Диссертация Отандық ғылыми кеңесші: филология
жүктеу/скачать 219,8 Kb.
|
Диссертационная работа Косыбаева М.М.
| «Жігіт жасына толған жігіт» деп көрсетілген [10, T.1, 410 б.]. Жоғарыда
көрстілген екі лексемадан бөлек köš «сәт, уақыт» деп беріліп, Bir köš küdhgil «Бір сәт күткін» деген мысал келтірілген [10, T.1, 380 б.]. А. Сейдімбек қазақтың нақтылы уақыт туралы дəстүрлі таным-түсінігін бірінші – экологиялық уақыт, екінші – генеологиялық уақыт, үшінші – ситуациялық уақыт, төртінші – тарихи уақыт деп төрт түрлі межеге бөліп қарастырады [162, 202 б.]. Соның ішіндегі тарихи уақыт өлшемінде уақыт межесі календарлық есеп, жыл қайыру, мүшел есебі арқылы пайымдалады. Ескерткіш тілінде орта ғасырлық түркілердің жыл қайыруының шығуына байланысты төмендегідей аңыз сақталған. «Түрік қағандарының бірі өзінен бірнеше жыл ілгеріде өткен ұрысты талдап үйренбекші болған, сөйтіп сол ұрыс болған жылды анықтаған кезде жаңылысқан. Сол мəселе хақында қаған халқымен кеңесіп, құрылтайда: «Біз бұл тарихты анықтағанда қалай қателессек, біздің келешек ұрпақтарымыз да солай қателеседі. Сондықтан, біз енді он екі ай мен аспандағы он екі бұржыны негізге алып, əрбір жылға бір ат қояйық, бізден кейінгі жыл қайыру жылдардың айналысымен есептелсін, бұл біздің арамызда мəңгіге бір жəдігерлік болып қалсын» – депті. Сол оймен қаған аңға шығады да барлық жабайы хайуандарды Іле өзеніне қарай қууды бұйырған. Бұл ағысы қатты үлкен дария. Адамдар аң аулай жүріп, хайуандарды Іле өзеніне қарай қуады. Бірқатар хайуандар суға секірген. Солардың он екі түрі судан жүзіп өтіп, он екі жылға сол он екі хайуанның аты берілген. Судан ең алдымен sıškan «тышқан» жүзіп өткен. Сол үшін жыл басы соның атымен аталып, sıškan yılı «тышқан жылы» деп ат қойылған» [10, T.1, 403 б.]. Келесі жылдардың атаулары Ud yılı «Сиыр жылы», Bars yılı «Барс жылы», Tavıšɣan yılı «Қоян жылы», Nek yılı «Тимсах жылы»,(Ұлу жылы), Yılan yılı «Жылан жылы», Yund yılı «Жылқы жылы», Koy yılı «Қой жылы», Bišin yılı «Мешін жылы», Takaɣu yılı «Тауық жылы», It yılı «Ит жылы», Toŋuz yılı «Доңыз жылы» түрлерінде көрініс тапқан [10, T.1, 403 б.]. М.Қашқари орта ғасыр түркі халықтарының аталған жылдардың əрқайсысында өзіне тəн бір қасиет бар деп нанғанын атап өтеді. Мəселен олардың көзқарасынша сиыр малы бір-бірімен көп сүзісетіндіктен, сиыр жылы кіргенде ұрыс көп болады деп, тауық жылы келсе, азық-түлік көбейіп, адамдардың қам-қарекеті ілгерлейді деп түсінген. «Бұл кітапты жазған жылымыз төрт жүз алпыс алтыншы жылдың Мұхаррам айы болып, жылан жылы кірген еді. Бұл жыл өтіп төрт жүз алпыс жетінші жылға аяқ басқанда, жылқы жылы кіреді. Жыл санау осы біз көрсеткен тəртіп бойынша жүреді» деп, М.Қашқари жоғарыда көрсетілген жыл санау ретін нақтылап береді [10, T.1, 403 б.]. М.Қашқари көшпенді түріктер жылды төрт мезгілге бөліп, əр үш айды бір атпен атайтыны жайлы айтып, ерте көктем айын oɣlak ay одан кейінгі айды лақтың үлкен болып қалуына байланысты uluɣ oɣlak ay, үшінші айды uluɣ ay «үлкен ай» деп көрсетеді [10, T.1, 405 б.]. Uluɣ ay «үлкен ай» деп аталуын М.Қашқари айдың жаз ортасында болып, осы кезде жердің жүзі түрлі берекеге толып, мал-жандар оңалып семіріп, сүт көбейіп молшылықтың болуымен байланыстырады. Ғұлама түркілерде аптаның жеті күнінің аты жоқ екенін ескертіп, «апта» ұғымы исламнан кейін мəлім болғанын айтады [10, T.1, 403 б.]. Орта ғасырлық түркілер үшін төрт түлік мал өмір сүру кепілі болған дейтін болсақ, сол төрт түлік мал белгілі бір кеңістікте (жайылымда) жəне белгілі бір уақыт аясында ғана өсіп өне алатыны белгілі. Соған сəйкес ескерткіш тіліндегі At tušaɣu boldı «Атты тұсайтын кез болды», At bošuɣu boldı «Атты босататын кез болды» [10, T.1, 505 б.], Koy kügi boldı «Қойдың күйлейтін кезі болды» [10, T.3, 188 б.] т.б. сынды тілдік бірліктер төрт түлікке қатысты белгілі уақыт межені көрсететін болса, Ol koy tülekinde keldi «Ол қой төлдегенде келді» мысалы қойдың көктемде төлдейтінін ескерер болсақ белгілі бір мезгіл межесін көрсетеді [10, T.1, 446 б.]. Тілімізде көктемді төрт түлікпен бейнелейтін мал отығар кез «қыстаудан ірге аударып, жайлауға көшкен елдің айнала жасыл желек, шүйгін шөпке оралып, тез отығып, тойынатын кез», қозы пісер кез «жаз жайлауда мал еркін шүйгінді жерде жайылып, көктемде туған қозы жетіліп союға да жарап қалған кез», мал аяқтанар кез «қыс қыстаудан көшкенде жердің оты шығып, мал көкке сүйенген кезде жас қозының да жайылымда жүріп буыны қатып, аяқтанған кезі» сынды тілдік бірліктерді кездестіруге болады. Ескерткіш тілін зерделей отырып орта ғасырлық түркі халықтарының кеңістіктік туралы аялық білімі көне түркілердің кеңістікті игерудегі яғни тылсым құбылыстардың құпиясын білуге ұмтылу, табиғи құбылыстардың ыстық-суығына бейімделу, адам өмірін мүмкіндігінше жеңілдетіп, өздерінің қажеттілігін өтейтін ата-кəсіптері мал шаруашылығын өркендету негізіндегі позициялардан бастау алғанын көруге болады. Алтайдың топониикалық жүйесін зерттеген Л.М.Дмитриева кеңістікке мынадай сипаттама береді: «Дүниенің топонимикалық бейнесінде «кеңістік» категориясы неғұрлым маңызды орынды иеленеді, өйткені бұл категория адам мен шындық өмір арасындағы қатынастарда негізгі, іргелі категория болып саналады. «Кеңістік» концептісі топонимикалық тұлға санасының бөлшегі, оның ментальдік ішкі таным көрінісі мен тілдік ұласуы ретінде дүниенің топонимикалық бейнесінде басты əрі негізгі роль атқарады» [163, 9 б.]. Орта ғасыр түркілерінің кеңістікті танып білудің тік бағыттағы жəне көлденең бағыттағы бағдарларын жетік меңгергенін М. Қашқаридың жəдігерінің 23-24 беттерінде орын алған дөңгелек картадан көруге болады. Ғалымның дөңгелек картасы ең ежелгі түркі картасы ретінде белгілі. Картаның дөңгелек болуы тылсым құпиялы құбылысқа толы жер шарының шар тəрізді домалақ екені түркілер үшін жаңалық болмағанын көрсетеді. Ең ежелгі түрік картасында түркілер мекендеген аймақтардағы шаһарлар мен елді мекендер, таулар мен өзендер, көлдер мен теңіздердің атаулары мен орналасуы бүге-шүгесіне дейін анық көрсетілген. Рұмнан Машынға дейінгі түркі тайпалары мекен еткен жерлерді қағаз бетіне бедерлеп шыққан ғалым, олардың əрқайсысына сипаттама береді. Олардың жер көлемі, қай аралықтарды мекендейтіні, тілі, географиялық ерекшеліктер жайында сөз етеді. Т.Жанұзақов пен Қ.Рысберген ономастикалық кеңістікті зерттей келе «Əдетте ономастикалық кеңістікті кез келген халықтың, қауымдастықтың тілдік құралдарымен белгіленетін ақиқат жəне қияли нысаналардың атаулары мен есімдері, яғни онимдік бірліктері құрайды. Ол атаулар тілді тұтынушы халықтың қалыптасқан «əлемнің тілдік моделіне» сай, қоршаған ортаны сан ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетаным, ұлттың ой-өрісі негізінде бөлектеу ерекшелігіне сəйкес жасалады» дейді [164, 6 б. ]. Соған сəйкес картадағы орта ғасырлық түркі халықтарының дүниетанымы мен жүріп өткен жолынан мол ақпарат беретін жер-су атаулары – əлі де сыры ашылмаған асыл қазыналар. Жалпы алғанда орта ғасыр түркілерінің жаратқан ие, адам баласының пайда болуы , өмір мен өлім, уақыт пен кеңістік т.б. жайлы рухани-мəдени əлемі көне түркілер дүниетанымының негізі Тəңірлік идеясы Ислам дінімен үйлесімділікпен астасып, бір арнаға тоғысқандығын көрсетеді. жүктеу/скачать 219,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|