнестің дағдарыстық менеджментінің қосымша ерекшеліктері бар. Шағын ұйымдардың иелері мен менеджерлері дағдарыстар мен оларды басқару, оларды дамыту мүмкіндіктері, циклдік және т.б. туралы корпоративтік түсініктен хабардар.

Олар дағдарысқа дайын болуға және оны басқаруға күмәнмен қарайды. Көбінесе, олардың пікірінше, жалғыз «шешім»-М.Микусованың пікірінше, қызметкерлерді жұмыстан шығарып, күту.

Біз шағын бизнес аз мөлшерде «жауапты» деген пікірмен келісеміз. Бұл дегеніміз, кәсіпорын неғұрлым аз болса, ресурстар аз болады, бұл сыртқы оқиғалар мен ішкі проблемаларға жоғары сезімталдыққа әкеледі. Біріншіден, пандемия жағдайында шағын бизнес дағдарыстың әсерін, жаңа қаржыландыру мүмкіндігінің қысқаруын, сатып алу қабілетінің төмендеуіне, контрагенттердің банкроттығына және т.б. байланысты сұраныстың азаюын қатты сезінді.

Біздің ойымызша, шағын бизнеске әсер ететін факторларды талдауды ескере отырып, шағын бизнес үшін дағдарысты басқаруды анықтау сыртқы ортаны көрсетумен толықтырылуы керек, өйткені шағын бизнес өзінің дағдарысқа қарсы әлеуетін, тұрақтылық әлеуетін құра алмайды және көбінесе қоршаған ортаға байланысты болады. Мұндай қорытынды сатып алу процестерін оңтайландырып, тапсырыс берушінің есебінен қаржыландыру мүмкіндіктерін іздейтін, оның ақша ағынына байланысты кез-келген ауыртпалықты болдырмауды жөн көретін шағын бизнестің ерекшеліктеріне байланысты жасалды. Сондықтан біз осы анықтамаға институционалдық ортаны қосамыз, бұл ретте қызметтің өзгеру процесі жедел емес, стратегиялық сипатта болатынын нақтылаймыз.

Осы зерттеудегі шағын бизнес үшін дағдарысты басқару деп ықтимал проблемаларды диагностикалау негізінде және дағдарысқа дейін, дарыс кезінде және дағдарыс аяқталғаннан кейін институционалдық ортаның ерекшеліктерін ескере отырып, шағын бизнестің қызметін өзгертетін стратегиялық процесті түсіну керек.

Тағы бір фактіні атап өткен жөн. Әдеби дереккөздерде дағдарыс деген сөзді қолданған кезде екі жақты түсіну жеткілікті: бұл экономикалық дамудың барлық аспектілеріне әсер ететін жаһандық дағдарыс, белгілі бір ұйымға қатысты және жергілікті дағдарыс болуы мүмкін. Егер ірі компаниялар үшін бұл әртүрлі мәндерді біртіндеп қарастыруға болатын болса, онда шағын бизнес үшін жалпы дағдарыс және жергілікті дағдарыс жиі сәйкес келеді, содан кейін шағын бизнес үшін проблемалар туғызған (немесе жасай алатын) дағдарыстың көріністерін қарастырамыз[11].

Ұсынылған анықтама тәуекелділік жағдайында дағдарысты басқару шараларын қалыптастыру бойынша әрекеттер тізбегін қалыптастыруға мүмкіндік береді:

-бизнес және оның қоршаған ортасы туралы ақпарат алу (мониторинг);

-қаржылық және қаржылық емес сипаттағы бизнес диагностикасын жүргізу;

-проблемалардың мәнін нақтылаумен бизнестің дамуына қауіп төндіретін проблемаларды жүйелеу: бизнестің өзі, құндылықтар тізбегі немесе институционалдық ортаны қоса алғанда, сыртқы орта жағдайларының өзгеруі;

-өзгерістердің стратегиялық процесін ұйымдастыру;

-стратегиялық процесті нақты іс-шаралар деңгейіне дейін нақтылау;

-шағын бизнес иесінің қызметті трансформациялау бойынша басқару шешімдерін әзірлеу;

-алғашқы және қорытынды диагностиканың мақсатты көрсеткіштерін салыстыру және жаңа диагностиканы жүргізуді болжайтын нәтижелілікті бағалау;

-тәжірибе жинақтау және алынған эмпирикалық тәжірибені ықтимал дағдарыстық жағдайларды болжау үшін пайдалану.

Үнемі жаңартылып отыратын деректер әлемде шағын бизнеске бір векторлық әсер болмағанын көрсетеді. Сондай-ақ, осы зерттеу барысында жүргізілген сауалнама шағын кәсіпорындар секторы дағдарысты қабылдау бойынша біртекті емес екенін және өз қызметін тоқтатқан шағын кәсіпорындар бар екенін, тұрақтылықты стратегиялық сақтаудың әртүрлі тәсілдерін тапқан шағын кәсіпорындар бар екенін және дағдарыс аясында өз қызметін түбегейлі өзгерте бастаған шағын кәсіпорындар бар екенін көрсетті.

Ф.Эггерстің айтуынша, «зардап шеккен» экономика негізінен шағын бизнестің «азаптарын» білдіреді, сондықтан бұл зерттеуде проблемалар біз кез-келген саланың өзіндік ерекшеліктерін анықтап қана қоймай, сонымен бірге шағын бизнестің өз өнімдері мен қызметтерін тұтынушылармен, мемлекетпен және сөзсіз маңызды ірі компаниялармен бұрыннан қалыптасқан байланысын ескеруге тырысуымыз керек[12].

Сондай-ақ, біз 2007-2009 жылдардағы дағдарыс кезінде шағын кәсіпорындардың болуы туралы жасалған тұжырымдарды 2020 жылғы соңғы көріністермен салыстырған жөн деп санаймыз.

Дағдарысты басқарудың мұндай пайымы бізге қазіргі пандемия тарихын ескере отырып, үш негізгі бағыт бойынша шағын бизнестегі дағдарысты басқарудың қолжетімді шетелдік тәжірибесін қарастыруға мүмкіндік береді:

-стратегиялық процесс;

-қаржыландыру;

-институционалдық орта.

Зерттеулерді қорытындылай келе, біз қазіргі уақытта қаржылық бағалаудың үш моделі белгілі және белсенді қолданылатындығын ескереміз:

1)талаптарды олар келіп түскен сәтте өтеу мүмкіндігі туралы сұраққа жауап беретін төлем қабілеттілігін бағалау.

Бұл бағалау бухгалтерлік есеп деректері негізінде де (тиісті көрсеткіштерді есептеу кезінде), сондай-ақ ақша ағындарын жоспарлау негізінде де жүргізілуі мүмкін. Алайда, ақша ағындарын нақты болжау қысқа уақытқа мүмкін болады, ал жалпы дағдарыс кезеңінде, нақты бизнес үшін емес, тәуекелден айырмашылығы бағалау мүмкін емес белгісіздіктерге байланысты қиын болуы мүмкін.

Мысалы, қазіргі дағдарыста пандемияның аяқталуы күнін, сондай-ақ үшінші толқынның мүмкіндігін бағалау мүмкін емес;

2) активтердің құнымен борыштық міндеттемелерді өтеуді бағалау. Егер алдыңғы модель жалпы ақша ағындарын және жою құнын бағаласа, онда бұл модель баланстық активтердің нарықтық құнын бағалайды және оны борыштық міндеттемелердің мөлшерімен салыстырады;

3) алдыңғы екі бөлімде алынған нәтижелердің жекелеген аспектілерін нақтылайтын капиталдың жеткіліктілігін бағалау.

Бұл жұмыста талдаудың статистикалық және трендтік модельдерінен тұратын қаржылық талдаудың гибридті моделі ұсынылады (мысалы, қаржылық құрылым, несиелік жағдай, операциялық жағдай, пайда және қысқа мерзімді несие).

Сондықтан біз бухгалтерлік баланстың қалыптасқан пропорцияларына негіздеоген компанияның қаржылық жағдайын бағалау компания өсуінің барлық ерекшеліктерін көрсете алмайды деген қорытынды жасаймыз. Бұл жағдайда а) гибридті модель немесе б) диагностиканы қаржылық емес фактілермен толықтырған жөн.

Болашақ бизнес мәселелерін болжау үшін қаржылық талдаудың гибридті моделінің идеясы кәсіпкерлік тәуекелдерді және белгісіздіктерді бағалаудың негізгі тәсілдерінің бірі болып табылады. Бизнес мәселелерін болжау үшін қаржылық талдау модельдерін жасау «ерте ескерту жүйесі» ретінде қарастырылуы мүмкін, бұл иелер мен менеджерлер үшін өте пайдалы.

Қаржылық коэффициенттер бизнес мәселелерін болжаудың маңызды құралы болып табылады және олар әдетте медианы немесе жіктеуіштерді жасау үшін қолданылады. Қаржылық талдау операциялық бөлімшелердің ағымдағы қаржылық жағдайын өлшеуге және олардың болашақ қаржылық жағдайының тенденцияларын дәйекті түрде болжауға мүмкіндік беретін қаржылық көрсеткіштер мен статистикалық болжамдарды қамтиды. Қаржылық көрсеткіштерді әзірлеу процесі компания туралы ақпаратты жүйелі түрде талдаудың негізін қамтамасыз ететіндігін А.Дамодаран, Л.Малфорд және Ю.Комискей, С.Пенман өз зерттеулерінде атап өтті[13].

Қаржылық талдаудың статикалық моделі үшін оның негізгі сипаттамасы кейбір маңызды қаржылық коэффициенттерге бағытталған және осы маңызды қаржылық коэффициенттер мен олар күткен нәтижелер арасындағы байланысты сипаттайды. Екінші жағынан, қаржылық трендтік (динамикалық) модельдері бір немесе бірнеше сипаттамалық белгілерді, мүмкін мәндерді, коэффициенттерді немесе кез-келген басқа белгілерді бақылауға назар аудару қажет. Осы екі талдау моделінің әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар және белгілі бір мұрагерлік шектеулер бар. Егер жоғарыда аталған екі модельдің күшті және әлсіз жақтарын біріктіруге болатын болса, онда дәлірек талдау жасауға болады деп саналады.

Осы тұжырымға сүйене отырып, гибридті модель жедел шешім қабылдау қажет болған кезде дағдарыс кезеңінде сұранысқа ие болады деп санаймыз. Дағдарысқа дейінгі кезеңде гибридті модельді қолданудың қажеті жоқ, өйткені қарама-қайшылыққа байланысты ол кәсіпкерлік стратегиядан бас тартуға мәжбүр етуі мүмкін және осылайша болашақ нәтижелерді нашарлатуы мүмкін. Қалпына келтіру кезеңінде гибридті модель нашар нәтижелерді көрсетеді, өйткені оның негізіне «жаман кезеңдер» кіреді және ол прогресті тегістей алады.

Қаржылық көрсеткіштердің теріс серпіні болған кезде бұдан әрі кешенді қаржылық талдау жүзеге асырылуы тиіс, өйткені диагностика да, экспресс-талдау да анықталған теріс үрдістердің түсінігін және жағымсыз тенденциялардың себептерін нақты түсінуге, сондай-ақ көрсеткіштер, оның ішніде есепке алу мен қаржылық емес көрсеткіштерді қоса алғанда, көрсеткіштер арасында бастапқы тергеу байланыстарын орнатуға мүмкіндік бермейді.

Диагностикалауға жататын факторларды қарастыра отырып, біз ішкі факторларды қаржылық модель бағалайтынын ескереміз. Біз дағдарысқа дейін проблемаларға алып келген факторларды қарастыруды тазартуға тырысамыз. Іс жүзінде мұндай жағдай мүмкін емес болып көрінетінін түсіне отырып, біз бұл тәсілді диагностика аясында жүзеге асыруға тырысамыз. Дағдарыстың сипаттамаларын талдағаннан кейін дағдарысты бақылау моделін кез-кезген компанияда қолдану керек деп айтуға болады.

Қытай Халық Республикасы - короновирус пандемиясымен жолыққан елдердің бірі, бірақ 2020 жылы кәсіпорындардың 85 % -ы іске қайта қосылды. Қытайда мемлекет бизнес иелеріне келесідей қаржы-несиелік қолдау көрсетті[14].:

- Банктерде резервтік талаптарды азайту, нәтижесінде 550 млрд. июань несие ге берілді;

- Несиелік төлемдерді уақытша тоқтатты;

- Жаңа формадағы жеңілдетілген несиелер берілді;

- Әлеуметтік сақтандыру қорынан пандемия жағдайында шығындар өтемі жасалды.

Мемлекеттік шығындарды азайту бағытында субсидияға үміткер ұйымдардың келесі тізімі бойынша талаптарын қысқартады[15].:

Біріншіден, субсидияға үміткер компания 01.03.2020 жылы кезеңінде жеке секторлар реестріне тіркелуі қажет.

Екіншіден, жеке кәсіпкер сол кезеңде мемлекетпен құрылған пандемия салдарынан зардап шеккен салалар қатарында болуы қажет.

Үшіншіден, жеке сектордағы субьектінің 01.03.2020 жылы кезеңінде салық және сақтандыру бойынша салымдары 3000 рубльден аспауы қажет.

Төртіншіден, 2020 жылдың сәуір және мамыр айларында компаниядағы қызметкерлер саны сол жылдың наурыз айымен салыстырғанда 90%-дан кем болмауы қажет. Аталған шаралар нәтижесінде кейбір компаниялар нарықта қалып, ал кейбіреулері банкрот жариялап жатты. Қытай елінде еңбекке жарамды халықтың 70%-ы пандемия салдарынан табысының азайғандығын айтса, халықтың 30%-ы мемлекеттік қызметкерлер болғандықтан олардың жалақысы сақталды. Ал халықтың 2%-ы табыстарының артқандығын айтады.

6- cурет - ЖІӨ-ге қатысты бюджеттік ынталандыру көлемі, %

-Шетел бизнесмендеріне үлесін сатпау мақсатында неміс компанияларының үлестерін сатып алуға 100 млрд. евро дайындады;

- Бизнесті қаржыландыру үшін даму банктеріне 100 млрд. евро дайындады;

- Дефолт қауіп-қатері жағдайында корпоративтік қарыз бойынша несиелік кепілдемелерге 400 млрд. евро дайындады.

Басқа да еуропалық елдер ағымдағы мәселені шешу үшін осындай механизмді қолданғанымен қолдау көлемі әр елде әр түрлі болды.

Сонымен қатар, жеке сектордағы пандемия салдарынан зардап шеккен салалар қатарынан емес кәсіпкерлер 2020 жылдың 1 желтоқсанына дейін төлемейтін жеңілдетілген несие ала алады. Жеңілдетілген несие пайызы -2%-дан аспауы қажет. Егер аталған кезеңде ұйым жұмыс орындарының 90% -н сақтаса, несие мен пайыздық мөлшерлеме алынып қалады, ал егер 80% жұмыс орны сақталса несие мен пайыздық мөлшерлеменің жартысы, яғни 50% -ы алынып қалады, ал одан төмен болса компания несиені біртіңдеп қайтарады.

Жоғарыдағы кестеден көргеніміздей, бюджеттің қосымша дефициті АҚШ елдерінде жоғары көрсеткіш көрсетіп отыр. Сарапшылардың пікірінше Қазақстан мұнай өндіруші өндіріске тәуелді.

Қазақстанда да қызмет көрсету мен өндіріс және туризм салалары зардап шеккенімен, аграрлық және шикізаттық бағытта пандемия зардаптарын айтарлықтай сезіне қойған жоқ. Қазақстан Үкіметі бизнеске көмектесу үшін 13 млрд. АҚШ долларын жұмсады. Қазақстанның алғашқы 5 айларында ЖІӨ шамамен 2%-ға азайды. Бірақ аталған шаманы 1,9% -дан төмендетпеу қажет. Орта есеппен алғанда 42500 теңгені 4,5 млн адам, 1,6млн. адам ақысыз демалысқа жолданды.

Жүзеге асырылған шаралар несиелік төлемдерді тоқтатуға, кәсіпкерлерді несиелендіруге, агроөнеркәсіп кешені мен валюталық инвертацияларды қолдауға кәсіпкерлердің міндетті төлемдерін тоқтата тұруға бағытталған.