ПАНДЕМИЯ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУ ӘДІСТЕМЕСІ

2020 жылы бүкіл әлем жаңа жаһандық дағдарысқа тап болды, сәйкесінше экономикалық және әлеуметтік белгісіздіктер артып келеді.Белгісіздік деңгейі соншалықты жоғары, мысалы, пандемияның үшінші толқынының ықтималдығын бағалау мүмкін емес. Бұл дағдарыс шығындардың жаһандық сипатымен ғана емес, сонымен бірге шектеулі орналастыру көздерімен және әлі күнге дейін белгісіз ұзақтығымен үлкен шығындармен бірге жүреді.

Мұндай дағдарыс, мүмкін, соңғы 100 жылдағы біздің өмірімізді өзгертетін ең бұрын-соңды болмаған оқиға. Covid-19 деп аталатын коронавирустық пандемия бүкіл әлемде тез таралып, әлемдік экономикалық құлдырауға әкелді.

Вируспен күресудің жаһандық күш-жігеріне қарамастан, ол жаппай таралуын жалғастыруда, бұл оның медициналық дағдарыстан бизнес дағдарысына дейін кеңейді[2].

Шағын бизнес дағдарыстың әсерін шағын және орта кәсіпорындар секторының (ШОК) ең маңызды өкілі ретінде сезінді: ШОК субъектілерінің жалпы санының 96%-ы сектордың айналымындағы үлесі 37% және жұмыспен қамту үлесі 29% микрофирмаларды білдіреді, ал шағын фирмалар 63% айналымды және жұмыспен қамтуды 49% деңгейінде қамтамасыз етеді. Алайда, бұл деректерді сенімді деп санауға болмайды, өйткені Қазақстанда кәсіпкерлік секторға жататын жұмыспен қамтылғандардың едәуір бөлігі көлеңкеде: статистикалық деректерге сүйенсек, 2019 жылы бейресми секторда жұмыс істейтіндердің (бейресми жұмыс істейтіндердің) үлесі барлық жұмыспен қамтылғандардың 21,3%-ын құрады және олардың саны өсуде (2017 жылғы 14,3 миллионнан 15,25 миллионға дейін. 2019 жылы іс жүзінде әрбір бесінші бейресми секторда жұмыс істейді.)

COVID-19 алғашқы толқынында өзін-өзі оқшаулау және карантин режимін енгізу салдарынан шағын бизнес қатты зардап шекті, сұраныстың күрт төмендеуін бастан кешірді, сондықтар ШОК саласы пандемиядан ең көп зардап шеккендерге жатады[3].

Қазақстан Республикасында жұмысшылардың жалақысын сақтай отырып, жұмыс істемейтін күндер туралы хабарландыру, бұл көптеген шағын бизнес компанияларының қызметін іс жүзінде тоқтатты, бірақ жалақы төлеуді толық қамтамасыз ету қажеттілігін жоймады.Тауарлар мен қызметтерді ұсынудың онлайн-форматына көшуге үлгермеген барлық бизнес (немесе бизнес-моделі жеке қызмет көрсетуді көздейтін бизнес) банкротқа ұшырау тәуекеліне тап болды. Кейбір ұйымдарда, мысалы, турагенттіктерде эпидемияға қарсы шектеулер енгізілгеннен кейін кіріс 90%-ға төмендеді. Сарапшылардың пікірінше, Алматы қаласының орталығындағы кофехананың бір жұмыс күні бизнеске 600-750 мың.тг кіріс, киім дүкені-240-тан 600 мың тг дейін, сауда орталығы-60-тан 80 миллион тг дейін жетеді.

Бизнестің ең көп зардап шеккен саласы - бұл қызмет көрсету саласы, алайда, 2020 жылдың 1 тоқсанында кірістің айтарлықтай төмендеуіне қарамастан, содан кейін қызмет көрсету саласының жекелеген секторларында кірістердің қалпына келуі және тіпті өсуі байқалды. Осылайша, Қазақстан Ұлттық Банкінің шағын және орта бизнесті талдау және дамыту орталығының (ICD) бағалауы бойынша, ШОК сегментінің құрылысшылары кірісті жыл басынан бері 1,5 еседен астам арттырды, орташа көтерме сауда-19%, бірақ бөлшек сауданы жүзеге асыратын фирмалар 2020 жылдың 3 тоқсанының соңында кірістердің 27%-ға төмендеуін тіркеді. Бұл ретте платформаның бағалауы бойынша "Mail.ru бизнес үшін", 10.07.2020 жылға қарай орта және шағын бизнес компанияларының 1/3-і пандемия кезінде тұтынушылардан өз қызметтері үшін төлем алмады.

Шағын және орта кәсіпорындардың 80%-дан астамы түсімнің қысқаруына байланысты шығындарды оңтайландырды, бұл ретте 28%-ы жалақыны қысқартты, 21%-ы қызметкерлер штатын қысқартты, 22%-ы қызметкерлерді жалақы төленбейтін демалысқа ауыстырды. Тек 2020 жылдың наурыз айында ШОК-та жұмыспен қамтылғандар саны шамамен 18 мың адамға азайды.

Бұл ретте пандемия шағын бизнестегі бизнес-процестерді айтарлықтай өзгертуге мүмкіндік берді. Осылайша, электрондық коммерцияның өсуі байқалды- 2020 жылдың қаңтарынан сәуіріне дейін бұл нарықтың көлемі 27%-ға өсті (салыстыра келе, 2019 жылдың өсуі 16% құрады).

Осылайша көптеген компаниялар негізгі түсімдерінен айырыла отырып, мемлекеттен көмегіне жүгінуден басқа амал болмады. Бірақ мемлекеттен көмек ала алмаған кәсіпкерлер өз қызметтерін тоқтатты. Кейбір компаниялар онлайн саудаға көшті.

Сонымен қатар сарапшылар 2020 жылдың қараша айында интернетте сатып алмайтын немесе сирек жасайтын сатып алушылар есебімен электрондық коммерция нарығының көлемі 169% өседі деп күтеді. Accenture13 компаниясының деректері бойынша 2020 жылғы қарашаға қарай сатып алушылардың 54% қолма - қол емес төлемді пайдаланады (87% мұны жақын арада жасайтын болады), 54% тауарларға қосымшалар арқылы тапсырыс береді (болашақта 84%), 47% үйге жеткізуді пайдаланады (болашақта 82%), 44% әлеуметтік желілер арқылы сатып алады (болашақта 80%) бұл шағын бизнестің жаңа экономикалық шындыққа қалай бейімделуіне айтарлықтай әсер етеді.

Тағы бір ерекшелігі, мемлекеттер мен биліктің жергілікті органдары (және де денсаулық сақтау жүйелері) пандемия дағдарысына жеткілікті дайын емес, көбінесе ресурстары жоқ және дайындыққа сәйкес келмейді. Пандемия кезінде зардап шекпейтін мекемелер мен ұйымдардарды табу қиын. Жалпы Қазақстанда ұсынылған дағдарысқа қарсы пакетке бірнеше бағыттар бойынша шаралар кірді: әкімшілік жүктемені азайту (кәсіпорындар өндірісі тұрғысынан), салықтық ынталандыру шаралары, қаржылық қолдау шаралары, мемлекеттік сатып алу, мүлікті қолдау шаралары. Дамыған елдермен қаржылық қолдаудың абсолютті көлемдері бойынша тең еместігіне қарамастан,ЖІӨ-нің 4%-ы осы мақсаттарға бағытталды.

Қазақстан экономикасының болжамына сәйкес 2020 жылы экономика 3 %-ға түседі деген болжам бар. Пандемияның екінші кезеңінде ұлттық экономика өсуі 4,1 % құрады.

2-сурет - Қазақстандағы нақты ЖІӨ динамикасы, %

Мемлекеттік бюджет дағдарысының 8,2трлн.тг. болуы нәтижесінде мемлекеттік қарыз 3трлн.тг өсіп, ЖІӨ-ң 29% ие болады. Бұл көрсеткіш Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы ең жоғары бұрын сонды болмаған көрсеткіші еді.

Төтенше жағдайлар немесе пандемия Қазақстан бизнесіне кері әсер етті. Кәсіпкерлік субьектілердің 300 мыңға жуығы өз қызметтерін тоқтатты. 1,6 млн. адам ақысыз демалысқа жіберілді.

Кәсіпкерлік қызметтің 1 млн. субьектісінің сауда қызметтері тоқтатылды. 4,5 млн. адам 42500 көлемінде жәрдемақы алды.

Бюджетке түсетін салықтың 80%-н және ЖІӨ-ң 70,5%-н ірі бизнес құрайды. Ірі бизнесте жұмыспен қамтылғандар саны -5,5 млн. Ірі бизнес несиесі қызметкерге шаққанда 10,8 млн.тг.

Орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесі 29,5%. Орта бизнесте жұмыспен қамтылғандар саны – 2,1млн. адам.

Пандемия жағдайында ел азаматтарын қолдау 3 бағытта жүргізілді[4].

1. «Жұмыспен қамтудың жол картасы» бағдарламасын іске қосу арқылы 254 мың жұмыс орнын қалыптастыру;

2. Әлеуметтік төлемдер индексациясы және шетел валютасы бағамының өзгерісіне сәйкес шығындарды жабу. Бұл мақсатта 315,4млрд тг жоспарланып отыр;

3. Экономиканы қолдау бағытында өндіріс орындарын тұрақтандыру, сәйкесінше өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған жоспарлар мен шараларды жүзеге асыруға 293,4млрд тг қаржы жоспарланды.

Сонымен қатар, бюджет табыстары бойынша шығындарды жабу мақсатында республикалық бюджеттен 532,8млрд тг шығын онтайландырылды. Бюджет дефициті 840,7млрд тг-ге артқан. Республикалық бюджет параметрлері:

1.Түсім – 11,8 трлн.тг

2.Шығындар-14,3 трлн. тг

3.Дефицит – 2,4 трлн. тг ЖІӨ-ң 3,5 %-н құрады.

Дағдарысқа қарсы шараларды қаржыландыруда 5,9трлн тг жұмсалды. Оның 2,5трлн тг бюджеттен тыс құралдардан жұмсалса, 3,5трлн тг республикалық бюджеттен жұмсалды.

Қазіргі жағдайдың бұрын-соңды болмағаны COVID-19 ешқандай шекараны сақтамайды. 2020 жылдың 1 тоқсанында Қытай, АҚШ және Жапония, ЕО елдерін қоса алғанда, барлық ірі экономикаларда белсенділік деңгейі төмендеді, ал олар пандемиямен күресуге тырысты. Тұтастай алғанда, Дүниежүзілік банктің бағалауына сәйкес 2020 жылғы 1 тоқсанда әлемдік ЖІӨ жаһандық қаржы дағдарысы кезеңіне қарағанда айтарлықтай төмендеді- 2019 жылғы 4 тоқсанға қарағанда 11,2%-ға, ал 2020 жылдың қорытындылары бойынша 5,2%-ға қысқарту күтілуде.

Халықаралық валюта қорының бағалауы бойынша 2020 жылы әлемдік ЖІӨ-нің төмендеуі 3%-ды құрайды және Ұлы күйзеліс кезеңінен бергі ең маңызды болады.

Қазақ Ұлттық Банкінің сәуір айындағы негізгі болжамына сәйкес, 2020 жылы Қазақстанның ЖІӨ-нің қысқаруы 4-6% құрайды. ЭЫДҰ болжамдары бойынша, 2021 жылдың соңына қарай коронавирус пандемиясынан әлемдік экономика үшін жиынтық залал шамамен 7трлн долларға жетеді - бұл екі әлемдік қөшбасшылардың жылдық бюджетімен сәйкес келеді: АҚШ-тың (4,1 трлн) және Қытай (3,2 трлн). ЖІӨ-нің едәуір төмендеуі 2020 жылғы 2 тоқсан кезеңінде тіркелді- АҚШ ЖІӨ 32,9 %-ға, Еуроодақ – 14,4% - ға, Ұлыбританияда-21,7% - ға төмендеді.

Сондай-ақ, әлем елдерінде әртүрлі жылдамдық пен амплитудада болған іскерлік белсендік индекстерінің айтарлықтай төмендеуін атап өткен жөн, бұл бірқатар елдер үшін бұрын-соңды болмаған жұмыссыздық бойынша болжамды бағалардың өсуінде табиғи түрде көрінеді.

Мысалы, АҚШ-та тек 2018 жылы ғана 2009 жылдан бастап дағдарысқа дейінгі позицияға оралған жұмыссыздық 3 есе 10,4%-ға дейін артуы мүмкін., ал жұмыссыздықтың ең баяу өсуі Жапонияда қызмет көрсету саласындағы іскерлік белсенділіктің айтарлықтай төмендеуімен күтіледі.

ЭЫДҰ статистикалық шолуында атап өтілгендей, ШОК үлесі ағымдағы жағдайларда тұтастай алғанда экономикалық проблемаларға тап болған экономика салаларында анағұрлым жоғары (іс жүзінде бұо ЭЫДҰ мемлекеттеріндегі жұмыс орындарының жалпы санының шаммен 40%-ы, бұл ретте олардың орташа 75%-ы шағын және орта кәсіпорындардың үлесіне жатады)-бұл автомобиль жасау, құрылыс, көтерме және бөлшек сауда, авиатасымалдау, қонақ үй бизнесі қоғамдық тамақтандыру, қол жеткізбеушілік және тұтынушылық қызметтер.

Бөлшек саудада бұрын-соңды болмаған минимумдар байқалды, сатып алушылар Сovid-19 таралуын тоқтату үшін болғандықтан, сатып алудың төмендеуі шағын бизнестің жұмысына айтарлықтай әсер етті. Елдер бойынша бұл төмендеу: Қытай 32%, Жапония 37%, Германия 49%, Франция 50%, АҚШ 52%, Италия 54%, Канада 72%, Ұлыбритания 78%, Мексика 80%. Барлық жоғарыда аталған секторлар банкроттық толқынына толы болды. Нәтижесінде жұмыс орындарының жаппай жоғалуы, кедейшілік пен теңсіздіктің өсуі болады. Әрине, нарықтық экономикасы дамып келе жатқан елдер ең үлкен тәуекел аймағына жатады.

Белгілі бір синергетикалық және мультипликативтік әсері бар жүйелі пәнаралық санат ретінде тәуекел адамзат қоғамы эволюциясының ерте кезеңінен бастап көптеген ғылымдарда табиғи-ғылыми сипатта (медицина, физика, биология, химия және т.б.), сондай-ақ гуманитарлық бағытта туындайды. Ежелгі әлемде пайда болуы мен дамуы «тәуекел» ұғымының мәнімен тығыз байланысты экономикалық ғылым да ерекшелігін көрсетпейді.

Ғылыми тұрғыдан қауіпті категориядағы алғашқы жүйелік зерттеушілердің бірі француз философы, математигі және өнертапқышы Б.Паскаль деп танылуы мүмкін, ол 1654 жылы математика П.Фермадан көмек сұрап, сүйек ойынын зерттеді[5]. Ынтымақтастықтың нәтижесі болашақ туралы сандық болжам жасауға мүмкіндік беретін ықтималдық теориясы болды. Кейінірек, 1730 жылы А.Де Муавр өзінің қалыпты таралу құрылымын және тәуекел мөлшерін (стандартты ауытқу) ұсынды, ал Д.Бернулли жинақталған әл-ауқаттың әр түрлі деңгейі бар адамдар бірдей қаржылық тәуекелге басқаша қарайтынын айтты. Болашақ қауіптер мен тәуекелдер туралы ғылымының негізі 1755 жылы Лиссабондағы апатты жер сілкінісі нәтижесінде француз философы Жан Жак Руссо алғаш рет үлкен құрбандықтар үшін жауапкершілікті адамдардың өздеріне және олардың қалай шешім қабылдағанына жүктеген кезде қаланды. Оның сұрақтарының бірі осы қаланың 20 мыңға жуық алты қабатты үйлерінің сейсмикалық деңгейінің жоғарылауы белгілі болған аумақта салынғандығы болды.

А.Смит пен Д.Рикардоның ғылыми еңбектерінде еркін бәсекелестік жағдайында тәуекел деңгейі мен кәсіпкерлік кірістілігінің өзара байланысын сипаттау мәселелері егжей-тегжейлі қарастырылған, олар тәуекелдің өсуімен бірге пайда өсетінін, бірақ біртіндеп артта қалатынын атап өтті[6].

1920 жылдары американдық ғалым Ф.Найт экономикадағы тәуекел құбылысы әлдеқайда күрделі және әр түрлі екенін, тәуекел әрдайым ықтималдықпен басқарылмайтынын айтты.

1940-1980 жылдар кезеңінде тәуекелдерді болжау және мониторингі бойынша ғылыми зерттеулердің нәтижелері практикалық қызметте белсенді қолданыла бастады. 1940 жылдардың соңынан бастап сақтандыру қызметі мен техногендік тәуекелдердің өзара байланысын талдауға байланысты зерттеулер жүзеге асырыла бастады, олардың қызметі коммерциялық қызметтегі тәуекелдерді бағалаумен және регламенттеумен байланысты болатын алғашқы ұлттық және халықаралық қауымдасдықтар мен институттар пайда болды. 1955 жылы Американдық Темпл университетінің сақтандыру профессоры У.Снайдер ғылыми айналымға «тәуекел-менеджмент» терминін енгізді, ал 1956 жылы Р.Галлахер алғаш рет «тәуекел-менеджер» мамандығының сипаттамасын берді.

И.Шумпетер «кәсіпкерлік қызметте үлкен үлгерімнің кәлтән алу үшін үлкен шыдамдылық, халықтың көп емес бөлігіне ғана тән ерекше қабілеттерге ие болу қажет» деп атап өтті[7].

Қазіргі уақытта экономикалық ғылымда қауіп-қатер мен оның пайда болу табиғатының алуан түрлілігі бар, бұл осы құбылыстың әмбабаптығымен, ұйымдардың практикалық қызметінде бағалау әдістері мен басқару тетіктерін жеткіліксіз қолданумен байланысты.

Тәуекел жағдайы үш негізгі шартты анықтайды:

-белгісіздіктің болуы;

-балама таңдау қажеттілігі (оның ішінде тарту);

-таңдалған баламалардың ықтималдығын бағалау мүмкіндігі.

Практикалық өмірде тәуекел көбінесе өндірістік-экономикалық жүйелерде пайда болады, және, әдетте, жаппай оқиғалар кезінде, ал белгісіздік-статистикалық деректердің болмауына байланысты қауіпті оқиғалар салдарының ықтималдығы субъективті түрде анықталған кезде.

Практикалық мәні бойынша тәуекелді үш түрге бөлуге болады, бұл тәуекел шешім таңдау сатысында да, оны жүзеге асыру сатысында да бар екенін дәлелдейді:

-алдын ала нәтиже алудың объективті ықтималдығы болған кездегі тәуекел;

-субъективті ықтималдық бағалары болған кезде тәуекел;

-объективті де, субъективті де ықтималдықтар болған кездегі тәуекел.

Осыған сүйене отырып, практикалық жазықтықта тәуекелді екі жағынан да қарастыруға болады:

- бұл таңдау жағдайында орындалатын әрекет ретінде, егер сәтсіздікке ұшыраған жағдайда, таңдаудан гөрі нашар жағдайға тап болу мүмкіндігі бар.

- мүмкін емес таңдау жағдайындағы белгісіздікті жеңу қызметі ретінде, күтілетін нәтижеге жету, сәтсіздік және мақсаттан ауытқу ықтималдығын сандық және сапалық бағалау мүмкін болған кезде.

Экономикалық тәуекелдердің бір бөлігі ретінде қызметтегі тәуекелдер, егер белгіленген іс-шара (басқарушылық шешім) жүзеге асырылмаса, сондай-ақ басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде қателіктер жіберілген болса, ұйымның шығынға немесе құлдырауға ұшырау ықтималдығын білдіреді.

Бизнес-тәжірибеде кез-келген ұйым оның қызметіне байланысты қауіпті жағдайларға тап болады және әр кәсіпкер өзі қабылдаған басқару шешімдерінің нәтижесі үшін жауап береді. Тәуекел факторы кәсіпкерді қаржылық және материалдық ресурстарды үнемдеуге, жаңа жобалардың, коммерциялық мәмілелердің және т.б. тиімділігін есептеуге ерекше назар аударуға мәжбүр етеді. Тәуекелдер көптеген факторлардың әсерінен туындауы мүмкін. Олар ұйымның ішкі шешімдерінің салдары, сондай-ақ жеткізушілердің, бәсекелестердің, қоғамдық пікірдің, толық ақпараттың болмауы және т.б. салдары болуы мүмкін.

Бизнестегі тәуекелдерді жіктеудің алғашқы мәселелерінің бірі Дж.Кейнс тәуекелді «қарыз алушы» ретінде қарастырған. Ол тәуекелдің үш негізгі түрін бөлген дұрыс деп санайды: кәсіпкердің тәуекелі; несие берушінің тәуекелі; ақша тәуекелі.

Кредитордың тәуекелі көрсетілген сенімге қатысты күмәнмен, яғни әдейі банкроттық немесе борышкердің міндеттемелерді орындаудан жалтаруға басқа да талпыныстарының қаупімен,сондай-ақ қарыз алушының кіріс алуға үміттері өтелмегендіктен күтпеген банкроттықтың ықтимал қаупімен байланысты.

Ақша тәуекелі ақша бірлігінің құнын төмендетуме байланысты. Осыдан Дж.Кейнс ақшалай несие материалдық активтерге қарағанда сенімді емес деп санайды[8].

Ұйымдағы тәуекелдерді жіктеудің бірқатар заманауи тәсілдерін толығырақ қарастырамыз.

1.Ұйымдағы көптеген авторлық тәуекелдер классификациясында тәуекел көздері бойынша:

- шаруашылық қызметпен байланысты тәуекелдер;

- кәсіпкердің жеке басына байланысты тәуекелдер;

-сыртқы ортаның жай-күйі туралы ақпараттың болмауынан туындайтын тәуекелдер (ең алдымен, бұл сатып алушылар, жеткізушілер, келісімшарттар, олардың іскерлік имиджі және қаржылық жағдайы туралы ақпарат).

2.Тәуекелдің заңдылығы дәрежесі бойынша бөлуге болады:

- ақталған (заңды)

- ақталмаған (заңсыз)

3.Пайда болу уақыты бойынша:

-ретроспективті тәуекелдер, оларды талдау ағымдағы және перспективалық тәуекелдерге нақты болжам береді;

- ағымдағы тәуекелдер;

- перспективалық тәуекелдер.

4.Күтілетін нәтижелер бойынша тәуекелдер бөлінеді:

-күтілетін нәтижеге қатысты кәсіпкер үшін шығын немесе қосымша пайда әкелуі мүмкін алыпсатарлық тәуекелдер;

-әдеттегі тәуекелдер тек жоғалтуға арналған. Әдеттегі тәуекел шығын түрі бойынша жеке тәуекелге, мүліктік тәуекелге және жауапкершілікке байланысты тәуекелге жіктеледі;

-жеке тәуекел-жеке адамға тікелей зиян келтіретін жағдайлардың бірі;

-мүліктік тәуекел-кәсіпкер фирмасының мүлкін жоғалту тәуекелі;

-жауапкершілікпен байланысты тәуекел- әрекет ететін тәуекел бір кәсіпорын басқа кәсірорынға (шаруашылық жүргізуші субъектісіне) зиян келтіреді

5.Есепке алу сипаты бойынша тәуекелдер бөлінеді:

-сыртқы тәуекелдер-кәсіпорын ықпал ете алмайтын, бірақ өз қызметінде болжай алатын және ескеретін тәуекелдер;

-ішкі тәуекелдер-кәсіпорынның қызметіне байланысты және тиімсіз менеджменттің, қате таңбалау саясатының, кәсіпорынның өзінің біліксіздігінің, сондай-ақ басқа да ішкі факторлардың нәтижесінде туындайтын тәуекелдер.

Жоғарыда аталған факторлар белгісіздік жағдайын тудыратын ұйымдардың қызметіне әсер етеді. Алайда біз адамның өзі туралы әсерді ұмытпауыымыз керек, өйткені адамның іс-әрекеттері мен шешімдері іс-әрекеттің нәтижелеріне жақсы да, жаман да әсер етуі мүмкін, белгісіздік жағдайын жойып, тіпті жобаның мақсатын өзгерте алады, өйткені тәуекел шешім қабылдау кезеңіндеде, жобаны іске асыру кезеңінде де бар.

Тәуекелдерді жіктеудің мәні мен ерекшеліктерін зерттеу негізінде диссертация сыртқы және ішкі болып топтастырылған және ұйымдағы қауіп жеңгейіне әсер ететін факторлардың авторлық жіктелуін ұсынады.

Ал пандемия жағдайында кәсіпкерлік қызметті бастау жоғары тәуекелділікті талап етті.

Дағдарыстың классикалық анықтамасынан кейін, сөзсіз, көптеген шағын бизнес үшін пандемия дағдарысы көп мүмкіндіктерді шектеді және жаңаларын жасады. Ең күрделі мәселе жеткізілім тізбегі болды. Әдетте, шағын кәсіпорындар жаңа құнды құрудың бірыңғай тізбегіндегі өз тұтынушыларына, жеткізушілеріне, қызметкерлеріне қатты тәуелді. Құн тізбегінің кез-келген жеріндегі өзгерістер іс жүзінде әр қатысушыға шамалы өзгерістермен бірден әсер етеді.

Сонымен қатар, қорлар сияқты ірі бизнестің тұрақтылығының маңызды реттегіші кішігірім кәсіпорындар үшін аз пайдаланылатындығын атап өткен жөн, сондықтан егер құндылық тізбегінде сынама пайда болса, оны барлық қатысушылар, соның ішінде қосымша қорларды құру мүмкіндігімен шектелгендер сезінеді.

Р.Хаас «пандемиядан кейін әлем турбуленттіліктен гөрі үлкен әлемде болады» дейді. Оның пікірінше, қазіргі тарихи дәуірді қазіргі тарихтағы кез-келген адамнан түбегейлі ажырататын нәрсе - жаһандық мәселелердің маңыздылығы: климат, терроризм, жұқпалы аурулар, реттелмейтін киберкеңістік, таралу, сауда, пандемия салдарымен күшейтілген инвестицилар. Бұл проблемалардың бір-бірімен тығыз байланысқан жиынтығы болып табылады, ол ең алдымен шағын кәсіпкерлікпен толық пайдаланылған өткен дәуірдің ең жарқын екі шешімінде көрінеді: жеткізілім тізбегі және жаһандық стандарттар.

Дағдарысқа дейін тиімділік пен шығындар жеткізілім тізбегін құрудың негізгі критерийлері болды, бұл жалғыз жеткізушіге және қордың аз мөлшеріне алып келді. Белгілі болғандай, пандемия кезінде дәл осы таңдау көптеген бизнес түрлерінің дағдарыстық жағдайының ең маңызды себебі болды, ал тиімділік критерийі неғұрлым жауапты кезеңде тұрақсыздықтың себебі болды. Сонымен бірге, жалғыз шетелдік жеткізушіге 100% тәуелділік жеткізілімдерді әртараптандыру қажеттілігіне айналды, бұл қорлардың өсуіне әкеледі және бұл шағын компанияның тұрақсыздық жағдайына әкелуі мүмкін.

Қосымша қорлар қаржыландырудың қосымша көздерін іздеуді талап етеді, бұл өз кезегінде қаржылық нәтижелерді қысқартады немесе оларды пайдалану бағыттарын белгілейді.

Бірінші толқындағы «нарықта қалғандардың» басты қателігі-бұл бизнес күтпеген жағдайларды ескермеді және бұрынғы бизнес-модельді сақтап қалды, тек жаңа құралдармен толықтырылды. Дағдарысқа қарсы стратегиялардың мүмкіндіктерін зерттей отырып, белгілі бір уақыт пен жағдайға қарамастан, шағын компаниялар тап болатын қазіргі немесе күтілетін дағдарыс проблемаларын жеңілдету немесе жеңу жолдары мен тәуекел тұжырымдамасын қарастырудан бас тартуға болмайды.

Сыртқы орта көрсеткіштері мен шағын бизнеске төнетін қауіп-қатерлердің өзара байланысының мұндай мысалы дағдарысқа қарсы мінез-құлық модельдерін бейімдеу үшін жеке шешімдерді емес, жағдайдың тұтас көрінісін қалыптастыру қажет екенін көрсетеді.

Бұл жағдай белгісіздікті жеңу үшін жалғыз оңтайлы таңдау жасауға мүмкіндік жоқ екендігіне әкеледі және ең аз шығынды ауыстыру мүмкіндігі бар стратегиялардың әмбебаптығы қажеттілікке айналады.

Covid-19 дағдарысының ортасында өмір сүрудің негізгі тәсілі технологиялық бейімделу болды (ең алдымен онлайн шешімдер), бұл бизнес-модельдердің барлық қатысушыларының (клиенттердің, жеткізушілердің, жұмысшылардың, инвесторлардың) мүдделерін біріктіруге мүмкіндік берді, кейіннен сауда стратегияларын сақтаған шағын бизнес пен цифрлық трансформацияны немесе цифрлық бизнеспен өзара іс-қимылды таңдаған шағын бизнес арасындағы алшақтықты көрсеткен сауалнама нәтижелерімен расталады (мысалы, қол жеткізу қызметтері бойынша логистикалық компаниялармен ынтымақтастықты бастаған мейрамханалар).

Әдетте, шектеулі ресурстары бар шағын компаниялардың басшылығы Дж.Акерлофа теориясының пайдасына таңдау жасай отырып, қысқа мерзімді төлем қабілетсіздігінің алдын алу үшін өз ресурстарының, соның ішінде жеткізілімдердің тиімділігін қамтамасыз етуге және ақша ағындарын сақтауға тырысады.

Қазіргі пандемиядағы шағын бизнеске әсер ететін белгісіздіктердің жиынтығын қарастырайық:

-ресурстардың қол жетімділігі (антиглобалистік көңіл-күй мен әрекетті қоса алғанда);

-қысқа мерзімді қажеттіліктер мен мерзімдер (пандемияның аяқталуының немесе жаңа болмыстың орнауының белгісіздігін қоса алғанда);

-жинақталған тәжірибе (немесе жаңа шындықты қалыптастыру кезінде оның болмауы);

-бәсекелестік модельдері (технологиялық көшбасшылардың үстемдігін қоса алғанда);

-байланыс және цифрландыру (байланыс сапасы және цифрлық ортаға көшу).

Дәстүрлі инновацяны зерттеушілер (С.Зенкер, Ф. Кок, Х. Хи және Л. Харрис)бұл дағдарыстан кейінгі экономикада ең көп сұранысқа ие болатын инновациялық шешімдер деп санайды[9].

Алайда, талқылау шеңберінен тыс төлемдердің жалпы тапшылығы және міндеттемелерді орындаудың төмен тәртібі кезінде осындай шешімдерді қаржыландыруға байланысты мәселелер негізделеді. Т.Риттер мен К.Педерсен Сovid-19 дағдарысының кезеңінде инновацияларды ынталандыруды маңызды деп санайды.