Э. М. Самекбаева тіл біліміне кіріспе электронды құрал «Тіл біліміне кіріспе»

№1- тақырып: «Тіл біліміне кіріспе» курсының мақсаты мен міндеттері. Тіл 
білімінің салалары. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы; тіл білімінің 
басқа ғылымдар арасында алатын орны; тіл білімінің методологиялық негіздері 
Жоспары: 
1. 
«Тіл біліміне кіріспе» курсының мақсаты мен міндеттері 
2. 
Тіл білімінің салалары 
3. 
Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы 
4. 
Тіл 
білімінің 
басқа 
ғылымдар 
арасында 
алатын 
орны 
 
1.Тіл білімі немесе лингвистика – тіл және оның даму заңдары туралы ғылым. 
Тіл-қоғамдғы адамдардың өз ара пікір алысу , бір-бірімен қарым-қатынас жасау. 
Әрбір тілдің дыбыс жүйесі, сөздік құрамы және грамматикакалық құрылысы 
болады.Тілдің осы аталған әр түрлі жақтары тіл білімінің тиісті салаларында, 
мысалы, тілдің дыбыс жүйесі тіл білімінің фонетика саласындақарастырылса, 
сөздік 
құрамы 
лексикология 
саласында,грамматикалық 
құрылысы грамматика саласында қарастырылады. Тіл білімінің осы аталған 
салаларының әрқайсысы өз ішінде бірнеше салаға немесе бөлімге, мысалы, 
фонетика саласы сипаттама фонетика, салыстырмалы –тарихи фонетика, 
экстриментальды фонетика және т.б. болып бөлінеді.Мұндай ішкі салалар немесе 
тармақтар жайында мағлұмат осы кітаптың әр тарауының тұс-тұсында беріледі. 
2.
Бүтіндей тіл және оның әр түрлі салалары даму, біртіндеп жетілу күйінде 
болады. Тілдің әртүрлі салаларының даму сипаты мен қарқыны түрліше болуы 
мүмкін. Бүтіндей тіл және оның әр түрлі салалары тілдің ішкі даму заңдары 
бойынша дамиды. Тіл білімі (немесе лингвистика) тілдің әр түрлі жақтары мен 
салаларын, олардың дамуын, өз ара байланысын, тіл дамуының ішкі заңдарын 
зерттейді. Тілдің әр түрлі жақтары (дыбыс жүйесі мен сөздік құрамы және 
грамматикалық құрылысы) бір-бірімен өз ара тығыз байланысты болатыны 
сияқты, тіл білімінің оларды (тілдің әр түрлі жақтары) зертейтін салаларыда 
(фонетика мен лексикология және грамматика) бір-бірімен өз ара тығыз 
байланыста болады. Тілді белгілі бір дәуірде өмір сүріп тұрған қалпы 
тұрғысынан қарастырып, сипаттама беретін тіл білімі бар да, тілді шығуы мен 
тарих бойында дамуы тұрғысынан зерттейтін тіл білімі бар. Алдыңғысы 
сипаттама тіл білімі немесе синхрониялық лингвистика, соңғысы тарихи тіл білімі 
немесе 
диахрониялық 
лингвистика 
деп 
аталады.
Жеке бір тілдің жүйесі мен құрылысын және оның даму заңдарын зерттеп 
айқындайтын жеке тіл білімі бар да (мысалы: қазақ тіл білімі, ағылшын тіл білімі 
және т.б ), ғылым ретіндегі тіл білімінің теориясы болып саналатын жалпы тіл 
білімі бар. Жалпы тіл білімі – нақты бір тіл туралы немесе оның дамуының 
заңдары туралы емес, қатынас құралы ретінде қаралатын адам баласы тілінің 
дамуының жалпы заңдары туралы ғылым.
3. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орнын және оның басқа 
ғылымдармен байланысын жете түсіну үшін, қазіргі замандағы ғылымның сипаты 
туралы мәселеден хабардар болу өте-мөте қажет.Қазіргі заманда бір жағынан, 
ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып, ғылымда диференциация 
процесі жүріп жатса, екінші жағынан, екі немесе бірнеше ғылымның өз ара 
түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәріне ортақ, бәріне бірдей қатысты 

проблемаларды бірлесе зертейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, 
ғылымда 
интеграция 
процесі 
жүріп 
жатыр. 
Ғылым атаулының осылайша даму барысында тіл білімі де басқа көптеген 
ғылымдармен байланысқа түсіп, солармен қанатаса дамып келеді. Ол, ең 
алдымен, қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Бұлай болатыны мынадан: 
тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуымен бірге дамитын 
қоғамдық құбылыс ретінде, қоғам мүшелерінің пікір алысу, қатынас жасау құралы 
ретінде қарастырады. Тіл білімі тілдің шығу тегін, жасалуын және дамуын 
зерттегенде, тарих ғылымының деректерінде пайдаланатыны сияқты, тарих 
ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің деректері 
мен жетістіктерін де пайдаланады. Сондай-ақ, тіл білімі археологиямен де, 
этнографиямен де байланыста болады. Бұл байланыс мынадан: тіл талай 
заманның жемісі, қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Тіл 
білімінің бір саласы - этнолингвистика тілді сол тілдің иесі- халықтың 
мәдениетімен 
байланысында 
зерттейді.Тіл 
білімінің 
археология 
мен 
этнографиямен байланысы бір жақты байланыс емес, екі жақты байланыс. Бұлай 
дейтініміз: археологиялық және этнографиялық деректер лингвистика үшін 
қаншалықты пайдалы болса, лингвистикалық деректер археология этнография 
үшін 
соншалықты 
пайдалы 
болмақ. 
Тіл білімі қоғамдық ғылымдармен қатар жаратылыс тану ғылымдарымен де 
тығыз байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл білімінің фонетика саласы, 
физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу процесі дыбыстарды айту және 
тіл дыбыстарын қабылдаумен тікелей байланысты.Ал бұл процесті дыбыстардың 
артикуляциясы (сөйлеу мүшелері арқылы тіл дыбыстарының жасалуы) жағынан 
және сөйлеуді есту мүшесі арқылы қабылдау жағынан физиология зертейді.Тілдің 
күрмелу себебін медицина мамандары атап айтқанда, психиаторлар, 
дефектологтар, логопедтер зертейді. Мұның үстіне, элоктронды машинамен 
аударма жасаудың, информация теориясының бірсыпыра мәселелерінің тікелей 
тіл біліміне қатысты болуы лингвистика мен математика ғылымдарының 
байланысын 
тудырып 
отыр. 
Бұл айтылғандар тіл білімінің дербес ғылым бола отырып, әр түрлі қоғамдық 
ғылымдармен де, жаратылыс тану ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өз ара 
байланыста болатынын және жалпы білімдік үлкен мәні бар екендігін көрсетеді 
4. Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орны ерекше. Себебі кез келген 
ғылым тіл арқылы түсіндіріледі, тіл арқылы игеріледі. Ғылым атаулы екіге 
бөлінеді: қоғамдық (әлеуметтік) ғылымдар және жаратылыстану ғылымдары .Тіл 
білімі қоғамдық (әлеуметтік) ғылым. Тіл білімі - дербес ғылым. Ол әр түрлі 
қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өзара 
байланыста болады.
Тіл білімінің әр түрлі ғылым салаларымен байланысынан туындайтын түрлері: 
социолингвистика (әлеуметтік лингвистика) этнолингвистика, психолингвистика, 
лингвостатистикалық, лингвистикалық философия, логикалық грамматика, 
қолданбалы лингвистика, лингвистикалық география, когнитивтік лингвистика, 
лигвомәдениеттану, интерлингвистика және т.б. 

Тіл білімінің теориялық мәні – тіл ғылыми тұрғыда зерттелінеді, соның 
нәтижесінде тілдің табиғаты, оның даму заңдылықтары айқындалады, ондағы 
тілдік категориялар сараланады.

жүктеу/скачать 0,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: