Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология

Туыстық қатынастар атауларының ескерткіш тіліндегі көрінісі

жүктеу/скачать 219,8 Kb. бет 13/39 Дата 10.12.2023 өлшемі 219,8 Kb. #136567

Туыстық қатынастар атауларының ескерткіш тіліндегі көрінісі Адамзат баласының жер бетінде өсіп-өнуіне байланысты олардың арасында қоғамдық, қауымдық, туыстық қарым-қатынастар қалыптасқаны белгілі. Бұлар əрбір этностың даму барысында пайда болған өте көне, байырғы да дəстүрлі құбылыстың көрінісі, сипаты. Бұл туыстық, тектестік, əулеттік, əлеуметтік т.б. қарым-қатынастар қоғамдағы адамдар арасында белгілі бір жақындық пен алыстықтың əртүрлі дəрежесін, деңгейін, физиологиялық, психологиялық, əлеуметтік т.б. сипатын қалыптастырып, оларға өз тілінен атау табуы, оларды дамытып, ұрпақтан ұрпаққа рухани-мəдени мұра ретінде ауыстырып келеді. Туыстық қатынастар атаулары - əрбір этностың даму барысында пайда болған, əр тілдің ең көне лексикалық қабаты. Орта түркі тіліндегі туыстық қатынасты білдіретін сөздерді зерттегенде А.И.Мойсеевтің пікіріне сүйенуге болады: «Отношение родства – это отношение между родителями и детьми, между предками и потомками и между людьми, имеющими общих родителей или общих предков» [169, 120 б.]. Осыған орай А.А.Покровская «Термины родства а тюркских языках» атты еңбегінде бұл атауларды қандық туыстық атаулар жəне некелік туыстық атаулар деп бөліп қарастырады [170, 11 б.]. Туыстық жүйенің негізі, бел ортасы – отбасы саналады. Барлық алыс- жақын туыстық – осы отбасынан өрбиді. Дегенмен түркі дəстүрінде туыстық қатыстың барша түрі ұрпақтың өсіп-өнуіне байланысты болып табылады. Яғни Адамата мен Хауана арқылы қалыптасқан жол ата менен ананың қосылуынан пайда болып, солардан өсіп-өніп, көбейіп, тарайды. Сол себепті де, бүгінгі жəне болашақ ұрпақтың баршасы табиғи түрде тек ата-ананың ұрпақ жалғастырушы ғажайып қасиеттері арқылы ғана жүзеге асып, кішкентай отбасынан басталып, түгелдей ру-тайпаның, ұлыс пен халықтың, этностың қалыптасуының негізі болып табылады. Демек, қауымдаса өмір сүріп, ел болып отырған барлық халықтардың бастауы да, ең басты ұйытқысы да ата мен ана. Дəстүрлі туыстық қатынаста қолданылатын ата лексемасы ескерткіш тілінде аbа нұсқасында кездеседі. М.Қашқари аbа сөзіне «Бұл сөз оларда арабшадан сіңген болса керек. Өйткені, олар Иеменнен түрк жұртына қашып келіп, тұрып қалған бір кісіден тарағандар» (Түбіт тілінде) деген анықтама береді [10, T.1, 116 б.]. Abа лексемасы қазақ тілінде негізгі тұлғалық мағынасында қолданылса, сібір түркі яғни хакас, алтай тілдерінде «аға» (старшйй брат) ал татар, башқұрт, қырғыз тілдерінде «көке» (дядя) мағыналарында қолданылады [171, 306 б.]. В.Г. Егоровтың пікірінше көне түркі тайпаларында əйел немесе еркектің жасы үлкен туыстарына жəне жасы кіші туыстарына қатысты ортақ атаулар қолданылған [172, 18 б.]. Aba лексемасының əйел затына қатысты айтылатын аpa нұсқасына ауысқан тұлғасы қазіргі барлық түркі тілдерінде кездеседі. Ал «Диуани лұғат-ит-түрік» тіліндегі aba лексемасы қазіргі түркі тілдерінде жиі қолданылмағанымен əке мағынасында қарашай-балқар, телеут, шор тілдерінде ұшырасады [173, 14 б.]. Аталған түркі тілдеріндегі жиі қолданысын Э.В.Севортян бұл тілдердің лексика-семантикалық жəне басқа да архаизмдердің сақтап қалғандығымен түсіндіреді [174, 56 б.]. Жалпы қазақ халқының түсінігінде жеті атадан санағанда ру ішіндегі қандастық жігінде, үшінші буындағы ата басқаша қарт, қария, ақсақал деп те аталады. Дəстүрлі ортада мұндай кісілерге төрден орын беріп, əрдайым құрмет көрсеткен. Оған ана тіліміздегі «Атаның сөзі - ақылдың көзі», «Атадан ұл туса – игі, Ата жолын қуса - игі», «Ата көрген оқ жонар», «Ата – баланың қорғаны», «Аталы ел - баталы» т.б. сынды мақал-мəтелдер дəлел.Дəстүрлі түркі халықтарының отбасында ата-ананың қадірі ерекше əспеттелгені белгілі. Əсіресе, тіршіліктің қайнар көзі, махаббаттың шуақ күні, мейірімнің кəусəр бұлағы – ана есіміне қатыссыз дүниеде қасиетті ештеңе жоқ. Ана лексемасы жəдігерде аnа, аbа, umа нұсқаларында кездеседі. «Ana как и другие древние слова в тюркских языках получило широкое семантическое развитие. Наряду с названиями родственников: «мать», «теща», «свекровь», «тетка», «бабушка», оно стало обозначать и другие понятия, отдаленные от родственных отношений, но связанных с понятиями старшей женщины в семье, с существом женского пола: «старшая женщина, почтенная женшина», «матрона», «самка», «матка с приплодом», «главная часть вещи» и т.д. Ср. Тат. аna mäči «кошка», аna űrdäk «утка»» [171, 299 б.]. Бұдан байқайтынымыз жалпы түркілік ана сөзі грамматикалық жəне семантикалық өзгеріссіз бізге жетіп, қолдану аясын кеңейткен. Aba сөзін М.Қашқари оғыз тілінен енгенін айта келіп «Қарлық түркмендерді бұл сөзді қатаң «п» дыбысымен, «апа» деп айтады» деген түсініктеме береді [10, T.1, 116 б.]. Қазақ қоғамындағы əйелдердің орны жайлы əңгімелегенде, Орта Азияны мекендеген басқа халықтардың əйелдерімен салыстырғанда қазақ қыздары мен əйелдерінің анағұрлым еркін болғанын айтқан жөн. Олар жүздерін жамылғылармен бүркемей, ашық өмір сүрген. Дегенмен, қазақ əйелдері үшін басты міндет – отбасы беріктігін сақтау, бала тəрбиелеу, ерлерін барынша сыйлау, рухани қолдау көрсетe болып табылады. Түйгені көп шешесі қызымен, келінімен өмір тəжірибелерін бөлісіп, болашақ үлкен өмірге дайындайды. Дəстүрлі ортада отбасылық, рулық, туыстық қарым- қатынастың нормаларының ішінде іргелі мəнге ие, əсіресе ағайынды, туыс, аталас адамдардың əйелдерінің тату болуына ерекше мəн беріп қадағалап отырған. Сондықтан да, «Абысын тату болса, ас көп, ағайын тату болса,ат көп»,деген. Түркі халықтарында əулет басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы – əке болып табылады. Отбасында əкенің орны ерекше екені белгілі. Жəдігерде əке сөзі аtа жəне dada нұсқаларында кездеседі. М.Қашқари dada лексемасы оғыз тілінде əке мағынасын береді деп жазады [28, 907 б.]. Балалар əкелерін ata, atakı «аташым» деп атайтын болған [10, T.3, 290 б.]. М. Қашқари -kı жұрнағына «туысқандықты ағайыншылықты білдіретін есімдерге қосылып, мейірімділікті, сүйіспеншілікті аңғартатын жалғау» деген анықтама береді [10, T.3, 290 б.]. Ata лексемасы қазіргі түркі тілдерінде айтарлықтай грамматикалық өзгеріске ұшарамағанымен мағынасы кеңейген. «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» еңбегінде «В тюркских языках аta имеет и более широкое значение: «родитель», «старшие родители», «предки по мужской линии»» деп көрсетілген [171, 305 б.]. Ал қазақ тілінде аталмыш лексема əке тұлғасында қолданысқа ие. «В казахском языке наиболее употребительным наименованием для понятия «отец» является ake. Общетюркское ata в современном казахском языке употребляется в значении «дед, дедушка», что свидетельствует, очевидно, о первичной нерасчленности понятий «отец» и «дед», слово в детской речи обозначало любого старшего родителя мужского пола » [171, 305 б.]. Кейбір туыстық атаулардың балалар тілінің негізінде пайда болғанын К.М.Мусаев «Тюркские названия родства ата, ана, акъа, итта, инна и другие, в которых имеются элементы та, на, къа и т.п., объединяются общим значением – они обозначают названия старших родственников (отец, мать, старший брат, старшая сестра, дед и т.д.), что очевидно, может служить одним из факторов, подтверждающих теорию о возникновении подобных названий из детской речи» [175, 261 б.]. Дəстүрлі түркілік түсінік бойынша əкенің алатын əлеуметтік орнына ерекше басымдылық беріледі. Олай болатыны отбасын материалдық игілікпен қамтамасыз ету, баланы сүндетке отырғызу, ұлды үйлендіріп отауын тігіп, еншісін беріп, қызды орнықты жерге ұзату т.б. мəдени-əлеуметтік маңызды жайттар əкесінің мойнындағы үлкен міндет. Осымен байланысты əкені сыйлау, құрметтеу оған қарсы келмеу отбасылықэтиканың, қарым-қатынастың императивті əлеуметтік нормалары қатарына жатады. Қазақ дүниетанымында əке тұратын үй барлық балалары үшін үлкен үй, қара шаңырақ деген киелі ұғымдармен сыйлы да құрметке ие. Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын əкенің үйіне болашақта кенже ұл ие болып, қарттарды бағып-қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үйленіп үй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан. Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа жасы үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасиетті үй ретінде саналған. Əкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер білімі ұл баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы болғандықтан жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу: