Джек Лондон. Мартин Иден

Трагедияның кейбір, əсіресе, өзіне ұнаған жерлерін оп-оңай жаттап алатын
болды. Шекспирді біраз уақыт пір тұтты. Бүкіл дүние Елизавета театрының
образдары мен формасы сықылды көрініп кетті оған. Ой-қиялы өзінен-өзі
ұйқассыз өлеңге айнала бастады. Бұл – құлағы сөзге үйренуіне жақсы да
еді. Сөз қорына ескірген сөз бен сөйлемдер көбірек еніп кеткенімен,
ағылшын тілінің қасиетін бағалап үйренді.
Мартин осы сегіз aй өмірін ойдағыдай өткізді. Сөз қоры мен ақыл-
парасаты өсті, өз шамасын біле бастады. Бір жағынан, надандығын
мойындаса, екінші жағынан, жігері мен талабы таудай екенін білді. Өзі мен
жолдастарының арасында зор айырмашылық барын көрді. Бірақ бұл
айырмашылық əзір қолы жеткен табысында емес, тек мүмкіншілігінде,
болашағында ғана екенін түсінді. Өзінің қазіргісіне жолдастарының да
қолы жетіп қалуы мүмкін. Əйтсе де, оларға қарағанда, өзінің өрісі кең,
өресі биік екенін сезеді. Мартин дүние сұлулығына асық. Сол сұлулықтан
Руфь те өзімен бірге лəззат алса деп армандайды. Бұл ниеті Руфьке
қиялында жүрген Тынық мұхиттың ұлан-қиырын бейнелеп берсем деген ой
түсірді. Осы бір талабы шабытын тасытып, дүние ғажайыбын Руфьке ғана
емес, бүкіл əлемге мəшһүр етсем қайтер еді деген үмітін оятты. Ақыры бір
күні осының бəрін жазуым керек деген ой жарқ ете түскен. Иə, ол дүние
əлем соның көзімен көретін, соның құлағымен еститін, соның жүрегімен
сезетін адамдардың бірі болашақ. Ол поэзия мен проза да, роман мен очерк
те, Шекспир сияқты пьеса да жазбақ. Нағыз мансап осы. Руфьтің жүрегіне
апаратын жол да осы. Жазушылар бұл дүниенің алыбы, жылына отыз мың
олжа табатын, қаласа Жоғарғы соттың мүшесі бола алатын мистер Бэтлер
олардың қапталына да келмейді! Ойына орала кеткен осы идея бүкіл жан-
жүйесін билеп əкетті. Оның Сан-Францискоға дейінгі сапары көрген түстей
болды. Өзінің қайтпас қайратына мас болған жігіт тепсем темір үзермін деп
ойлады. Ұлы мұхиттың шалқыған кең жазығы да қиялына өріс бергендей-
ді. Алғаш рет, биіктен қараған қырандай, Руфьті де, ол өскен ортаны да
анық көрді. Сол бір дүние сезуге болатын нақты нəрсеге айналғандай,
қолына алып, айналдыра қарауына болатындай көрінді. Əлбетте, түсініксіз
бұлдыр жайлары да баршылық. Бірақ, ол ұсақ бөлшегіне көз тоқтатпай
бүкіл аумағын қамтыды; ойлап қараса соның бəрін алақанына қондыруға
болады екен. Оның үшін жазу керек! Бұл ой тұла бойын оттай өртеді.
Қайтып оралысымен, шұғыл жазуға отырмаққа бел байлады. Ең алдымен
қазына 
іздеушілердің 
сапарын 
суреттемекші. 
Əңгімесін 
Сан-
Францискодағы журналдардың біріне жолдайды. Бұл туралы Руфьке
ештеңе айтпайды. Күні ертең басылып шыққаннан кейін, есімін бір-ақ

көріп, қуансын да қалсын деп ұйғарды. Мұнан былай əрі жазу жазып, əрі
сабақ оқымақ. Күн тəулікте жиырма төрт сағат бар. Өзі болса шыңдай
берік, шымыр жігіт, жұмыс жасау қолынан келеді, ешқандай қамал қарсы
тұра алмайды, құлайды. Енді жабайы матрос болып, жалбақтаудың қажеті
жоқ. Мінеки, көз алдында өзінің жеке меншігінде болмыш яхтасы елестеді.
Жеке меншігінде яхта ұстайтын жазушылар болады ғой! Əрине, деп ол
өзіне-өзі тоқтау айтқансыды, бақыт басына бір күнде қона қоймас.
Алғашында жазғандарыммен оқуға керекті қаражат тауып жүрсем де жетіп
жатыр. Жігіттің ойынша, ол кейін, біраз уақыт өткен соң, оның қаншаға
созыларын кім білсін, білім алып, кемеліне келгеннен кейін, мəңгі өшпес
ұлы шығармалар жазашақ, есімі ел ауызына да ілінешек. Бірақ, мұнан
маңызды бір нəрсе бар, ең абзалы, осы кезде ғана ол Руфьке лайықты жігіт
бола алады. Даңқ деген жақсы, бірақ ол даңқ үшін емес, Руфь үшін арман
қуып жүр. Ол атақ іздеп жүрген жоқ, тек ғашығын көксеп, құса болып,
құмартып жүр.
Қойны-қонышын ақшаға толтырып қайтқан Мартин Оклендке келісімен
Бернард Хиггинботамның үйіндегі тар лашығына тағы орналасты да,
жұмысқа кірісті. Келгенін Руфьке айтпады. Қазына іздеушілер жайлы
очеркін бітіргесін, біржола бармақ болды. Ой санасын билеген
творчествоның безгегі күткен күндерін сездірген жоқ. Қағазға түскен əрбір
сөзі қызды өзіне бір елі жақындата түсетіндей. Очерктің көлемі қанша
болуға 
тиіс 
екенін 
білмеуші 
еді; 
сол 
себепті 
«Сан-Франциско
барлаушысының» жексенбі күнгі санына қосымшаның екі өңірін алып
жатқан бір очерктің неше сөзден тұратынын санап шығып, мөлшерге
осыны алмақ болды. Үш күн ұдайымен дамыл көрмей, очеркін аяқтады.
Оқуға жеңіл болсын деген оймен басқа қағазға бəрін ірі əріппен əдемілеп
көшірді. Осымен əуреленіп жүргенде кітапханадан алған тіл қисыны
оқулығынан абзац, тырнақша дегендерге əлдеқалай көзі түскен. Бұл бұрын
есіне келмепті! Мартин іле-шала очеркін тағы көшіруге отырды. Жазу
үстінде оқулыққа мезгіл-мезгіл қарап қояды. Сонымен шығарма жазуға
жаттығып жүрген қатардағы шəкірт бір жылда ала алмайтын мəліметті ол
бір күнде біліп шықты. Очеркін екінші рет қайта көшіріп, трубкеге ұсатып,
шиыршықтады. Сонан кейін газет қараса, оның жас авторға кеңес деген
мақаласында қолжазбаны шиыршықтауға болмайды жəне парақ қағаздың
бір бетіне ғана жазу шарт, депті. Өзі осы ресімнің екеуін де бұзған екен.
Онан əрі жақсы журналдар очерктің бір бағанасына кем дегенде он доллар
төлейді деген. Жазғанын үшінші рет көшіріп отырып, Мартин оның он
бағанасын он долларға қайта-қайта көбейтумен көңілін жұбатты. Қалай

есептесе де бəз-баяғы жүз доллар, əйтеуір, матрос қызметінен бұл кəсіптің
пайдалы екені анық. Əуел баста екі қате жібермегенде, əңгімені үш күнде
жазып бітіретін еді. Сонда үш күнде жүз доллар тапқаны ғой. Мұншама
табыс кіргізу үшін ол үш ай бойы теңіз шарлауға тиіс. Қаламының желі бар
адам, егер ақымақ біреу болмаса, матрос сорлының азабын шегіп жүрер ме.
Асылы, Мартин үшін ақша құны қымбат емес. Ақшаның бар қасиеті адамға
аздаған тыныс береді, тəуір киім сатып алуына болады. Бірақ сонымен
қабат өзінің бүкіл өмірін астан-кестен қылып, көкейіндегі шабыт қылын
шерткен сонау аққұба, талдырмаш бикешке бір табан жақындататыны да
рас.
Мартин қолжазбасын үлкен конвертке салып, пешеттеп «Сан-
Франциско барлаушысының» адресіне жолдады. Мартиннің ойынша,
редакцияға жіберілген жазудың бəрі іле-шала басылып шығуға тиіс. Олай
болса, жұма күні жіберген очеркі жексенбіде жарияланады. Өзінің алыс
сапардан оралғанын Руфьке осылай білдіргені лайық. Жексенбі күні қызға
өзі барашақ. Сөйтіп жүргенде оның ойына тағы бір идея түсті. Ол өзіне өте
ұнады: балаларға арнап, қызық оқиғалы əңгіме жазып, «Жастар серігіне»
жіберуі керек. Ең алдымен, ол оқу үйіне барып, «Жастар серігінің» бірнеше
комплектін қарап шықты. Көлемді əңгімелер мен повестер, шамамен үш
мың сөз мөлшерінде, номер сайын бөлініп басыла береді екен. Əрбір
повесть бес номерге, кейбірі жеті номерге дейін жалғаса беретін көрінеді.
Мартин өзі үшін осы мөлшерді мақұл көрді.
Бір кезде Мартин кит аулайтын кемемен Арктикаға үш жылдық ұзақ
сапарға шыққан. Бірақ, кемелері жолда апатқа ұшырап, жарты жылдан
кейін еліне қайтты. Мартин қиялы тым ұшқыр болғанымен, шындықты
артық көретін адам еді де, қолына қалам алса, тек өзіне қанық жайларды
ғана жазуға ниет етіп жүретін. Кит аулау кəсібінің бүге-шігесін жақсы
білетін Мартин өмірде болған ақиқат оқиғаларға сүйене отырып, екі бала
туралы ойдан шығарған бір хикаяны қызықтап жазып бермек болды. Бұл
қиынға соққан жоқ. Сенбі күннің кешінде əңгіменің үш мың сөздік бірінші
бөлімін жазып тастады. Бұған Джим арсалаңдап, мəз-мəйрам болса, мистер
Хиггинботам семьясынан шыққан «жазушысымақты» ащы тілмен біраз
əжуалады.
Мартин үндеген жоқ, тек «Барлаушының» жексенбі күнгі санынан
қазына іздеушілердің хиқаясын оқығанда, жағаңды бір ұстарсың деп ішінен
айызы қанғандай болды. Жексенбі күні елең-алаңда газет көрейін деп

тықыршып, тысқа шықты.
Газетке қайта-қайта үңіле қарады да, бүктеп-бүктеп үн-түн жоқ орнына
сала қойды. Оның тырнақ алдысы туралы даурықпағанына қуанды. Əрі
ойлап, бері ойлап, сірə, əңгіменің басылып шығатын мерзімі жөнінде
қателескен болармын деп ұйғарды. Оның үстіне очерктің ішінде соншама
тездеткендей асығыс ештеме жоқ-ты, əлбетте, редактордың, алдын ала
автормен пікір алысу үшін, хат жазуы да ықтимал.
Азанғы асын ішкеннен кейін ол повесіне тағы отырды. Ара-тұра
сөздікке не тіл қисынына қарау үшін көңілі бөліне бергенімен, қалам
ұшынан төгілген сөз маржаны қағазға тоқтаусыз тізіліп түсіп жатыр.
Оқулықтан көз алса, ара-тұра жазғанын оқиды, қайта оқиды, ұлы
творчество қайнары сəл толастағанымен жазу ережесіне жаттығып, өз ойын
қағазға түсіруге төселе түскенін тəуір көреді. Ол қас қарайғанша жазды.
Кейін оқу үйіне барып, кешкі сағат онға шекте, оқу үйі жабылғанша
отырып, апталық, айлық журналдарды қарастырды. Бұл жұмада уақыты
үнемі осылай өтті. Күн сайын үш мың сөз жазып, кешкітұрым оқу үйіне
барып, журналдарды шолып шығады. Ниеті баспа адамдарына қандай өлең,
повесть, не əңгіме ұнайды екен, соны біліп алу. Ақыры бір жəйт анық
болды — алуан-алуан жазушының қилы-қилы жазғаны өзінің қолынан
келеді екен. Мұршат болса, олардың қолынан келмейтін көптеген дүниені
жазып тастауға да шамасы бар сияқты. «Кітап бюллетенінен» бір мақала
оқып, сүйсініп қалды, онда: «Киплинг əрбір сөзіне бір доллар алады, ал
жаңа жаза бастаған жазушылар (осы арасы өзіне ала бөтен қатты ұнады) –
жақсы журналдардан əр сөзіне кем дегенде екі центтен қаламақы алады»
депті. «Жастар серігі», əрине, жақсы журнал, ендеше күніне жазып жүрген
əрбір үш мың сөзіне алпыс доллардан ақша алашақ. Ал мұнша сомаға бола
кемеге жалданып, екі ай теңізде тентіремек керек.
Жұманың кешіне Мартин повесін аяқтады. Аттай жиырма бір мың сөз
жазыпты. Əрбір сөзіне екі центтен қойғанда да — төрт жүз жиырма доллар
төлеуге тиіс. Бір апталық еңбегі үшін мұны аз ақы деуге болмайды.
Өмірінде уысына бір сəтте мұнша көп ақша оралып көрген емес. Оны
қайда, неге жұмсарын біле алмайды. Япырау, мынау дегенің бір алтын көзі
ғой! Дəулеттің таусылмайтын қайнар бұлағы емес пе! Ол əуелі əдемі
киінеді, сонан кейін бір құшақ газет-журнал алдырады. Кітапханаға күнде-
күнде жүгіре бергенше, анықтама атаулыны ақшасына сатып алады. Соның
өзінде де төрт жүз жиырма доллардай қыруар ақша артылып қалғалы отыр.

Енді оны қайда жұмсамақ керек, осыны білмей басы қатты. Сөйтіп
отырғанда Гертрудаға қызметші əйел жалдап, Мэриенге велосипед сатып
əперуіме болады екен ғой деген ізгі ой келді.
Мартин көлемді қолжазбасын «Жастар серігіне» жөнелтті. Сенбінің
кешіне інжу іздеушілер туралы тағы бір очерктің нобайын ойластырды да,
Руфьтікіне баруға ұйғарды. Үйінен шығарда телефон соққан, алдынан
Руфьтің өзі шығып, күтіп алды. Қызға қарсы келген қайратты жігіттің пысы
бүкіл денесін отша шарпып, бойындағы жігері өзіне дарығандай қызуы
тамыр-тамырына тарап, қалтыратып жібергендей көрінді. Жігіттің де
қызбен қол алысып мөлдіреген көгілдір көзіне көзі түскенде, екі беті ду
еткен, бірақ ыссы жақта сегіз ай жүріп, күн қаққан жүзінің қызарғанын қыз
аңғарған жоқ. Ал мойнындағы жағаның сызатын күн тотығы кетіре
алмапты. Руфь оған күліп жібере жаздады. Костюміне көзі түскенде ғана
күлкісі тыйылды. Өзіне өлшеп тіктіргендіктен бе, шалбары өте жарасымды,
бойы да сұңғақты, сұлу сияқты көрінді. Кепка орнына жұмсақ қалпақ киіп
келген екен. Руфь оны кигізіп қарады, ұнатты, насаттанды. Өйткені,
осының бəрі өз ісінің жемісі, мақтанышы. Қыз жүре-бара жігітті өстіп
қақпайлай берем ғой деп ойлады.
Руфьті өте-мөте қуантқан, əрі өзіне айрықша мəнді көрінген — сөзіндегі
өзгеріс. Қазір ол дұрыс сөйлеуінің үстіне еркін сөйлей бастаған, сөз қоры
да əжептəуір молайған. Кей-кейде елігіп кеткенде, ескі əдеті бойынша
жаргон сөздер қолданып, жалғау-жұрнақтарды елемей кеткені рас, жуық
арада ғана жаттап алған кейбір сөздерді айтқанда мүдіріп те қалады.
Мəселе, тегі, дұрыс сөйлеуінде ғана болмас. Руфьті қатты қуантқан оның
жеңіл, еркін сөйлей бастауы, сөз тапқырлығы, тілінің өткірлігі. Абзалы, бұл
жаратылысынан қу тілді, əзілқой адам болуынан да шығар. Мартинді
жолдастары сөзуарлығы үшін де жақсы көретұғын. Бірақ, бұрын қыз
алдында ұялып, лайықты сөз тауып айта алмай, өнерін көрсете алмай
жүрген. Енді ол аз-аздап бойы үйренгеннің соңында қызға соншалықты жат
адаммын деп ойламайды. Əйткенмен, артықша сақтық жасайды, Руфьтің
именбей əзіл айтуына ерік беріп, өзі қатардан қалыспағанымен сөзшеңсіп,
алдын орағысы келмеуші еді.
Қызға ол өзінің жазушылық талабын, жазғанда күн көріске қаражат
табу үшін жазып, бір жағынан, оқи беретінін айтты. Қыз оның ниетін
қостамады, күдік айтты.

— Əдебиет те — көп кəсіптің бірі,— деді ол тікесінен.— Мен оған
əрине, жетік адам емеспін, əншейін жалпыға мəлім жағдайды ғана айтам.
Əуелі үш жыл, тіпті, бес жыл үйренбейінше темірші ұста болу да мүмкін
емес. Бірақ, ұстадан гөрі жазушының табысы көп, сондықтан əркімнің-ақ
жазушы болудан дəмесі бар, бəлкім, көп адам күш сынап та жүрген болар.
— Ал осыған менің қабілетім жетпейді деп ойлайсыз ба?—деді Мартин
орынды сөз тауып айтқанына іштей қуанып, қиялы шарықтап ала жөнелді,
көлденең кісідей мынау қонақ үйдегі əңгіме-мəжіліске көз тастады, онымен
қосарланып өткен өмірінің жүздеген сорақы, жиіркенішті жəйттері де
елестейді.
Бұл көріністер ой-өрісін, сөз бағдарын бұзбастан, көз алдынан заматта
өтіп кетті. Енді қиялының экранында Мартин мынау сыңсыған кітап пен
суреттердің ортасында, мəдениет пен тəрбиелі тұрмыстың ұясындай
көркем, жайлы бөлмеде сылаң қаққан сұлудың жылы шырайын, онымен
таза ағылшын тілінде тамаша əңгіме шертіп отырған өзін көрді. Біртегіс
əдемі жарық түскен бұл сахна экранның ортасында. Оның айнала жиегінде
бір көрініп, бір сөнген өзге көп көрініс. Мартин соның ішінен қалағанын
көре алады. Ымырт қараңғысындай қалтыраған осы боз тұманда əлдебір
қызғылт сəуленің жарығымен бейнелер ап-анық болып, толқындай тоғысып
өтіп жатыр. Міне, шарапханада жалынын жалпылдатып, отты виски ішіп
жатқан ковбойлар, олардың əдепсіз сөздері, айғай-шуы естіледі. Ішінде өзі
де жүр. Шарап сататын үлдіріктің алдында аты шулы маскүнем
бұзақылармен арақ ішіп, балағаттасып тұр немесе солармен бірге стол
басында сықсиған кəресін шамның жарығымен карта үлестіріп, фишка
соғып отыр. Тағы бір сəтте өзін өзге жағдайда көрді — «Сасквеганнаның»
бағында белуарына дейін жалаңаш, қос жұдырығын кезеніп, қалшиып,
Ливерпульдің жирен сотқарымен соғысқалы тұр; онан кейін «Джон
Роджерстің» қып-қызыл қан жосыған палубасы елестеді. Ол күні таңертең
бүліншілік басталарда күн бұлыңғыр еді. Аға көмекші өлім халінде
жанталасып, тыпыршып жатқан, ал капитанның қолында көк түтіні
шұбырған револьвер, кекті ыза кернеген матростар, əлдекімге айғайлап,
қарғыс айтып жатқан жаралы адамдар. Осылардың ортасында жарқыраған
жаңағы тым-тырыс сахна, кітаптар мен суреттер, өзімен кеңес құрып
отырған Руфь. Қасында үлкен рояль тұр. Қыз көп ұзамай өзіне арнап,
музыка ойнап берешек. «Ал осыған менің қабілетім жетпейді деп ойлайсыз
ба?» деген өз сөзі саңқ ете түсті.

– Адамның темір соғуға қабілеті болуы мүмкін, бірақ құр қабілеттен не
өнеді? Əуелі үйренбей, ұстармай ұста болыпты дегенді естігенім жоқ.
– Сонымен маған не кеңес бересіз? Есіңізде болсын: менің қолымнан
жазу келеді, оны өзім анық сеземін. Айтып түсіндіру қиын, бірақ шыны
осы.
– Түбінде жазушы боласыз ба, болмайсыз ба, ол өз алдына, бірақ
оқығаныңыз мақұл. Кім болсаңыз да білім керек жəне кездейсоқ таяз білім
емес, жүйелі білім алғаныңыз жөн. Ол үшін мектепке түспей болмайды.
– Иə... – деп келе жатыр еді жігіт, Руфь сөзін бөліп:
– Бір жағынан, жаза беруіңізге де болады ғой,— деді.
– Өйтпесіме лажым бар ма менің?—деді Мартин жұлып алғандай.
– Неге олай дейсіз?
Қыз жақтырмай қарады: өз дегені болмаса, өзгенің айтқанына көне
қоймайтын қарыспа мінезін жаратпады.
– Олай дейтінім— маған онсыз оқу да жоқ. Уақытылы тамақ ішіп, киім
киіп, кітап сатып алуым керек емес пе.
– Мен осыны ұмыта беремін,— деп күлді қыз.— Табысыңызбен бірге
тумаған екенсіз.
– Қолқам сау, ой-қиялым алғыр болсын деп тілеймін, табыс ешқайда
қашпас. Қиратып көп жұмыстар жасап тастар едім-ау...—«сіз үшін» деген
сөз аузынан шығып кете жаздады да, – сылтауы болса,— дей салды.
— «Жұмыстар» деуші болмаңыз,— деді қыз жорта шошып кеткен
адамдай.— Тым тұрпайы естіледі.
Мартин ұялып қалды.
— Дұрыс айтасыз, қате сөйлесем, осылай түзете беріңіз.
— Мен... мен аянбаспын-ау,— деді Руфь өзіне-өзі сенбегендей. Сіздің

жақсы қасиетіңіз аз емес. Сол жақсыға жақсылық жамала берсе екен
деймін.
Мартин майдай еріп, саз балшықтай созылды, қыз қалай илесе де көне
беретін тəрізді. Қыздың арманы уысына ілеккен саздан өзі қалаған еркектің
бейнесін жасау. Руфь: алдағы дүйсенбіде орта мектепке түсетіндерден
емтихан алады екен деп еді, Мартин елбелектеп, емтихан тапсыруға
тағайын екенін айтты.
Осынан кейін қыз ұзақ уақыт рояль ойнады, əн салды. Мартин көз
алмай сұқтана қарап отырды; беу тəйірі-ай, деп ойлады ол ішінен, бұл
қызға қошеметшіл көп адам неге қырындамайды екен, мен сияқты олар да
өбектеп, іштен тынып, ынтығып, санадан неге сарғаймайды екен.

жүктеу/скачать 1,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: