Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайын

82
1-сурет. 
Кешенді антропологиялық зерттелген қазақ популяциясының жалпы этникалық 
құрылымының шартты жүйеленуі мен хронологиялық аспектісі.
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

83
2-сурет. 
Еуразияның этникалық топтарының арасында қазақтардың антропометриялық (а) 
пен антропоскопиялық (ә) анықтамалары бойынша алатын орны, яғни статусы.
3-сурет. 
Қан  топтарының AB0,  Rh,  Kell,  MNSs,  Diego,  Kidd,  P  жүйелері  арқылы  басты 
компоненттік әдістеме бойынша Еуропа мен азия халықтарының ген маркерларының  
кешенді көрсеткіштеріне орай қазақтардың алатын орны (статусы).
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

84
4-сурет. 
Еуразияның кейбір түркі тілді этни ка лық топтардың шығыстық одон то логиялық 
комплекстеріне орай топтамалы көрсеткіштері бойынша олардың арасында қазақтардың 
алатын орны.
5-сурет. 
Еуразия  халықтарымен  салыс тыр ғандағы  топтамалы  көрсеткіштері  бойынша 
жинақталған саусақ пен алақан бедерлері бойынша қазақтардың алатын орны. І – 
айырмашылықтары аз, ІІ – айырмашылықтары орташа, ІІІ – айырмашылықтары үлкен.
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

85
6-сурет.  
Қазақтардың  субэтникалық  (жүздер)  құрылымдарына  және  территориялық 
аймақтарына орай соматологиялық (а), одонтологиялық (ә), дерматоглификалдық (б), 
серологиялық (в), краниологиялық (г) анықтамаларына топаралық жинақталған  дендро-
граммасы. 1 – ұлы, 2 – Орта, 3 – Кіші жүздер. 1 – Шығыс Қазақстан, 2 – Солтүстік Қазақстан, 
3 – Орталық Қазақстан, 4 – Оңтүстік Қазақстан, 5 – Батыс Қазақстан. айырмашылықтары: 
І – өте аз, ІІ – аз деңгейде.
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

86
8-сурет. 
Көне Қазақ жұрты мен Қазақ Елі тұрғындарының бас сүйек құрылымындағы шартты 
моңғолоид үлесінің 40 ғасыр мерзіміндегі даму сатыларының  көріністері (ерлер тобы).
7-сурет. 
бас  сүйек  өлшемдерінің  жинақталған  арақашықтық  анықтамалары  бойынша 
Орталық азия халықтары арасында қазақтардың алатын краниологиялық статусы.
АНА ТІЛІМ – АЙБАРЫМ

87
2003 жылы 25-сәуірде Шыңғыс Айтматовтың 
75 жылдығы қарсаңында Стамбулда өткізілген 
ғылыми  конференция  кезіндегі  бір  үзіліс 
шағы еді. Күн жауын-шашынды бұлыңғыр. 
Жұртшылық бір-екі күнге созылған қолайсыз 
ауа  райына  наразылық  білдіріп:    «Мына 
аспан қабағының ашылар кезі бола ма?» дей 
бастаған. Қасым Аманжоловтың әлдеқашан 
қара өлеңге айналып, ел аузында жүрген мына 
бір шумағы есіме сап ете түсіп:
Апырай, мына күннің райын-ай,
Орнымнан тәуір болып тұрайын-ай.
Десем де қабағын бір қойды-ау ашпай,
Ерегіскен енеңді ұрайын-ай!
деп  едім,  қасымда  тұрған  Қырғызстан  Жа-
зушылар  одағының  сол  кездегі  төрағасы 
Нәдірбек мырза:
- Қырғызша ырлап тұрсыз ба?– деді. 
- Жоқ. Қасымның бүгінгі ауа райы тұсын-
дағы біздің көңіл-күйімізге дәл  келетін өлеңін 
айтып тұрмын.
-  «Енеңді  ұрайын-ай»  деген  біздің  сөзі -
міз  тұрбой  бо,–  деп  өлеңді  қайтадан  айт-
қызып  «жақшынақай  ыр  екен»  деп  дереу 
жазып алды. Сымбатына сыры сай, бір көр-
геннен  өзіне  ғашық  ететін  мінсіз  сүйкімді 
сұлулардай, нағыз ақынның жырлары да бір 
естігеннен  елең  еткізіп,  сол  кездегі  көңіл-
күйіңе, қоршаған ортаңа, тіпті айналаңдағы 
Қасым Аманжолов 100 жыл
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

88
табиғатқа  лайық  болып,  назарыңды  өзіне 
еріксіз тартатыны бар. Дәл сол сияқты Қасым 
ақынның жоғарыдағы бір-ақ шумақ өлеңінің 
өзі тіпті басқа ұлт ықыласын өзіне тартып, 
өз халқының өлеңіндей, жүрегіне жол тауып, 
естіп қана қоймай, ендігі рухани өміріне азық 
ету үшін, өзгелерге айта жүру үшін арнайы 
аттай қалап, атандай сұрап, қымбат уақытын 
бөліп жазып та алды. 
 Міне, осындай көркемдік сапасы жағынан 
қара өлең дәрежесіне көтеріліп, халық кәдесіне 
жарап жүрген шумақтар Қасымда баршылық 
десем, кім айта алады қарсылық?!
Жігіттің көрдік жүйрік, шабанын да,
Апырай, бір шаба алмай қаламын ба?
Үстімнен түспей қойды-ау қара пәлте,
Көк бөрік, көк жағаның заманында.
деген өлеңін кім білмейді?
Осы біз дуракпыз ба, ақынбыз ба?
Естіге ақын, бұзықпыз ақылсызға.
Қырғидай кеп тиеміз қай-қашан да,
Қаз-үйректей қаптаған қатын-қызға.
деген  әзілін  еске  алып  жымиған  кездеріміз 
қаншама?
Берсең бер, бермесең қой баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің отын жағып жылытамын,     
Өзімді, әйелімді, жас баламды.
деген өлең шумағы әлі күнге дейін ауыздан 
түспейтін  аңыздың  көкесі,  әсіресе  кейбір 
жақсы ақындардың да, кейбір әкімдерге қазір 
де айтқысы келетін өмірдің шындығы емес 
пе?! 
Тізе  берсем  мұндай  қасиетті  қара  өлең 
қатарынан орын алған дара шумақтар Қасымда 
жетіп  артылады.  Сонымен  бірге  жатталып, 
аңызға айналып кеткен көп шумақты, қалыпты 
өлеңдері  де  көп.  Алғашқы  жыр  жинағы 
«Өмір сыры» деген атпен 1938-жылы жарық 
жарық  көрген.  Қазақ  поэзиясына  Мағжан 
Жұмабаевтан кейін толық қанды нағыз көркем 
лириканы алып келген осы Қасым Аманжолов 
болды. Оның сол отызыншы жылдардың аяқ 
кезінде жазған мына тамаша «Сонеті» атымен 
де, затымен де осы сөзіміздің дәлелі:
Түн ортасы ауғанда көше жым-жырт,
Жұпар жаңбыр себелеп ойнайды бұлт.
Таң асырған тұлпардай тұр тықыршып,
Қақпа алдында қалшиып жалғыз жігіт.
Жүрек лүп-лүп соғады, ұйқы сергек,
Көкірегін кей кезде ыза кернеп.
«Әлде басқа жігітпен кетті ме екен?
Неге алдады, япырым-ай, түнде кел деп.
Үйде деуге естілмейді ешбір тықыр,
Түзде болса, мұнша кеш ол неғып жүр?»
Деген оймен бір ысып, бірде суып,
Таң күзеткен тағатсыз жас жігіт тұр.
Сүйген сәуле алаңсыз жатыр ұйықтап,
Қақпа алдында болған соң күзетші сақ.
Еріксіз  езу  тартып,  сүйсіне  қозғаласыз. 
Осындай тамаша туындыларымен оқырманын 
кенелте бастаған жалынды жас ақын  1941 жылы 
Отан соғысы басталғанда алғашқылардың бірі 
болып  майданға  аттанады.  «Орал»  дейтін 
өлеңінде:
Оралым, шықтың алдымнан,
Оралым менің Оралым.
Қол созып қызыл вагоннан,
Үстіңнен өтіп барамын.
Оралым, сенің қойныңда,
Ойнақтап өткен жылдарым.
Жарқылдап Жайық бойында,
Достармен сайран құрғамын.
Шағанның бойы көк шалғын,
Шалқамнан жатқам шаңқай түс.
Гүл болып менің құшағым,
Кеудеме қонған бұлбұл құс.
Өмірдің алтын кесесін,
Тосқамын айдың нұрына.
Кешкенмін Совет көшесін,
Кеудемді ашып құрбыма.
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

89
Сонау бір шетте, сонау үй,
Кетер ме, сірә, көңілден?
Алушы ед тартып мені ылғи,
Махаббат, жастық лебімен...
Қош боп тұр, енді Оралым,
Күле бер шалқып, сайранда.
Айтпақшы, қайда бораның?
Кетейін алып майданға.
деп артына туған жер, жүрген қала, сүйген 
қызын  қалдырып,  қаламымен  қоса  қолына 
соғыс қаруын алып, қанды соғысқа аттанып 
кете барады. Сөйтіп:
Мен кеттім, сол кеткеннен кеттім ұзақ,
Базарға келіп түстім қанды қасап.
Бір долы от ауызды, темір тісті,
Қыршын жас өмірлерді жатты асап.
Душар боп сол бір сойқан дүниеге жат,
Кәсібім – соғыс болып, атым – солдат.
Қан кешіп, шалпылдатып кете бардым,
Серігім болды менің азап – мехнат.
Деп  сойқанды  сұрапыл  соғыстың  шынайы 
бейнесін паш ететін шыншыл жырлар жазды. 
Осындай қаһарлы қан майданның тарихи қара 
таңбасы Қасым қаламынан топ-топ өлең боп 
туындаумен қоса, «Абдолла» сияқты даңқты 
дастандарға ұласты. Онда:
...Өмір гүлін жаншып таптап,
Шаштан сүйреп махаббатты.
Жерімізге жындай қаптап,
Найзаға іліп ар-ұятты.
Келе жатты сұм жендеттер,
Жиіркеніп жиырылды жер.
Жауға тамшы татырмастай,
Буырқанып тасты өзендер.
деп жексұрын жаудың жиіркенішті сұрқын, 
жан түршіктіре суреттеп оған қарсы өзінің, 
елдің тегеуірінді күш-жігерін де былай сенімді 
суреттейді:
Құдірет күші, жер жиһанның,
Қанатын бер қыран құстың.
Ашуын бер арыстанның,
Жүрегін бер жолбарыстың.
Күллі әлемнің ашу-кегі,
Орна менің кеудеме кеп.
Жау жолына атам сені,
Бомба бол да жарыл жүрек!
Сөйтіп  төрт  жылға  созылған  қанды 
майданның  басынан  аяғына  дейін  болып, 
жан  түршігерлік  қйыншылықтардың  бәрін 
ерлікпен бастан кешіріп,
... Жеңдік қой жауды,
Арман не, құрбым.
Күркіреп күндей,
Өтті ғой соғыс.
Айқайлап ән сап,
Таба алмай жүрмін.
Қайда екен, қайда,
Дариға, сол қыз?!
Деп әндетіп жеңіспен елге оралады.
Бір күй бар домбырамда тартылмаған,
Бір сыр бар көңілімде айтылмаған.
Сен үшін келдім сақтап, сүйген сәулем!
Көзіңнен айналайын жалтылдаған.
Ақсәуле, аспанда аймен таласасың,
Төгіліп иығыңа қара шашың.
Жалт беріп құралай көз қарағанда,
Жанымның жайлауына жарасасың.
Ақсәуле, арнадым мен арманымды,
Бұлбұлдай аялаған таңда гүлді.
Көркіне еңбегі сай келіп тұрған,
Арман не көргеніңде жан жарыңды!
деп бейбіт күннің берекелі жырларын қайта 
түлетеді.
Тағдыр тәлкегіне ұшырап, тарыдай шет-
шетке  шашылып  кеткен  қандастарымызды 
сонау Кеңестік бодан кезіміздің өзінде бірінші 
болып жоқтап үн қатып:
Аржағын Тарбағатай мекендеген,
Қазақтың бір руы «Қызай» деген.
Атамғы бір заманда ауып барып,
Сол жақтан қоныс тауып қала берген.
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

90
деп  басталатын  «Құпия  қыз»  атты  поэма 
жазған да осы Қасым. Оның
«Туған жер»,  «Нұрлы дүние», «Жан сәуле», 
«Жас  дәурен»,    «Оңаша  ой»,  «Алматыда 
жүр  жортып»,  «Өзім  туралы»,  «Атамекен», 
«Көкшетау», «Хантәңірі», «Абайға айтарым», 
«Мұхтар  аға»,  «Академия»,    «Қазақстан», 
«Жиырма  бес»,  «Алатау»  сияқты  көптеген 
өлеңдерімен қоса «Біздің дастан», «Абдолла», 
«Құпия қыз», «Бикеш», «Боран» т.б. поэма-
лар  жазды.  Низамидың  «Ләйлі-Мәжнүнін», 
Байронның, Пушкин, Лермонтов, Некрасов, 
Шевченколардың шығармаларын аударды.
«Өзім туралысынан» үзінді келтірейін:
Өзге емес, өзім айтам өз жайымда,
Жүрегім жалын атқан сөз дайында.
Тереңде тұнып жатқан дауыл  күйді,
Тербетіп, тулатып бір қозғайын да...
Аманжол Рахымжанның Қасымымын,
Мен қалған бір атаның ғасырымын.
Біреуге жұртта қалған жасығымын,
Біреуге аспандағы асылымын.
Шарлаған жолым жатыр жер бетінде,
Көрінер көлеңкесі келбетімде.
Қай жерде үзіледі қайран сапар,
Түйін боп өмірімнің бір шетінде.
Сол жерде қалармын ба мәңгі тоқтап,
Жоғалып жер бетінен сүрлеу соқпақ.
Немесе бастармын ба екінші өмір,
Жалынды жыр жолында қызыл шоқ қап.
Дүние, жалт-жұлт еткен кең мекенім,
Көре алмай көп жеріңді мен кетермін.
Арпалыс ала құйын заманалар,
Арбасып тұрып алды , мен не етемін.
Өмір жоқ түскен жерде бір арнаға,
Көп күттім, көп тіледім құмарлана.
Қайтейін жетер емес қысқа өмірім,
Алыстан көрінгенмен мұнарлана.
Сен неткен бақытты едің келер ұрпақ,
Қараймын елесіңе мен таңырқап,
Жаңғыртып жер сарайын сен келгенде,
Көрпемді мен жатармын қырда қымтап.
Жүзінде кәрі жердің әжімі көп,
Ізімді табарсыңдар әзер іздеп.
Оқырсың сонда мүмкін бұл жырымды,
«Досың да, туысың да біздерміз» деп.
Дүниеге келер әлі талай Қасым,
Олар да бұл Қасымды бір байқасын.
Өртке тиген дауылдай өлеңімді,
Қасымның өзі емес деп кім айтасың?!
Тумысы  бөлек,  поэмаға  бергісіз  бұл 
толғауды  әріқарай  жаза  берсек,  оқырман 
түгел  білетін,  әсіресе  ақындар  жатқа  айта-
тын,  бірінен  бірі  өтетін  жүгі  ауыр  шымыр 
шумақтардың  бірін  де  қалдыруға  қимай 
түгел  көшіріп  шығатын  сияқтымыз.  Осы 
араға амалсыз аялдап, өлеңнің бұл үзіндісінің 
кереметтерінің кейбіріне үстірттеу болса да 
шама-шарқымыздың жетісінше қайта үңіліп 
бас шайқап, таңдай қаға кетейік. Естуімізше 
жалынды  жырлары  жаураған  жандарын 
жылтқаны  үшін  алғыс  айтудың  орнына, 
көзінің  тірісінде  ірісін  «ұсақ»  деп,  асылын 
«жасық»  деп  жала  жауып,  қызғаныштың 
қызыл итін жүгіртіп, аяғынан қабушылар бо-
лыпты. Сондықтан «Өзге емес, өзім айтам өз 
жайымда» деп бел байлауына тура келген.
«Аманжол  Рахымжанның  Қасымымын» 
дейтін  жолдарға  бұрын  жете  мән  бермеген 
сияқтымыз.  Біз  тәуелсіздік  алып,  көптеген 
пікірталас,  қаулы-қарарлардан  кейін  енді-
енді қалыптастыра бастаған ұлттық үлгідегі 
аты-жөнімізге,  Қасым  ақын  сонау  жүріс-
тұрыс,  ой-қиялыңа  дейін  шектеулі  бодан 
кездің өзінде өлеңіне орап, айна-қатесі жоқ 
бүгінгі жетістігімізді алдын ала болжап, үнсіз 
ұсынған екен-ау!
Арпалыс алақұйын заманалар
Арбасып тұрып алды мен нетемін.  
Дегенінде де,
Өмір жоқ түскен жерде бір арнаға,
Көп күттім, көп тіледім құмарлана.
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

91
Дегендерінде  де  көп  мән  жатыр  екен.  Өзі 
өмір  сүрген  қоғамның  сыр-сипатын  паш 
етіп  тұрғандай.  Қазақ  халқының  түбінде 
бір дербестікке қолы жететініне сенетіндей. 
«Алыстан мұнарланып көрінген» осы біздің 
бүгінгі  тәуелсіздігіміз  шығар.  «Сен  неткен 
бақытты едің келер ұрпақ» деп тәуелсіздікке 
қол жеткізген бүгінгі ұрпаққа қызыға қараған 
ол  «Көрпесін  қырда  қымтап»  жатқанымен, 
«сол жерде мәңгі тоқтап» қалған жоқ. «Жыр 
жолында қызыл шоқ болып жанып» лаулап 
тұр. Ақынның өзі кемеңгерлікпен  дәл болжап 
айтқандай, тәуелсіз елдің бақытты ұрпақтары 
«Досың  да,  туысың  да  біздерміз»  деп  ұлы 
ақынының жақұт жырларын қолдарынан таста-
май, жата-жастана оқып кәдесіне жаратуда.
Шықшы тауға қарашы кең далаңа,
Мәз боласың, ұқсайсың жас балаға.
Ол шетінен бұл шетіне жүгірсең,
Шаршайсың ба, құмарың бір қана ма?
деп  Қасымның  айтқан  тілін  алып,  қазіргі 
ұрпақ  туған  жерінің  тауына  жиі  шығып, 
ақынға ұқсап бала болып, біруақ құмарлары 
қанғанша жүгіріп, армансыз асыр салып жүр. 
Сонымен бірге болашақтың да қамын ойлап, 
ерінбей еңбек етіп, аянбай тер де төгуде.
         
Үстімде сұр шинелім,
Ақсаңдай басып келемін.
Баяғы Қасым сол Қасым,
Баяғы күйім, өлеңім.
деп  Қасымның  өзі  айтқандай,  бүкіл  елі 
тойлағалы отырған 100 жылдығында да Қасым 
сол баяғы отты-жалынды «Өлеңі өртке тиген 
дауылдай»  қалпы  өршімесе  бір  бәсеңдеген 
жоқ. Қазіргі ақынмын деп жүргендердің көбі 
сол Қасымның сұр шинелінен шыққандар. Әлі 
де шығуда, шыға бермек.
оразақын  асқаР
Ақын, Халықаралық «Алаш», 
Түркі әлемі «Ақбозат» және Мұқағали 
атындағы әдеби сыйлықтардың иегері
ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

92
а¢сарбас атаса да
болµандай екен!
«АҚсАрбАсҚА»
Жуырда Қытай орталық телевизиясы кинофильм 
жасау орталығы Алматыда қазақ тіліндегі «Ақсарбас» 
атты фильмнің тұсауын кесті. Сценарий авторы – 
ҚХР-дағы  Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық өлкесі 
Жазушылар одағының төрайымы, жазушы, 
аудармашы Еркеш Құрманбекқызы. Режиссеры 
Гау Фың атты қытай азаматы. Гау Фың бұған дейін 
тек деректі фильмдер жасаумен айналысқан. 
Ал бұл шығарма кинодағы алғашқы қадамы. 
2010 жылы Канадада Азия елдерінен барған 
500 фильмнің арасынан «Ең үздік тырнақалды 
туынды» номинациясы бойынша үздік көрсеткішті 
алып үлгеріпті. Биыл Дүниежүзі қазақтары 
қауымдастығының шақыруымен қазақ жерінде 
тұсауын кесті. Фильмге 1 млн. доллар қаржы 
бөлінген. Қаржыны бөлген – Қытай орталық 
телевизиясы. Фильмнің продюсері Шың Зе Жүн. 
Тұсаукесерге фильмнің сценарисі мен продюсері 
келді. Сонымен қатар еліміздің ақын-жазушылары, 
кино майталмандары қатысып, іргеміздегі 
алып империяның азаматтары атанған қазақ 
бауырларымызға алғыстарын білдірді.
ТҰСАУКЕСЕР

93
Ф
ильм  белгілі  бір  дәрежеде 
сәтті  шыққан  деп  айтуға 
болады.  Туындының  бас-
аяғы,  шығармашылық  тұтастығы 
бар.  Тіпті  оның  режиссеры  қазақ 
халқының жан дүниесін түсінетін әрі 
шын  пейілімен  жақсы  көретін  адам 
ретінде көрінген. Осыған қарағанда өзі 
түсірген фильмнің идеясы мен мұратын 
ұнатқан сынды. Фильм сценарисі Еркеш 
Құрманбекқызы «Біздің халқымыздағы 
б ау ы р м а ш ы л д ы қ ,   с ы й л а с т ы қ , 
кешірімшілдік, ата-ананың алдындағы,  
туған ел алдындағы борыш,  баланың 
алдындағы  жауапкершілік  сияқты 
қасиеттер  қазір  әлемде  тапшы  бола 
бастаған  қасиеттер.  Бабаларымыздан 
қалған  осындай  мәдени  мұралар  аяқ 
асты  қалмасын,  ертеңгі  ұрпағымыз 
бабалардың қандай болғандығын білсін, 
(өзге ұлттардың қасында терезесі тең 
болып жүруі үшін де өз ұлтын тануы 
керек қой) деген мақсат болды»,– дейді. 
Шындығында  да,  бұл  ізгі  қасиеттер 
біздің халқымызда осы фильмде көрініс 
тапқан бай этнографиялық мұралармен 
бірге біте қайнасып, ұрпақтан ұрпаққа 
мұра болып келе жатқан құнды дүниелер. 
Және олардың барлығы да сол фильмде 
көрсетілген кимешек пен ат әбзелдері 
сияқты сиреп бара жатыр. Бұл жағынан 
алғанда рухани дүниемізге құндылық 
ретінде енетін фильм болғандығы рас.
Фильм  мазмұнына  аздап  тоқтала 
кетсек.  Ата-аналар  мен  олардың 
ұрпақтарының тағдырлары әлдеқандай 
бір тылсым күш арқылы байланысып 
жататындығы жалған емес. Сол сияқты 
адамзат өзі істеген қателіктер үшін де 
ұрпағының зардап  шегуі қалыптасқан 
қағида  сынды.  Сондықтан  да  қазақ 
халқы  ежелден  отбасы  мен  балалар 
алдындағы  жауапкершілікті  жеке 
бастың  құндылықтарынан  жоғары 
қойған. Кімді сүй, неге ғашық бол – ең 
алдымен, сол жауапкершілікті арқалауға 
міндеттісің. Өз жандүниеңдегі ыстық 
сезімдер,  жеке  бастың  бақыты,  басқа 
ТҰСАУКЕСЕР

94
да  биік  мұраттар  барлығы  да  тек 
қана отбасы алдындағы адамгершілік 
қасиеттермен  байланыстырылады. 
Еркеш  Құрманбекқызы  жазған  бұл 
сценарийде  де  осы  қағида  басты 
діңгек  болған.  Бас  кейіпкер  Үкібала 
жастықпен  ата-анасының  ренішіне 
қарамай, өз жеке басының бақыты үшін 
бәс тіккенімен, ғашығынан айырылып, 
екі баласымен қалған соң, сол екеуінің 
жолындағы  құрбандыққа  айналды. 
Солай болуы заңды құбылыс екендігі 
фильмде аруананың да боздап ботасын 
іздейтінімен байланыстырылып, әдемі 
берілген.  Мал  екеш  мал  да  баласын 
жылатпайды,  адам  сияқты  саналы 
болмағанымен,  оның  жүрегі  балаға 
деген  махаббатқа  толы,  ендеше,  биік 
сана  иесі  адам  –  саясатқа  салса  да 
баланы  жылатпағаны  дұрыс.  Себебі, 
ана  үшін  баланың  бақыты  –  өз 
бақыты.  Қазақ  әйелі  үшін  баланың 
орны – жүрегінде. Бұл қазақ қызының 
жоғалтуға  болмайтын,  атадан  балаға 
мирас болып келе жатқан ең үлкен, ең 
әдемі қасиеті. Қазір әлемде «ана да, әке 
де,  бала  да,  бір-біріне  ештеңе  қарыз 
емес» деген сорақы қағида қалыптасып 
келеді. Сол сияқты көптеген өзімізге тән 
ұлттық  ерекшеліктерімізді  жоғалтып 
алмау – біздің алдымызда тұрған ұлы 
мұраттардың бірі. Оған қоса, көшпелі 
өмірде қолданған қолөнер мен басқа да 
салт-дәстүр өзімізден жайлап жылыстай 
бастаған  сыңайлы.    Ал,  жаһандану 
ғасырында өмір сүріп отырған ұлттар 
үшін  ең  бастысы  –  өзімен  өзі  болып 
қала  білу,  өзіне  тән  құндылықтарды: 
мейлі  ол  рухани  құндылық  болсын, 
мейлі  материалдық  болсын,  сақтап 
қала білген жөн. Сонда ғана ұлт атың 
жоғалмайды. 
Фильмде аз уақыт қана көрінгенімен 
үлкен  рөл  деп  атауға  боларлық,  бас 
кейіпкер Үкібаланың ғашығы, болашақ 
жары  болған  Ақтай  серінің  рөлін 
біздің  елде  жақсы  танымал  бола 
бастаған,  бірнеше  фильмдерге  түсіп 
үлгерген  Нұрлан  Әлімжан  ойнаған. 
Бір  айта  кетерлігі  біздің  Нұрланнан 
басқа актерлардың барлығы да кәсіби 
актерлар  емес.  Басты  рөлде  ойнаған 
Үкібала  бұрын  қазақ  көрерменіне 
«Көрікті мекен» фильмінен таныс, сол 
фильмде Жанардың жеңгесінің рөлінде 
көрінген  Маржан  атты  қазақ  қызы. 
Мамандығы  биші.  Бірақ  біздің  елде 
кейінгі кездерде жарық көрген кейбір 
осал фильмдердегі кәсіби актрисадан 
еш кем емес. Ол бұл фильмде оң жақта 
ТҰСАУКЕСЕР

95
ойнақтаған бұла қыз бен сүйген жары 
мен  қос  ботасынан  қатар  айырылып, 
жала жабылып, жапа шеккен қаралы, 
қайғылы ананың да образын аша алды. 
Кез келген көркем фильмде кейіпкердің 
көңіл-күйін  дөп  бейнелейтін  әртістің 
бет-бейнесі  болса,  оған  ерекше  реңк 
беретін ол музыкамен әрлеу. Фильмді 
музыкамен  әрлеген  У  Ен  Мей  деген 
қытай  қызы.  Алайда  қытай  қызы  да 
фильмде  ең  бастысы  адамгершілік 
екенін сезіне білген деуге болады. 
Белгілі  ақын,  этнограф  Қажытай 
Ілиясовтың  айтуынша,  фильм  өз 
тақырыбын  толық  ашқан.  «Қазақ 
ақсарбас  айтып,  тілек  тілеген. 
Туындыны жасаушылар қозы арқылы 
бір тағдырды көрсете білген. Сонымен 
қатар,  Қытайдағы  қазақтардың 
тіршілігін  көрсетіп,  біздің    тұрмыс-
салтымыз  бен  әдет-ғұрыптарымызды 
жақсы көрсеткен. Ол алдағы уақытта 
халқымыздың салт-дәстүрін жан-жақты 
ашып  көрсетуге  өзінің  оң  ықпалын 
тигізері сөзсіз. Бүгінгі жас көрермендерге 
қазіргі  кинолардағыдай  жалаңаш 
қыз-келіншектерді  тықпалағанша, 
осындай  халықтық  белгісі,  нышаны 
бар  киноларды,  тілі  әдемі  жазылған 
фильмдерді  көрсеткен  пайдалырақ 
болар  еді»,–  деп  атап  өтті  Қажытай 
Ілиясов тұсаукесер рәсімінде. 
Десек  те,  олқы  соғып  тұрған  тұс 
деуге келер ме екен, келмес пе екен: бұл 
қазақтар сөзге жоқ екен. Оқиға бұдан 
ғасыр  бұрынғы  шекара  сыртындағы 
қазақтардың  қайғы-қуанышы  мен 
мұңы,  мұратына  құрылған  десек, 
«ол  кездің  қазақтары  бүгінгі  қазаққа 
қарағанда  қара  сөздің  майын  ішкен 
адамдар емес пе еді», деп сәл танымай 
қалғанымыз  болмаса,  жалпы  алғанда 
көрермен  көңілінен  шыққаны  рас. 
Фильм продюсеры Шың Зе Жүн «Сіздер 
туралы  фильмге  пікірді  өздеріңіз 
айтқандарыңыз  дұрыс.  Режиссер  Гау 
Фың  мырза  қазақ  киносын  таңдады, 
осындай бір фильм түсіру оның арманы 
еді.  Басында  аз  ұлттардың  фильмін 
қалай жасаймыз, ол көрермен тарабынан 
қолдау таба ма, таппай ма деп күмәнді 
болғанымыз  рас.  Бірақ,  қолымыздан 
келгенше тырыстық, қытай қазақтарының 
көңілінен шықты, олар өздері туралы бұл 
фильмді мақтан тұтты. Оны көрген біз 
де қуанып қалдық. Қытай қазақтарының 
салт-дәстүрі қанық бояуымен көрінді деп 
ойлаймыз», деп атап өтті. 
бану ДӘулеТбаева

96
Jwırda  Qıtay  ortalıq  televïzïyası  kïnofïlьm  jasaw  ortalıïı 
Almatıda  qazaq  tilindegi  «Aqsarbas»  attı  fïlьmniï  tusawın  kesti. 
Scenarïy avtorı – QXR-daïı  ïıïjaï-Uyïır avtonomïyalıq ïlkesi Jazwïılar 
odaïınıï  tïrayımı,  jazwïı,  awdarmaïı  Erkeï  Qurmanbekqızı.  Rejïsserı 
Gaw Fıï attı qıtay azamatı. Gaw Fıï buïan deyin tek derekti fïlьmder 
jasawmen  aynalısqan.  Al  bul  ïıïarma  kïnodaïı  alïaïqı  qadamı.  2010 
jılı Kanadada Azïya elderinen barïan 500 fïlьmniï arasınan «Eï ïzdik 
tırnaqaldı twındı» nomïnacïyası boyınïa ïzdik kïrsetkiïti alıp ïlgeripti. 
Bïıl  Dïnïejïzi  qazaqtarı  qawımdastıïınıï  ïaqırwımen  qazaq  jerinde 
tusawın kesti. Fïlьmge 1 mln. dollar qarjı bïlingen. Qarjını bïlgen – 
Qıtay ortalıq televïzïyası. Fïlьmniï prodyuseri ïıï Ze Jïn. Tusawkeserge 
fïlьmniï scenarïsi men prodyuseri keldi. Sonımen qatar elimizdiï aqın-
jazwïıları,  kïno  maytalmandarı  qatısıp,  irgemizdegi  alıp  ïmperïyanıï 
azamattarı atanïan qazaq bawırlarımızïa alïıstarın bildirdi.
ТҰСАУКЕСЕР

97
F
ïlьm belgili bir därejede sätti şıqqan 
dep  aytwğa  boladı.  Twındınıñ 
bas-ayağı,  şığarmaşılıq  tutastığı 
bar. Tipti onıñ rejïsserı qazaq xalqınıñ jan 
dünïesin  tüsinetin  äri  şın  peyilimen  jaqsı 
köretin  adam  retinde  köringen.  Osığan 
qarağanda  özi  tüsirgen  fïlьmniñ  ïdeyası 
men muratın unatqan sındı. Fïlьm scenarïsi 
Erkeş Qurmanbekqızı «Bizdiñ xalqımızdağı 
bawırmaşıldıq, sıylastıq, keşirimşildik, ata-
ananıñ aldındağı,  twğan el aldındağı borış, 
balanıñ  aldındağı  jawapkerşilik  sïyaqtı 
qasïetter qazir älemde tapşı bola bastağan 
qasïetter.  Babalarımızdan  qalğan  osınday 
mädenï muralar ayaq astı qalmasın, erteñgi 
urpağımız babalardıñ qanday bolğandığın 
bilsin, (özge ulttardıñ qasında terezesi teñ 
bolıp jürwi üşin de öz ultın tanwı kerek qoy) 
degen  maqsat  boldı»,–  deydi.  Şındığında 
da, bul izgi qasïetter bizdiñ xalqımızda osı 
fïlьmde körinis tapqan bay etnografïyalıq 
muralarmen birge bite qaynasıp, urpaqtan 
urpaqqa  mura  bolıp  kele  jatqan  qundı 
dünïeler. Jäne olardıñ barlığı da sol fïlьmde 
körsetilgen kïmeşek pen at äbzelderi sïyaqtı 
sïrep bara jatır. Bul jağınan alğanda rwxanï 
dünïemizge  qundılıq  retinde  enetin  fïlьm 
bolğandığı ras.
Fïlьm mazmunına azdap toqtala ketsek. 
Ata-analar  men  olardıñ  urpaqtarınıñ 
tağdırları äldeqanday bir tılsım küş arqılı 
baylanısıp  jatatındığı  jalğan  emes.  Sol 
sïyaqtı adamzat özi istegen qatelikter üşin de 
urpağınıñ zardap  şegwi qalıptasqan qağïda 
sındı.  Sondıqtan  da  qazaq  xalqı  ejelden 
otbası men balalar aldındağı jawapkerşilikti 
jeke bastıñ qundılıqtarınan joğarı qoyğan. 
Kimdi  süy,  nege  ğaşıq  bol  –  eñ  aldımen, 
sol jawapkerşilikti arqalawğa mindettisiñ. 
Öz  jandünïeñdegi  ıstıq  sezimder,  jeke 
bastıñ baqıtı, basqa da bïik murattar barlığı 
da tek qana otbası aldındağı adamgerşilik 
qasïettermen  baylanıstırıladı.  Erkeş 
Qurmanbekqızı  jazğan  bul  scenarïyde 
de  osı  qağïda  bastı  diñgek  bolğan.  Bas 
keyipker  Ükibala  jastıqpen  ata-anasınıñ 
renişine  qaramay,  öz  jeke  basınıñ  baqıtı 
üşin  bäs  tikkenimen,  ğaşığınan  ayırılıp, 
eki  balasımen  qalğan  soñ,  sol  ekewiniñ 
jolındağı  qurbandıqqa  aynaldı.  Solay 
bolwı  zañdı  qubılıs  ekendigi  fïlьmde 
arwananıñ da bozdap botasın izdeytinimen 
baylanıstırılıp, ädemi berilgen. Mal ekeş mal 
da  balasın  jılatpaydı,  adam  sïyaqtı  sanalı 
bolmağanımen,  onıñ  jüregi  balağa  degen 
maxabbatqa tolı, endeşe, bïik sana ïesi adam 
– sayasatqa salsa da balanı jılatpağanı durıs. 
Sebebi, ana üşin balanıñ baqıtı – öz baqıtı. 
Qazaq äyeli üşin balanıñ ornı – jüreginde. 
Bul  qazaq  qızınıñ  joğaltwğa  bolmaytın, 
atadan  balağa  mïras  bolıp  kele  jatqan  eñ 
ülken, eñ ädemi qasïeti. Qazir älemde «ana 
da, äke de, bala da, bir-birine eşteñe qarız 
emes» degen soraqı qağïda qalıptasıp keledi. 
Sol  sïyaqtı  köptegen  özimizge  tän  ulttıq 
erekşelikterimizdi joğaltıp almaw – bizdiñ 
aldımızda turğan ulı murattardıñ biri. Oğan 
qosa,  köşpeli  ömirde  qoldanğan  qolöner 
ТҰСАУКЕСЕР

98
men basqa da salt-dästür özimizden jaylap 
jılıstay  bastağan  sıñaylı.   Al,  jahandanw 
ğasırında ömir sürip otırğan ulttar üşin eñ 
bastısı – özimen özi bolıp qala bilw, özine 
tän qundılıqtardı: meyli ol rwxanï qundılıq 
bolsın, meyli materïaldıq bolsın, saqtap qala 
bilgen jön. Sonda ğana ult atıñ joğalmaydı. 
Fïlьmde  az  waqıt  qana  köringenimen 
ülken röl dep atawğa bolarlıq, bas keyipker 
Ükibalanıñ ğaşığı, bolaşaq jarı bolğan Aqtay 
seriniñ rölin bizdiñ elde jaqsı tanımal bola 
bastağan, birneşe fïlьmderge tüsip ülgergen 
Nurlan Älimjan oynağan. Bir ayta keterligi 
bizdiñ Nurlannan basqa akterlardıñ barlığı 
da käsibï akterlar emes. Bastı rölde oynağan 
Ükibala burın qazaq körermenine «Körikti 
meken» fïlьminen tanıs, sol fïlьmde Janardıñ 
jeñgesiniñ  rölinde  köringen  Marjan  attı 
qazaq  qızı.  Mamandığı  bïşi.  Biraq  bizdiñ 
elde keyingi kezderde jarıq körgen keybir 
osal fïlьmderdegi käsibï aktrïsadan eş kem 
emes. Ol bul fïlьmde oñ jaqta oynaqtağan 
bula qız ben süygen jarı men qos botasınan 
qatar ayırılıp, jala jabılıp, japa şekken qaralı, 
qayğılı ananıñ da obrazın aşa aldı. Kez kel-
gen körkem fïlьmde keyipkerdiñ köñil-küyin 
döp beyneleytin ärtistiñ bet-beynesi bolsa, 
oğan  erekşe  reñk  beretin  ol  mwzıkamen 
ärlew. Fïlьmdi mwzıkamen ärlegen W En 
Mey  degen  qıtay  qızı. Alayda  qıtay  qızı 
da fïlьmde eñ bastısı adamgerşilik ekenin 
sezine bilgen dewge boladı. 
Belgili aqın, etnograf Qajıtay İlïyasovtıñ 
aytwınşa,  fïlьm  öz  taqırıbın  tolıq  aşqan. 
«Qazaq aqsarbas aytıp, tilek tilegen. Twındını 
jasawşılar qozı arqılı bir tağdırdı körsete bil-
gen. Sonımen qatar, Qıtaydağı qazaqtardıñ 
tirşiligin  körsetip,  bizdiñ    turmıs-saltımız 
ben ädet-ğurıptarımızdı jaqsı körsetken. Ol 
aldağı waqıtta xalqımızdıñ salt-dästürin jan-
jaqtı aşıp körsetwge öziniñ oñ ıqpalın tïgizeri 
sözsiz. Bügingi jas körermenderge qazirgi 
kïnolardağıday  jalañaş  qız-kelinşekterdi 
tıqpalağanşa, osınday xalıqtıq belgisi, nışanı 
bar kïnolardı, tili ädemi jazılğan fïlьmderdi 
körsetken paydalıraq bolar edi»,– dep atap 
ötti Qajıtay İlïyasov tusawkeser räsiminde. 
Desek  te,  olqı  soğıp  turğan  tus  dewge 
keler me eken, kelmes pe eken: bul qazaqtar 
sözge joq eken. Oqïğa budan ğasır burınğı 
şekara sırtındağı qazaqtardıñ qayğı-qwanışı 
men muñı, muratına qurılğan desek, «ol kezdiñ 
qazaqtarı bügingi qazaqqa qarağanda qara 
sözdiñ mayın işken adamdar emes pe edi», 
dep säl tanımay qalğanımız bolmasa, jalpı 
alğanda körermen köñilinen şıqqanı ras. Fïlьm 
prodyuserı Şıñ Ze Jün «Sizder twralı fïlьmge 
pikirdi özderiñiz aytqandarıñız durıs. Rejïsser 
Gaw Fıñ mırza qazaq kïnosın tañdadı, osınday 
bir fïlьm tüsirw onıñ armanı edi. Basında az 
ulttardıñ fïlьmin qalay jasaymız, ol körermen 
tarabınan qoldaw taba ma, tappay ma dep 
kümändi bolğanımız ras. Biraq, qolımızdan 
kelgenşe tırıstıq, qıtay qazaqtarınıñ köñilinen 
şıqtı, olar özderi twralı bul fïlьmdi maqtan 
tuttı. Onı körgen biz de qwanıp qaldıq. Qıtay 
qazaqtarınıñ salt-dästüri qanıq boyawımen 
körindi dep oylaymız», dep atap ötti. 
Banw Däwletbaeva
ТҰСАУКЕСЕР

99

жүктеу/скачать 13,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: