Дістемелік ерекшеліктері
жүктеу/скачать 489,35 Kb.
|
| Жоғары жүйке қызметі. Орта мектеп жасында орталық жүйке жүйесінің барлық жоғары құрылымдарында қарқынды даму байқалады. 13-15 жас аралығында аралық мидың дамуы жалғасады. Бұл жаста таламустың жүйке талшықтарының көлемінің қарқынды ұлғаюы, гипоталамус ядроларының дифференциациясы байқалады. 15 жасқа келгенде мишық ересек адамның миының көлеміне жетеді. Жасөспірімдерде жүйке жолдарының миелинизация процесі аяқталады. 13 жастағы жасөспірімдерде келіп түскен ақпаратты өңдеу, тез шешім қабылдау қабілеті, тактикалық ойлаудың тиімділігі артады, мінез-құлық реакциялары мен қозғалыс дағдыларына қарсылық ересек адамдікіндей болады. Жасөспірім балалардағы ми процестерінің біркелкі артуы 13-15 жаста ұлдарда кездесетін олардың жыныстық жетілу кезеңіне өту кезінде бұзылады. Бұл кезеңде негізгі ми қыртысына тежегіштік әсерінің әлсіреуі және қыртыс асты белсенділігінің жоғарылауы байқалады, бұл бүкіл қыртысты күшті қоздырады және жасөспірімдердің эмоционалдық реакцияларын арттырады. Мұндай өзгерістер ми қыртысының қозған және тежелген бөліктерінің жұқа мозаикасын бұзады, қозғалыстар үйлесімінінің бұзылуына ықпал етеді, есте сақтау мен уақытты сезінудің нашарлауына әсер етеді. Мінез-құлық реакцияларында оң жарты шардың рөлі артады. Шартты рефлекстердің қалыптасуы, динамикалық стереотиптердің өзгеруі және бекуі нашарлайды. Ми қыртысының мінез-құлық реакцияларына бақылаушы әсерінің төмендеуі өз құрдастарынан немесе ересек жолдастарынан әр түрлі жаман әдеттерді ойланбастан қабылдап алатын жасөспірімдерде иланғыштықтың артуына және өз бетінше әрекет ете алмауына әкелуі мүмкін. Жасөспірім бойының (ағзасының) өсуі мен дамуы оның қоршаған орта әсерлеріне үнемі бейімделуі, адамның барлық органдары мен жүйелерінің тиімді үйлесімін қамтамасыз ететін маңызды бейімделу механизмдерінің дамуы кезінде жүреді.
Жылдамдық-күш жаттығуларын орындау 12-14 жастағы балалардың тітіркендіргіш факторларды ажырату қабілетін жақсартады және ми қыртысындағы жүйке орталықтарының қозғыштығын арттырады [35,36,37]. Жыныстық жетілу кезінде орталық жүйке жүйесінің қозғыштығы айтарлықтай өзгеріп, оның белсендірек болатыны белгілі. Барлық қимыл-қозғалыс және сөйлеу реакциялар аяқтың, қолдың және кеуденің қажетсіз және шамадан артық қозғалыстарымен бірге жүруі мүмкін. Жыныстық жетілу кезіндегі балалардың мінез-құлқында тежелу процестеріне қарағанда қозу процестерінің айқын басымдығы байқалады. Көбінесе табиғаты мен күші бойынша жауап реакциясы тітіркендіргішке адекватты жауап қатпайды. Жасөспірімнің сөйлеуі баяулайды, сөздік қоры азаяды, сұрақтарға берген жауаптары, әдетте, қысқа, жинақы, стереотипті болады. Берілген сұраққа толық жауап алу үшін көбінесе қосымша жетекші сұрақтар қоюға тура келеді. Осыған байланысты жас гір көтерушілерге жаттығу жүргізу кезінде көрнекі түрде көрсете отырып сөйлеу әдісін кең ауқымда қолдану керек. Жасөспірімдік шақта баланың миы тамақтану және оттегімен қамтамасыз етудің қолайлы жағдайында болмайтынын ұмытпау керек, өйткені бойдың өсуі жүрек-қан тамырлары жүйесінің дамуынан әлдеқайда алда. Сондай-ақ, бүйрек үсті бездері функциясының артуына байланысты қанға көп мөлшерде адреналин түседі, бұл өз кезегінде қан тамырлары тесігінің өзгеруін өршітеді. Дамудың бұл ерекшеліктері кейде тіпті жаттығу кезінде жас спортшылардың жүктемелері аз болып және жиі бас аурғанда жеңіл болдыруға (шаршауға) әкеледі. Жасөспірімдік шақ - бұл егде жастағы спортшылардың жас спортшыларға адекватты және мұқият қарауын талап ететін жоғары жүйке қызметінің үлкен күйзелісін тудыратын, ағзаны қайта күйге келтіретін жас кезеңі. Орта мектеп жасында баланың құрдастарымен қарым-қатынасы маңызды рөл атқарады. Екі жаққа да қызықты, ортақ тақырыптар мен талқылау тақырыптары пайда болады. Бұл өте қиын жас кезеңі [38,38,40]. Жасөспірімге тән қоғамдағы спецификалық белсенділік ересектер қоғамының мінез-құлқын, нормаларын және құндылықтарын игеру бейімділігін арттырады. Жасөспірім үшін басты құндылық – үлкендермен және құрдастарымен өзара қарым-қатынас жүйесі. Жасөспірім жастағы бала идеалға еліктеп, оны бейсаналы түрде ұстана бастайды, болашаққа ұмтылады. Жасөспірімге даралану процесінің күшеюі тән. Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін оқу әрекеті жетекші болса, ал орта мектеп жасындағы оқушы үшін ол қоғамдық қызметпен қатар жүзеге асырылатын, тұлғаның интеграциялық процестері жүретін екінші орындағы ортасы болып қалады. Жасөспірім өзін-өзі дәлелдеуге, өзінің өзгешелігін көрсетуге ұмтылады [41,42,43]. Орта мектеп оқушыларының эмоционалдық сферасына эмоционалдық қозғыштық, эмоционалды уайымның тұрақтылығы (олар ренішті ұзақ уақыт бойы ұмыта алмайды), сезімдердің қарама-қайшылығы тән (олар өз досын оның кінәлы әрі жазаға лайық екенін түсініп тұрса да белсенді қорғайды). Жасөспірімдер тек басқа балалар мен құрдастарының бағалауына ғана алаңдап қоймайды, сонымен қатар өзін-өзі бағалау да бала өмірінің маңызды құрамдас бөлігі. Олардың сыныпқа, топқа қатыстылық сезімі жоғары дамыған, сондықтан оған деген құрбыларының қарым-қатынасы, көзқарасы мұғалімнің көзқарасынан әлдеқайда құнды. Өзін ересек адам ретінде көрсетуге ұмтылу жасөспірімдердің өзіндік сенімі мен өз бетінділігін дамытады, ересектерге деген сыни көзқарастарын қалыптастырады. Жасөспірімдердің сыншылдығын білдіруі олардың сөзге сенуге бейім еместігінде, олардың оқып-үйренетін барлық нәрсесіне логикалық негіздеме қажет. Кіші мектеп жасындағы балалардың психикалық даму дәрежесі оларға орта мектеп жасында ғылым негіздерін жүйелі түрде зерттеуді бастауға мүмкіндік береді. Бұл мектептің орта сыныптарындағы оқытуға тән және бұл жасөспірімдердің ақыл-ой әрекетіндегі сапалы өзгерістерді анықтайды. Ақыл-ой дамуының шарты тек білімді қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін көптеп меңгеру, оның көмегімен олар осы білімді меңгереді. Орта мектеп жасындағы балалардың ақыл-ой дамуының көрсеткіші тек ақыл-ой әрекетінің тәсілдерін меңгеру ғана емес, сонымен қатар оларды әр түрлі жағдайларда еркін қолдана білуі. Жасөспірімдік кезеңдегі ақыл-ой әрекетінің күрделенуі қабылдау, түсіну, ойлау, есте сақтау, елестету (қиял), зейін сияқты психикалық процестердің одан әрі дамуы арқылы анықталады. Жасөспірімдердің затты қабылдаудағы алғашқы әсері маңызды рөл атқарады. Егер ол толық емес болып шықса және белгілі бір пәннің, оқу материалының елеусіз жақтарын бекітсе, онда бұл ақпараттың бұрмалануына, дұрыс қабылданбауына әкелуі және керісінше болуы мүмкін [44,45,46,47]. Жасөспірімнің ойлауы әлі де нақты-бейнелі сипатта. Білімді меңгеру кезінде олар үшін көрнекі материалдың маңызы зор. Бұл жаста құбылыстың мәніне енуге, оның себебін түсінуге, жеке заттар арасында байланыс орнатуға және т.б. ұмтылуы айқын көрінеді. Жасөспірімнің ойлауын дамытудағы басты ерекшелік – бұл абстрактілі ойлауды меңгеру, оның барысында ол елеулі қиындықтарға тап болады. Оған тура тітіркендіргіштердің әсерінен құтылуға үнемі мүмкіндік бола бермейді және әдеттен тыс жағдайда объектінің маңызды белгісін бөліп алып, себеп-салдар байланысын да үнемі орната алмайды. Жасөспірімдердің ойлау қабілетін дамытудың дербес, сыншылдық сияқты қасиеттері пайда болады. Жасөспірімнің оқу іс-әрекетінде еріксіз есте сақтаудың маңызы барған сайын азаяды. Еркін есте сақтау қабілетін дамытпай орта сыныптардың оқу бағдарламасына енгізілген үлкен көлемдегі білімді балалардың есте сақтауы мүмкін емес. Жасөспірім саналы түрде оқу материалын есте сақтау, сақтау және жаңғырту мақсатын қояды. Осы кезеңде есте сақтау түрлерінің ішінде сөйлеу-логикалық жады ең қарқынды дамиды. Жасөспірімнің есте сақтау қабілетін дамытудағы маңызды қасиет механикалық әдістермен салыстырғанда мәнді және таңдап есте сақтау тәсілдерінің рөлін арттыру [48]. Жасөспірімдердің зейіні жетіліп, ерікті болып келеді. Дегенмен, жасөспірімдердің зейіні (назары) кейде әсерлер мен уайымдардың көптігіне төтеп бере алмайды, ол бір нәрсеге зейінін шоғырландырады (назар аударады), соның салдарынан алаңғасарлық пен немқұрайлылық (аңғармау) пайда болады. Одан бөлек, жасөспірім кішкентай кезінде нашар қалыптасқан зейіннің салдарынан алаңғасар болуы мүмкін. Сондықтан орта сынып оқушыларының зейінін дамытуда оның оқу қызметін ұйымдастыру шешуші мәнге ие [49,50,51]. Бірақ зейінінде қанша кемшілік болса да орта мектеп жасындағы балалар физикалық және психикалық мүмкіндіктерінің артуына байланысты оны жақсы меңгере алады. Қызықты іспен айналыса отырып, жасөспірімдер ұзақ уақыт бойы тұрақты зейінді сақтай отырып, ынтамен жұмыс істей алады. Жаттығу сабақтары процесінде жасөспірімнің зейінін басқара алу қабілеті де жоғары деңгейге жетеді: оның қарқындылығы, тұрақтылығы, көлемі, шоғырлануы артып, оны шоғырландыру және тарату қабілеті дамиды. Мұның бәрі жасөспірімдерге күрделі әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді. Жасөспірімнің дене қалыптасуы кезеңінен өтетінін ескере отырып, физикалық белсенділікті дозалаудың қатаң реттелген әдісін қолдану керек. Сондықтан дене қасиеттерін дамыту кезінде тірек-қозғалыс аппаратының, жүйке-бұлшықет аппаратының, психиканың, жүрек-тамыр жүйесінің жай-күйін және олардың дене белсенділігі процесіндегі өзара байланысын ескеру қажет. Демек, көбінесе дене дайындығы деңгейін арттыруға және дене қасиеттерін дамытуға бағытталған гір көтерушілерді дайындау гір көтеруге қойылатын талаптарды ескере отырып, жасөспірімдер мен жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып құрылуы мүмкін. жүктеу/скачать 489,35 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|