- Сізге де рахмет. Жұмыстарыңыз алға

73
-  Abwlqayum  mırza,  Otanşıldıq, 
ultjandılıq degendi qalay tüsinesiz?
-  Otan – ana degen söz. Otan adamnıñ twıp, 
ösip, öngen jäne örken jayğan ortası. Sondıqtan, 
Otannıñ xalıq ömirindegi mañızı zor. Otansız 
el de, ult ta bolmaydı. Otanı bar xalıq – dana 
el, ult. Bul qazaq xalqı üşin de solay. Qazaq 
xalqınıñ otanı – Qazaqstan. Qayda jürse de, 
meyli dïasporada ömir keşse de, jer betindegi 
barlıq qazaq Qazaqstanda otanım dep qaraydı. 
Şetelderde  turatın  qazaqtardıñ  otan  twralı 
uğımı da, tüsinigi de osılay qalıptasqan. Olar 
Qazaqstandı  öziniñ  qorğanışı,  ümit  artqan 
qara şañırağı dep qaraydı. Al otanın, elin süy-
gen adamdı ultjandı adam dep atawğa boladı. 
Ultjandı adam otanın, elin öziniñ ana tilin, dilin, 
dinin, xalıqtıq qasïet jäne salt-dästürlerin de 
süyedi, qorğaydı, damıtıp, bolaşaq urpaqtarğa 
jetkizwge tırısadı. 
-  Sizdiñ  oyıñızşa  xalqımızdıñ  salt-
dästürin, tilin, dilin tağı basqa qundılıqtarın 
joğarı deñgeyde örkendetw üşin ärbir qazaq 
balası ne istew kerek, neden bastaw kerek?
-  Xalqımızdıñ salt-dästürin, tilin, dilin tağı 
basqa qundılıqtarın joğarı deñgeyde örkendetw, 
olardı älemge tanıtw, körsetw aldımen otbası 
tärbïesinen bastaladı. Sondıqtan, ärbir qazaq 
balası  urpaqtarın  elin,  jerin,  ulttıq-xalıqtıq 
qasïet, qundılaqtarın süyuge, qadirlewge tär-
bïelep, ultjandı bolıp ösirwge küş salwı kerek. 
Äytpegende ulttıñ bolaşaq tağdırı qïınğa soğwı 
mümkin. 
-  Ewropa  elindegi  qandastarımız  ben 
olardıñ    ömir  tirşiligi,  ol  jaqtağı  maqtan 
tutar azamattarımız jaylı qısqaşa äñgimelep 
berseñiz.
-  Ewropa elderinde mıñdağan qazaq ömir 
keşip jatır. Ewropa elderine ekinşi dünïejüzilik 
«QazaQstan
 
bizdiñ qara şañırağımız»
soğıs  jäne  odan  aldıñğı  kezeñderde  atbasın 
tiregen qazaqtardı qospağanda, jumıs babımen 
Türkïya  arqılı  jappay  köşw  procesi  1960-şı 
jıldardıñ bas kezinen bastap jüzege asırılğan. 
Osı jumıs babımen Türkïyadan Ewropa elderine 
köşkenderdiñ  alğaşqı  legine  kelesi  2012  jılı 
50 jıl tolğalı otır. Ewropadağı qazaqtar ösip, 
önip, örkendep keledi. Olar Ewropa elderinde 
assïmïlyacïağa uşırap, joğalıp ketpew üşin öz 
salt-dästürin, ulttıq qasïet-qundılıqtarın, tilin, 
dilin, janın, dinin saqtap, olardı jas urpaqtardıñ 
sanasına quyıp, boyına darıtw üşin  meylinşe 
qayırlı jumıs istep keledi. Osı maqsatqa oray, 
Ewropadağı  qazaqtar  turğan  jerinde  Qazaq 
mädenïet  ortalıqtarın  qurıp,  jumıs  jasawda. 
Olar osı maqsatqa arnalğan şaralardı bir arnağa 
toğıstırıp, ıqpalın arttırw üşin 2009 jılı Ewropa 
qazaq qoğamdarı federacïyası (FEKA) degen 
atpen Ewropa boyınşa ortalıq bir uyım qurğan. 
Osı uyımnıñ murındıq bolwımen «Ewropa qazaq 
dïasporası  jastarınıñ  ïdentïkacïya  jäne  ïnte-
gracïya problemaları» degen taqırıppen eki ret 
Ewropa qazaq dïasporası jastar konferencïyasın 
ötkizgen. Bul konferencïyalarda Ewropadağı 
qazaq  jastarınıñ  ana  tilge,  ulttıq  qasïet-
qundılıqtarğa, ulttıq salt-dästürge qatıstı prob-
lemalar talqılanıp, şeşim joldarı qarastırılğan. 
Sonımen  qatar  atalğan  konferencïyalarda 
jastarğa  arnalıp,  qazaqtardıñ  Ewropağa  köş 
tarïxı twralı bayandamalar jasalıp, talqılawlar 
ötkizilgen. Al, Ewropa elderinde jıl sayın ötip 
turatın Ewropa qazaqtarı qurıltayına keler bol-
saq, bul şara da jastardıñ bir-birimen tanısıp, 
biliswi,  olardıñ  boyında  qazaqï  qasïetterdiñ 
qalıptastırw, qasïet-qundılıqtardan tağılım alw  
maqsattarına arnalıp ötkizilip turadı.  Qısqartıp 
aytqanda  osı  şaralardıñ  barlığı  Ewropada 
turatın  qandastarımızdıñ  qazaqtığın  saqtap, 
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ IV ҚҰРЫЛТАЙЫ

74
ulttıq salt-dästür, mädenïet jäne basqa qasïet-
terimizdi bolaşaq urpaqqa qal-qalpında jetkizip 
jäne olardı basqa jurtqa tanıstırw maqsatımen 
uyımdastıraladı.  Ewropada  jastarımız  qaw-
lap ösip keledi. Wnïversïtetterde oqıp jatqan 
jastar sanı köp. Türli salalardağı ïnjenerlikter-
den, sayasat tanwğa, xalıqaralıq qatınastarğa, 
fïlologïyadan  pedagogïkağa,  medïcïnadan 
ädebïetke deyin türli salalarda jastar bilim alıp 
jatır. Olardıñ aldıñğı legi Ewropa jurtşılığımen 
qatar aralas-quralas türli salalarda jumıs istep 
te jatır. Ärïne olar sanalı azamattar bolıp ösken.  
Qazaqtığın, xalıqtıq qasïetterin saqtap, olardı 
bilip ösken jastar. 
-«Ortalıq Azïya aymağında älewmettik 
jäne  mädenï  qubılıstar»  degen  taqırıptı 
zerttep  jürgeniñizdi  bilemiz.  Salıstırmalı 
türde Qazaqstannıñ mädenïet, älewmettik 
jağdayınan ne tüydiñiz, nege köziñiz jetti?
-  Ärïne, Ewropadağı qazaqtardıñ kökirek 
köziniñ oyanıp, ulttıq qasïetterin jäne eldigin 
saqtap  qalwında  Qazaqstannıñ  täwelsiz  el 
bolıp irge köterwiniñ roli erekşe.  Qazaqstannıñ 
mädenïet jäne älewmettik salalarda qarqındı 
damıp,  alğa  äreket  jasawın  şetelderdegi, 
sonıñ işinde Ewropadağı qandastar da alıstan 
qadağalap, qalt jibermey bayqap otıradı. Buğan 
qosa Qazaqstannıñ ötken jılı Ewropanıñ Qawip-
sizdik  jäne  Intımaqtastıq  uyımına  (EQIU) 
törağalıq etwi Ewropada turatın qazaqtardıñ 
köñil-küyin qattı köterip tastadı. Qazaqstannıñ 
munday  xalıqaralıq  deñgeyde  zor  tabıstarğa 
qol jetkizwi, älemdik deñgeyde irgeli el atanwı 
Ewropadağı qazaqtardıñ atajurtqa degen ıntası 
men süyispenşiligin  nığayta tüsti. 
-  Öziñiz ösip-önip otırğan jurttıñ, yağnï, 
nemisterdiñ eñ jaqsı qasïetin ayta alasız ba?
-  Özimiz ösip-öngen Germanïyadağı nemis 
xalqınıñ  mağan  eñ  köp  unaytın  qasïetterine 
keler bolsaq: olardı bılay dep atawğa boladı. 
Nemis  xalqınıñ  eñbekqorlığı,  tärtibi  jäne 
adamdardıñ bir-birine degen sıylastığı mağan 
erekşe äser etedi.  
-  Tarïxï Otanıñızğa oralw oyıñızda bar 
ma?  Munı  surap  otırğanımız,  Siz  sekildi 
azamattardıñ bilim-biligi Qazaqstanğa awa-
day qajet ekeni aytpasa da tüsinikti ... 
-  Tarïxï otanğa qayta oralw oyı ärïne bar. 
Biraq ol oydı däl qazir iske asırw qïın. Oqıp 
jatqan  balalar  bar.  Sonday  isterdi  ayaqtap, 
damıldağan kezde bul mäseleni qolğa alarımız 
anıq. 
-  Otbasıñız twralı ayta ketseñiz... 
-  Jubayımmen birge üş qızımızdı tärbïelep 
jatqan jayımız bar. Ülken qızım Myunьxende 
sayasattanw salasında joğarı bilim alğan. Bil-
imin äri qaray jalğastırw üşin qazir Şvecïyadağı 
(Stokgolьmda) bir ïnstïtwtta jumıs istep jür. Sol 
ülken  balamnıñ  Qazaqstanğa  kelip  qazaqşa-
orısşa oqıp, til sındırıp qaytwğa talpınısı bar. 
Ärïne  buğan  jağday  jasalatın  bolsa.  Tarïxï 
otanğa  qaytw  degen  osınday  şaralarmen 
bastaladı emes pe? 
-  Qazaq mädenï ortalıqtardıñ bastı jäne 
negizgi jumıstarı 
-  Ewropadağı qazaq mädenïet ortalıqtarınıñ 
biraz jumısın joğarıda atadıq. Olardıñ negizgi 
maqsatı – Ewropada turatın qazaqtardıñ basın 
qosatın, ulttıq mädenïet, salt-dästürlerin, tilin, 
dilin  saqtap  qalwğa  qatıstı  jumıstar.  Osığan 
baylanıstı qurıltaylar, konferencïyalar, qazaq tili 
kwrstarı jäne ulttıq merekelerdi atap ötw sïyaqtı 
şaralar uyımdastırılıp turadı. Ewropadağı qazaq 
mädenïet ortalıqtarınıñ osı şaralarına Almatıdağı 
Dünïejüzi qazaqtarınıñ qawımdastığı da öz ül-
esin qosıp jatır. Qawımdastıq jıl sayın Ewropa 
qazaqtarı  qurıltayına  öner,  ğılım-bilim  jäne 
ükimet adamdarınan qurılatın delegacïyalar-
men qatısıp, Ewropa qazaqtarınıñ mäselelerin 
jergilikti jerde talqılap, şeşim joldarın izdestirip 
jatadı. Buğan qosa Ewropada qazaq tili jäne 
mädenïetiniñ saqtalıp qalwı üşin tïisti kitap, CD  
jäne kömekşi quraldardan turatın materïaldardı 
barınşa köp qılıp jiberip otıradı. 
-  Qazaqstanda  ötken  qanşa  qurıltayğa 
qatıstıñız,  ol  Ewropa  qazaqtarına  ne  be-
redi? 
-  Men  burın  Qazaqstanda  ötken  ülken 
Qurıltaylarğa  arnawlı  qonaqtar  qatarında 
qatıspadım. Biraq bul qurıltaylardıñ şetelderde 
turatın  qazaqtarğa  bereriniñ  mol  ekendigine 
senemin.  
ДҮНИЕЖҮЗІ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ IV ҚҰРЫЛТАЙЫ

75
Бұл  күнде  әрбір  адамның  жеке  басының  нақты 
әкесі мен шешесін анықтауда биологиялық ғылымның 
генетикалық саласында қол жеткен жетістіктер мол. Осы 
сияқты ғылыми әдістемелер арқылы халықтың да шығу 
тегін анықтауға мүмкіндіктер бар.
Бұл  бағытта  әсіресе  антропология  ғылымының 
атқаратын рөлі өте мол. Антропология ғылымы өзінің 
зерттеу  әдістемелері  мен  зерттеу  объектісі  бойынша 
жаралыстанудың  биология  саласына  жатады.  Жалпы 
антропология  негізінде  адам  морфофизиологиялық 
құрылымын  арнайы  зерттейтін  ғылым  саласы  болып 
саналады.  Бүгінгі  таңдағы  антропология  ғылымының 
адамға және халықтың шығу тегіне байланысты зерттеу 
мәселелері әртүрлі бағытта іске асырылады. Соның біріне 
өткен көне замандардағы тіршілік еткен тұрғындардың 
қорған мен обалардан қазып алынған қаңқа сүйектерін 
арнайы  лабораториялық  зерттеулер  арқылы  олардың 
жынысын,  жасын,  тірі  кездегі  бой  биіктігі  мен  дене 
салмағын, бейне құрылымын, қан жүйелерін, мүгедек ауру 
түрлерін, генетикалық ерекшеліктерін, неке қию және 
оның жолы қандай болғандығын, қаншалықты тайпалар 
оқшаулықта тұрғандарын, миграциялар жасағандарын, 
этникалық  аралыста  болғандығын  т.б.  анықтауға 
мүмкіндіктер береді.
Осы сияқты антропологиялық зерттеулердің біразы 
бүгінгі қазақ халқының арасында 50 жыл бойы жүргізілді 
және  бұл  ізденістер  алғаш  рет  кешенді  түрде,  яғни 
соматологиялық  (антропоскопия,  антропометрия, 
дене  пропорциясы,  май  бүрмелері),  серологиялық 
(қан  жүйелері,  дәм  сезімдері),  дерматоглификалық 
(алақан  мен  саусақ  бедерлері),  одонтологиялық  (тіс 
морфологиясы), краниологиялық (бас сүйек құрылымы) 
Оразақ СмаҒұлОв, 
ҚР ҰҒА академигі, 
Болония ғылым Академиясының
мүше - корреспонденті
ҚазаҚ халҚының 
антропологиялыҚ 
сипаттамасы және 
оның шығу тегі
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

76
зерттеу  бойынша  іске  асырылды.  Соның 
арқасында алынған қазақ халқына байланысты 
кешенді  антропологиялық  зерттеулердің 
нәтижелері  бірнеше  кітап  түрінде  жария 
етілді  [1].  Сонымен  қатар  қазақ  халқының 
кешенді  морфофизиологиялық  зерттеу 
нәтижелері  Азия,  Еуропа  және  Америка 
елдерінде  ұйымдастырылған  бірнеше 
Халықаралық антропологтардың конгрестер 
мен  симпозиумдарында  баян  етіліп,  оның 
кортындылары әлем деңгейіндегі биологтар, 
генетиктер,  этнологтар  алдында  танымал 
жасалды [2].
Енді  қазақ  халқының  осы  кешенді 
антропологиялық  ізденістердің  кейбір 
нәтижелеріне  және  оның  физикалық 
құрылымдарында қандай өзіндік ерекшеліктері 
барлығына назар аударайық. Өйткені бүгінгі 
қазақтар  басқа  халықтар  сияқты  өткен 
дәуірлерде  өмір  сүрген  ата-бабаларының 
эволюциялық даму сатылары нәтижелерінің 
жалғасы, ал екінші жағынан тарихи бүгінгі 
тандағы морфофизиологиялық деңгейі болып 
саналады.
Біздің  кешенді  антропологиялық  ізденіс 
жолдарының  аса  бір  ерекшелігі  ол  барлық 
зерттеулер (1966-1996 жж.) қазақ халқының 
екі  жыныс  өкілдері  бойынша  тек  ауылдық 
жерде  тұрақты  тұрып  жатқандарды  алдық. 
Содан  кейін  әрбір  адамның  жеті  атаға 
дейін  руға  байланысты  және  жүздерге 
орай  ерекшеліктері  ескеріліп  зерттелді. 
Осыған орай зерттелген қазақтардың негізгі 
руларының  бүгінгі  ұрпақтарының  бабалар 
атаулары схема арқылы беріліп отыр (1–сурет). 
Мұндай кешенді антропологиялық зерттеулер 
халқымыздың  тарихында  тұңғыш  рет  іске 
асырылып  отыр.  Мұндағы  мақсат  нақтылы 
морфофизиологиялық  зерттеулер  арқылы 
бүгінгі  қазақ  популяциясын  (биологиялық 
қауымын) қаншалықты ғылыми тұрғылықтан 
рулар  мен  жүздерге  бөлудің  мүмкіншілігін 
анықтау. Өкінішке орай бұл күнде қазақтарды 
ешбір  дәлелсіз,  фактісіз  жүздерге,  немесе 
руларға  бөлу  туралы  көп  айтылады  да 
және  баспаларда  көп  жазылады.  Бірақ 
олардың қазақ халқының этнотарихи, мәдени 
қауымдастықтарын құрудағы рөлі мен орны 
туралы таза ескермейді және тіпті айтылмайды 
да!
Ал  біздің  бұл  арада  қазақ  халқына 
орай  сипаттамаларды  антропологияның 
классикалық  салаларынан  бастағанды 
жөн  көріп  отырмыз.  Бұл  арада  алдыменен 
с о м ат о л о г и я л ы қ   а н ы қ т а м а л а р д ы ң 
антропоскопия  мен  антропометриялық 
сипаттамаларына назар аударайық.
Жалпы  бүкіл  Қазақстан  бойынша 
антропоскопия мен антропометрия салалары 
бойынша жастары 18–60 жылдар аралығындағы 
зерттелген қазақтардың ерлер саны 4021 адам, 
әйелдер  –  1137  адамнан  тұрады.  Алынған 
морфологиялық    анықтамаларға  қарағанда 
жалпы қазақ ерлер тобының шаштары қара 
(№4), көз бояу түстері қоныр (№4), тері түстері 
ашық (№7,9), сақал шығу деңгейі ортадан сәл 
төмен,  эпикантусы  (моңғол  қатпары)  22% 
шейін ұшырасады, мұрын қырының сыртқы 
профилі  көбінесе  тура,  ерін  қалындығы 
орташа болып келеді. Қазақтардың әйелдер 
тобы  жыныс  ерекшеліктеріне  орай  ерлер 
тобының  морфологиялық  ерекшеліктеріне 
өте  жақын  сәйкестіктерде  сипатталады. 
Сөйтіп  екі  жыныс  бойынша  қазақтардың 
антропоскопиялық  құрылымы  жағынан 
морфологиялық  қалыптасқан  бір  тұтас 
популяцияға жатады. 
Антропометриялық зерттеу нәтижелеріне 
қарағанда екі жыныс бойынша бас формалары 
жұмыр  бастылар  (брахикефалия)  қатарына 
жатады.  Ал  бет  формасы  жалпақ,  биіктігі 
жоғары  келеді,  жақ  сүйектері  орташа 
көтерілген, бет профилі орташа сүйірленген. 
Қазақ  ерлерінің  орта  бойы  –  167,3  см, 
әйелдерде – 156,7 см. Ерлердің орта салмағы – 
67,5 кг, олардың отырғандағы дене ұзындығы – 
89,2 см, қол ұзындығы – 71,5 см, аяқ ұзындығы 
– 89,9  см, тұлға биіктігі – 52,6  см, иық ені 
–  33,2  см.  Ерлер  тобының  жауырынының 
май бүрмесі – 9,95 мм, бүйірдің май бүрмесі 
– 10,42 мм, қарын май бүрмесі – 10,10  мм, 
білектің май бүрмесі – 6,43 мм, санның май 
бүрмесі – 7,2 мм тең.
Жалпы  қазақтардың  соматологиялық 
анықтамаларын  тоғыстырып  қарағанда 
олардың  антропологиялық  типін  аралас 
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

77
тұраноид  раса*  өкілінің  қазақстандық 
варианты  деп  бағалауға  толық  дәлел  бар. 
Сондықтан әлем халықтарын антропологиялық 
жүйелеуде қазақтар еуропеоид пен моңғолоид 
расаларының жігінен орын алады, яғни оның 
екі  үлкен  расаның  қосындысынан  пайда 
болған популяциялық топ болып саналады.
Енді  осы  аталмыш  вариант  қазақ 
халқын  қаншалықты  басқа  халықтардан 
соматологиялық оқшауландырады деген сауал 
туады.  Ол  үшін  қазақтарды    Еуразияның 
кейбір  этникалық  топтарының  осы  сияқты 
ерекшеліктерімен салыстыруды жөн көрдік. 
Бұл  арада  арнайы  биометриялық  әдістеме 
арқылы  алынған  салыстырманың  көрінісі 
2–суретте беріліп отыр. Мұндағы халықтардың 
соматологиялық  анықтамаларының  қарым-
қатынастарына  қарағанда  қазақтардың 
өзіндік  дара  антропометриялық  пен 
антропоскопиялық  статусы  барлығы  аян 
болып  отыр.  Мұндай  қазақ  халқының 
соматологиялық ерекшеліктері барлығы және 
оның өзіндік этноантропологиялық тамыры 
терең тарихы барлығын көрсетеді. 
Осы сияқты зерттеу жұмысы қазақтардың 
қан  жүйесі  (екі  жыныс  бойынша)  бүкіл 
Қазақстан  бойынша  жүргізіледі.  Олардың 
арасында 30 мыңнан артық АВ0, MNSs, Rh+, 
т.б.  үлгілері  зертеліп  анықталды.  Сондағы 
белгілі  болған  жай  қазақтар  арасында  0  (І) 
тобының көлемі 33,80 %, А (ІІ) тобы – 28,90 
%,  В  (ІІІ)  тобы  –  29,50  %,  АВ  (ІV)  тобы 
7,80 % құрайды. Былайша айтқанда бұл қан 
жүйесінің  ұшырасу  варианты  0  >А  ≥  В  > 
АВ  болып  келеді.  Ал  резус  –  факторының 
(жағымсызы)  қазақтар  арасында  ұшырасу 
денгейі  3  %  аспайды.  Жалпы  қазақтардың 
өзіндік  қан  жүйелерінің  генотиптік 
ерекшеліктері барлығын айғақтайды. Оның 
айқын  көрінісін  арнайы  биометриялық 
жолмен алынған салыстырмалы бірнеше қан 
жүйесінен көруге болады (3 – сурет). Мұнда 
қазақ  халқының  қан  жүйесінің  генотиптік 
қосындыларының ерекшеліктері сол сияқты 
Еуразия  халықтарының  генотиптерімен 
салыстырғанда  айқын  көре  аламыз.  Сөйтіп 
бүгінгі қазақ ұрпақтарының бір тамшы қанында 
олардың  ата-бабаларының  генетикалық 
мұра  мәйегі  сақталып  қалғанын  және  әлем 
деңгейінде  аталмыш  тұраноид  метистік 
топтың өкілі екендігі расталып отыр. Бұл жай 
қазақ халқының генетикалық тарихи тамыры 
әлдеқайда терендікте жатқанын көрсетеді. 
Антропология саласында адамның тұрақты 
тіс морфологиясы (одонтологиясы) бойынша 
халықтың биологиялық тарихи ерекшеліктерін 
анықтауға үлкен мүмкіншіліктер бар. Осыған 
орай  бүгінгі  қазақ  ұрпақтарының  12-17 
жас  аралығындағы  7  мыңдай  оқушының 
тісі  зертеледі.  Мұндағы  белгілі  болған 
жай  қазақтардың  тіс  морфологиясының 
құрылымында  бір  жағынан  «шығыстық» 
(азияттық),  екінші  жағынан  «батыстық» 
(еуропалық) ерекшеліктерден тұратындығы 
аян болды. Сөйтіп тұрақты тіс құрылымына 
және ондағы бедерлерге қарағанда қазақтар 
метистік одонтологиялық типке жататындығы 
расталып  отыр.  Жалпы  қазақтардың  тіс 
морфологиясының  ерекшеліктерін  Еуразия 
халықтарымен  салыстырғанда  олардың 
арасында  ұлтымыздың  өзіндік  дара  ста-
тусы  барлығын  көрсетеді  (4  –  сурет).  Бұл 
ғылым  саласында  да  қазақ  халқының 
этноантропологиялық тарихи түп тамырының 
шеті көне Қазақ жұртына жалғасып жатқанын 
айғақтайды.
Қазақ  халқының  антропологиялық 
тарихының  ерекшелігі  оның  алақан  мен 
саусақ  тері  бедерлері  (дерматоглифика) 
арқылы да аян болып отыр. Қазақстан бой-
ынша жоғарғы аталған зерттеулермен қатар 
сол  кезде  бұл  сала  бойынша  да  7  мыңдай 
_________________________
* Бұл терминнің ең алғаш шыққан жері арабтың «ras» деген сөзінен алынған. Аталмыш тілде оның негізгі мағынасы «бас», 
«бастау», «шығу тегі» деген түсінікті білдіреді (Баранов Х.К. Большой арабско-русский словарь. М., 2000. - Т.1. -С. 280). Осы атауға 
еліктеп испандықтар мен португалдықтар XVII ғасырдан бастап «razze» деп атайтын да, жазатын да болған. Бұлардан соң аталмыш 
сөз итальянша-«гаssа» (раса, тайпа), французша - «lа гаss», немісше - «Razze», ағылшынша - «the race», славяндар да осы «раса» деген 
терминді өз тілдеріне кіргізген болатын. Бұл күнде «раса» деген ұғым жалпы биологиялық термин. Бірақ қазақ тіліне XX ғасырдың 
бас кезінде бұл термин жансақ аударылған, яғни «нәсіл» деп, ал шынтуайтына келгенде «нәсіл» деген сөз ген, генетика атауына 
дәлме-дәл келеді. Сондықтан жалпы әлемдегі ғылыми айналмаға кірген терминді сақтап, оны «раса» деп басшылыққа алғанымыз 
дұрыс болады, яғни қазақ тілінде де бұл терминді «раса» деп қалдырғанымыз орынды болмақ.
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

78
қазақтың  қолтаңбасы  зерттелді.  Алынған 
дерматоглификалық  нәтижелерге  қарағанда 
қазақтардың  жеке  басты  қолтаңбаларының 
ерекшелігі барлығы ешбір күмән туғызбайды. 
Мұнда да қазақ халқының өзіндік статусымен 
және дерматоглификалық қалыптасу тарихы 
Еуразия халықтарынан басқаша болғандығын 
байқатады.  Оны  5  –  суреттен  анық  көруге 
болады.  Берілген  салыстырмалы  суретте 
қазақтардың  еурапеоид  пен  моңғолоид 
тектестердің қосындысынан пайда болғаны 
ерекше көз тартады. 
Енді жоғарыда келтірілген қазақтардың бет 
бейнесі және дене құрылысы, қан жүйелері, тіс 
морфологиясы, алақан мен саусақ бедерлерінің 
сипаттамалары  қаншалықты  оларды 
руға,  жүзге  және  аймақтарға  ажыратудың 
мүмкіндігіне назар аударайық. Ол үшін ар-
найы салыстырмалы дендрограммалар (пар-
лап жинақтау) сызылды (6 – сурет). Берілген 
суреттердегі  салыстырмалы  нәтижелерге 
қарағанда қазақтар бөлшектенудің қандай түрі 
болмасын  бөлінуге  бара  алмайтын  бірегей 
қалыптасқан этноантропологиялық қауым бо-
лып саналады. Мұндай қазақ халқының попу-
ляция – генетикалық тұтастығы қалыптасуына 
негіз болғаны оның ұзақ уақыт тарихи тұрақты 
мекен еткен жайда ұрпақтары үзілмей өзіндік 
тіршілік еткенін көрсетеді. 
Бүгінгі дәуірдегі қазақтардың бас сүйегі 
де  (краниологиясыда)  антропологиялық 
зерттеу  жағынан  назардан  тыс  қалған  жоқ. 
Бұл  сала  бойынша  аталмыш  материалдың 
аса  бір  ерекшелігі  оның  морфологиялық 
өлшем  анықтамалары  ешбір  қосымшасыз 
халықаралық  қабылданған  бағдарламаға 
сүйеніп бірден көне заман тұрғындарының бас 
сүйектерімен тікелей салыстыруға мүмкіндік 
береді.
Ал зерттелген қазақтардың бас сүйектерінің 
негізгі  анықтамаларына  қарағанда  барлық 
морфологиялық тұрғылықтан олар тұраноид 
расаның қазақстандық вариантына жатады. 
Былайша айтқанда екі үлкен расаның, яғни еу-
ропеоид пен моңғолоид тектестердің жігінен 
орын алады (7 – сурет). Биометриялық әдістеме 
арқылы алынған аталмыш екі расаның қазақ 
бас  сүйегіндегі  үлес  көлемдерінің  ең көбін 
моңғолоид элементі құрайды екен, яғни 70 %  
тең. Ал қалған 30 % еуропеоид элементінің 
үлесіне жатады.
Бұл  екі  расаның  қосындысы  Қазақ 
жұртында  қалай  пайда  болды  және  оның 
қайсысы жергілікті, қайсысы қашан сырттан 
кірмелік  жасады  деген  еріксіз  сауал  туады. 
Бұл  сұраққа  дұрыс  жауап  беру  үшін  көне 
Қазақ жұртының ең ерте заманына жататын, 
яғни қола дәуірінің (б.э.д. ХХ ғ.) бас сүйек 
серияларына назар аударайық. Бұл дәуірдің 
қорған  мен  обаларынан  қазып  алынған 
бас  сүйектердің  негізгі  краниометриялық 
анықтамаларына қарағанда аталмыш мерзімде 
Қазақстанда мекен еткен тұрғындардың бейне 
формасы тек көне еуропеоид тектестер ғана 
болған. 
Олардың бас сүйектерінің формасы орташа 
жұмыр болған, бет горизонталы сүйір, мұрын 
сүйек бұрышы жоғары, көз ұяларының биіктігі 
төмен, ал оның ені кең болған. Осы сияқты 
краниологиялық анықтамаларына қарағанда 
көне Қазақ жұрты қола дәуірінде мекен ет-
кенде ешбір моңғолоид элементтерін қоспай 
бірегей  тек  көне  еуропеоид  тектестер  ғана 
болған.  Бұлар  негізгі  жергілікті  тұрғындар 
қатарына  жатады.  Сөйтіп  бұдан  40  ғасыр 
бұрын көне Қазақ жұртында таралым алып 
және бұл жерге иелік жасаған тайпалардың 
антропологиялық бейнесі көне еуропеоидтық 
ерекшеліктермен сипатталған.
Содан  кейін  көне  Қазақ  жұртында  қола 
дәуірінің орнына ежелгі темір дәуірі (б.э.д. 
VІІІ – ІV ғғ.) бастау алады. Қазақстан бойын-
ша бұл дәуір тұрғындарының бас сүйектерінің 
морфологиялық анықтамаларына қарағанда 
олар қола дәуірінің ұрпақтар қатарына жата-
ды. Сөйтіп ежелгі темір дәуірінің тұрғындары 
бейнесінде  краниологиялық  құрылым  тек 
еуропеоид  тектес  болған.  Дегенменде  бұл 
кездегі  тұрғындардың  краниологиялық  се-
рияларында  мысқалдап  кірген  моңғолоид 
элементтерінің әсері болғандығы байқалады. 
Оның көрінісін бет жазықтықтығынан, мұрын 
мен  жақ  сүйектер  құрылымдарынан,  т.б. 
морфологиялық  ерекшеліктерінен  байқауға 
болады. Сөйтіп ежелгі темір дәуірінде көне 
Қазақ жұртына алғаш рет моңғолоид текте-
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

79
стер Орталық Азия жағынан кірмелік жасап 
жергілікті тұрғындармен араласа бастағаны 
еркін сезіледі. Ал бұл кездегі Қазақ жұрты 
тұрғындарының бейнесіндегі еуропеоид пен 
моңғолоид  элементерінің  үлесін  шартты 
түрде анықтайтын болсақ, мұнда бұл дәуірдің 
краниологиялық  серияларында  85%  еуро-
пеоид, ал қалған 15% моңғолоид элементтері 
құрайды. 
Осы сияқты антропологиялық екі расаның 
араласу  процесі  көне  Қазақ  жұртында 
антикалық  (б.э.д.  ІІІ  ғ.  –  б.э.  ІV  ғ.)  дәуірде 
жалғасы болғандығын байқатады. Бұл кездегі 
көне Қазақ жұртында аталмыш екі расаның 
араласу деңгейі краниологиялық серияларға 
қарағанда біраз дамығанын көреміз. Жалпы 
антикалық дәуірдегі жергілікті тұрғындар ара-
сында моңғолоид үлесі 25% дейін көтерілген, 
ал  қалған  75%  бұрынғы  көне  еуропеоид 
түрінде сақталып қалған.
Бұдан  кейінгі  Қазақ  жұртының  тарихи 
дәуірі ортағасырға жатады (б.э. V – ХІІ ғғ.). 
Көбінесе бұл мерзімді түркі дәуірі деп атайды. 
Бұл дәуірдегі Қазақ жұрты тұрғындарының бас 
сүйек сериаларына да краниологиялық зерттеу 
жұмыстары жүргізілді. Ондағы аталмыш екі 
расаның араласу процесіне орай аян болғаны 
жергілікті  тұрғындар  бейнесінде  кірмелік 
жасап келе жатқан моңғолоид тектестердің 
морфологиялық ықпалы тағы да үдей түскенін 
анғартады. Бұл кездегі Қазақ жұртындағы екі 
расаның араласу процесінің шартты үлесінің 
көлемі тепе-теңдікке жеткен, яғни жергілікті 
еуропеоид  элементі  50%  дейін  төмендеген, 
ал кірмелік жасап келе жатқан моңғолоидтар 
үлесі  50%  дейін  көтерілген.  Сөйтіп  Қазақ 
жұрты  тұрғындарының  ортағасырдағы 
антропологиялық  араласу  процессі  жоғары 
деңгейде болған. 
Осы сияқты аталмыш екі расаның қарым-
қатынастарын  білу  үшін  бүгінгі  заман 
қазақтардың  бас  сүйек  құрылымына  назар 
аударайық.  Ол  үшін  ХІХ  –  ХХ  ғасырларға 
жататын екі жүзден артық қазақтың ескі зи-
раттарынан қазып алынған бас сүйектерге ар-
найы краниологиялық зерттеулер жүргізілді. 
Ондағы  алынған  нәтижелер  бойынша  аян 
болғаны  қазақтардың  бас  сүйек  құрылымы 
жоғарыда айтылған аралас тұраноид расаның 
қазақстандық  вариантының  өкіліне  жата-
ды. Ал олардың морфологиясында екі раса 
үлестерінің көлемдеріне қарағанда ең басымы 
моңғолоид тектес (70 %) болып шықты. Ал 
еуропеоид  элементінің  бүгінгі  қазақтардың 
бас  сүйегіндегі  үлесі  30%  құрайды.  Дәл 
осындай екі расаның үлестерін Қазақстанның 
ортағасыр тұрғындарынан көрген болатынбыз. 
Сондықтан қазақтарға тән антропологиялық 
бейнекөрініс ХІV – ХV ғғ. қалыптасты деп 
айта аламыз.
Жалпы  көне  Қазақ  жұртында  аталмыш 
екі расаның өзара араласу жолдары 40 ғасыр 
мерзімінде қандай болғаны туралы 8 – суретте 
беріліп отыр. Мұндағы берілген анықтамаларға 
қарағанда бұдан төрт мың жыл бұрын, яғни 
қола  дәуіріндегі  жергілікті  тұрғындардың 
антропологиялық бейнесі толығымен бірегей 
тек көне еуропеоидтар болған. Бұлар бүгінгі 
қазақтардың ең арғы антропологиялық тегі 
болып  саналады.  Өйткені  қазақ  халқының 
морфофизиологиялық  ерекшеліктерінің 
1/3  бөлігін  осы  көне  еуропеоид  элементі 
құрайды.  Осы  антропологиялық  құрылым 
мыңдаған  жылдар  бойы  генетикалық  жол-
мен  тек  қазақтарда  ғана  сақталып  қалған 
ерекшеліктер  көрінісі  болып  саналады. 
Бұл  биологиялық  анықтамалар  ешбір  жаз-
ба  құжаттарға  сүйенбей  тек  қазақтар  мен 
олардың  генетикалық  жалғастықтары  бар 
ата-бабаларының көне Қазақ жұртында 4 мың 
жыл бойы антропологиялық өрбіп-өсу бойын-
ша алынған ғылыми қорытынды. 
Сөйтіп  айтылып  отырған  мәселенің 
шындығына келсек кешенді антропологиялық 
зерттеулердің  арқасында  алғаш  рет  мәлім 
болып отырғаны бүгінгі қазақ халқы өз жері 
мен  өз  елінде  тұрақты  мекен  жайып  келе 
жатқанына  40  ғасырдан  артық  уақыт  өтті. 
Былайша айтқанда егеменді Елімізде этнота-
рихи тұрғылықтан алып қарағанда жергілікті 
бірде бір дара болып саналатын халық – қазақ 
ұлты.
Ал республикамызда қалған жүзден артық 
этникалық  топтар  өкілдері  соңғы  300  жыл 
бойы  Ресей  патшасы  мен  Кеңес  үкіметінің 
қазақ жері мен елін бодандықтарына матап 
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

80
көптеген Еуропа мен Азияның ұлт өкілдеріне 
барынша  кірмелік  жасап  Қазақ  елін  ешбір 
тарихи дәлелсіз декрет бойынша «көп ұлтты 
республикаға» айналдырып жіберді.
Бұдан  кейін  ең  алдымен  тарихи  қазақ 
тілі  қайғы  қасіреттерге  ұшырай  бастады. 
Қазақ  елінде  ана  тіліне  деген  көптеген  ар-
найы кедергілер жасалып, соның бірі бүкіл 
Қазақстандағы  мемлекеттік  істер  және  оқу 
орындары  ресми  орыс  тіліне  көшірілді. 
Тек  бүгінгі  еліміздің  егемендігі  арқасында 
туған тілімізге деген жанашырлық және оны 
қайтадан қалпына келтіру жолдары енді қолға 
алынды. 
Бүгінгі  әлемдік  өркениетінің  деңгейінде 
егемендігінің Қазақ елінің азаматтары бөтен 
елге  барғанда  еркін  жүріп,  еркін  сезінсін 
десек, оларға туған елінде көп тілді үйрену 
жолдары орынды болып саналады. Өйткені 
адамзаттық  мәдени  тұрғылығынан  жеке 
басты  адам  қанша  тілді  білсе,  сол  тіл 
сандарының  деңгейінде  оның  ақыл-ойы, 
өнегесі мен өнері жоғары болатыны аян. Көп 
тілде сөйлейтін азаматтарымыз қоғамымызда 
неғұрлым  көп  болса,  соғұрлым  еліміздің 
де  ой-өрісі  кең,  әлемдік  деңгейде  еркін 
араласуға  кең  жол  ашылып  Қазақ  елінің 
көк байрағы еш уақытта қисаймайтын бо-
лады. Бірақ мұның бәрінің басы мен негізі 
тек ана тілден ғана бастау алатынын естен 
шығармаған жөн. 
Мәдениетті  этникалық  қауымда  тілдің, 
әсіресе  ана  тілінің  қалай  бағаланатынын 
мына бір әлемдегі факт арқылы түсіндірейік. 
Ол  Индонезия  республикасының  ортақ 
тілді таңдап алу жолы. Жалпы бұл респу-
бликада  150-ден  артық  ұлт  өкілдері  бар 
және  мұнда  сонша  миллион  сан  адамдар 
тұрады.  Барлығының  сөйлейтін  тілдері  – 
малазия-полинезиялық  тіл  семьясының 
индонезиялық  тобы  болып  саналады.  Бұл 
елдегі тілдер мен диалектілер саны мыңнан 
асады. Бірақ ресми мемлекет тілі болып және 
ұлтаралық  тіл  ретінде  қабылдап  алуына 
Суматра аралындағы небары 2% деңгейінде 
сөйлейтін көне тайпаның тіл диалектісі негіз 
болған. Сөйтіп Индонезияда «Языком обще-
ния и государственным языком был выбран 
не язык какой-либо крупной по численности 
народности, а диалект языка малочисленной 
группы,  на  котором  говорят  жители  Сума-
тры  –  всего  2%  населения»  [3].  Индоне-
зияда  ғасырлар  бойы  ұлты,  діні,  мәдениеті 
жағынан бір-бірінен алшақ кірмелік жасаған 
келімсектер де аз болмаған. Сонымен қатар 
оның үстіне бодандық жүргізген отаршылар-
ды Батыс Еуропаның әр түрлі мемлекеттерінен 
шыққандар  болған.  Солай  бола  тұрса  да 
Индонезия  қауымы  бодандықтан  құтылған 
кезде мемлекеттік пен ортақ тілді таңдап алу 
мәселесіне келгенде тек көне ана тіліне жүгініп 
және оны ең басты мемлекеттік тіл ретінде 
қабылдап  іске  асырғаны  қандай  ғажайып 
гуманистік шешім және тіл дүниясына деген 
бұл елде құрмет қандай десеңші! Бұл әлем 
деңгейінде  үлгі  боларлық  өнеге  емес  пе! 
Біздерде бүгінгі егеменді Қазақ елінде туған 
тілімізді осы сияқты өнегелі істерге бағыштап 
талпынғанымыз  күнаһарлыққа  апармайтын 
шара шығар деген пікірдеміз.
Бұл күнде, өкінішке орай, еуропацентри-
стер  мен  кейбір  шолақ  саясаткерлер  қазақ 
ұлтының атауы мен тіліне шейін жағымсыз 
ұмтылыстарға  барғаны  аян.  Бұл  туралы  өз 
пікірімізді  жазып  және  сұқпаттарда  айтқан 
болатынбыз  [4].  Бірақ  шын  егеменді  қазақ 
халқының тілін сақтау мен ұлттық мүддесіне 
жеткізу үшін оның мыңдаған жылдар бойы 
тарихи  қалыптасқан  шаңырағын  шайқамай 
және оны жоққа шығармай қазақтарға бай-
ланысты  барлық  кешенді  қоғамдық  пен 
мәдени  құндылықтарды,  елі  мен  жерінің 
тыныштығын  және  бірлігін,  унитарлық 
мемлекеттік құрылымын барлық отандастар 
жұдырықша жұмылып әлем алдында Қазақ 
елінің  өзіндік  атқаратын  рөлі  бар  қауым 
екендігін барынша айғақтауға ұмтылу қажет. 
Былайша  айтқанда  тәуелсіздік  елімізде 
қазақ халқының бүгінгі мен келешек ұлттық 
мүддесін  қорғау  үшін  ең  дұрыс  бағыттың 
бірі.  Ол  әлемде  танымал  болған  Еуропа 
қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының 
(ЕҚЫҰ) саммит ұстамының «Сенім, Дәстүр, 
Ашықтық, Төзімділік» сияқты төрттік фор-
мат тұтастығының құндылық үлгісінің мән-
мағынасын Қазақ елінің мақсатына бейімдеп, 
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

81
оларды басшылыққа алып, республикамыздағы 
барлық  этникалық  қауымдар  аталмыш 
талаптарға барынша ұмтылыстар жасау ке-
рек. 
Мұның  бәрі  республикамызда  тек 
қазақтарды ғана ұлттық «тиранияға» көтеріп, 
немесе  «гегомондыққа»  ұмтылтып  басқа 
этникалық  топтар  алдында  қыр  көрсетейін 
деген әрекет деп қарауға болмайды. Өйткені 
соңғы  үш  ғасыр  бойы  қазақ  халқы  өзінің 
ұлттық  ішкі  сыры  мен  пейілі  қандай  таза 
екендігін әлем алдында толық ашып көрсете 
алды. Бұған еліміздегі жүзден артық этника 
өкілдері мен көптеген діни ұжымдары куәгер 
бола  алады.  Бұл  күнде  егеменді  еліміздегі 
бір ғажайып істің көрінісі ұлтымыздың осы 
аталмыш таза пейілі Қазақ елінде соңғы 20 
жыл бойы тәуелсіздіктің аясында жалғасын 
тауып жатқаны мәлім және ол келешекте де 
кең орын алады деген үміттеміз.

жүктеу/скачать 13,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: