Ә с I гі т I к б I л I m г. А. Кактаева философия
жүктеу/скачать 12,84 Mb. Pdf көрінісі
|
| Уацыт - қозғалыстың формалары мен ңүрамды бөлік-
терінің (не элементтердің) бір-бірінен туындап үласу фор- масы. У аңыт деген үғы м м атериялы қ процестердің бірі- нен соң бірінің кезектесіп келуін, заттар мен ңүбылыс- тардың өмір сүруінің үзаңты ғы н білдіреді. У ақыт заттың емес, тек процестің сипаты. У ақы тты ң айны майты н бел- гілі бір бағыты болады. Ол өткеннен болаш аққа қарай ж ы л ж и д ы ж әне оның қай ты п оралм ауш ы лы ң қасиеті бар. Өткенді өзгертуге болмайды, өткенге қайта оралуға болмайды. У аңыт бір өлш емді. К еңістік пен уақы т адамдарды ң санасынан тәуелсіз өмір сүреді және м атериялы қ заттар мен ңүбылыстардың объективті ңасиеттері мен қатынастарының ж иы нтығын білдіреді. Ғы лы м мен материализмнің тарихында қалып- тасңан қағи даларды ң бірі: м атерия кең істікте ш ексіз, уаңыт ж ағы нан м әңгі. Яғни м атерияны ң аяқталаты н не- месе таусылатын ш егі жоң. М атерия таусылмайды. Адам- дардың кеңістік ж әне уақы т туралы түйсіктері мен сезім- / 55 дері әлеуметтік-тарихи процестердің, тарихи дамудың ағымы, оның іш кі ы рғақтары н әрі ж асайды , әрі бейне- лейді. Сондыңтан кеңістік пен уақы тты тек ф изикалы ң кеңістік және уаңыт деп түсіну қате. Ж еке адам санасы болсын, ңоғам ды қ сана бол сын ондағы к ең істік ж әне уақыт туралы категория (ойлаудың формасы) әлеуметтік кеңістік, әлеуметтік уаңы тты ң нәтиж есі. М аркс эконо- м икалы қ еңбектерінде әлеуметтік кеңістік жөнінде көп айтңан. М ысалы, тауар айналы мы ны ң өрістеуі, оған сәй- кес нарыңтың кеңеюі туралы үғымдар бар. Н ары ңты ң ке- ңеюі ол географиялы қ, не территорияльгқ кеңею емес. Сол бір территорияны ң ауқы мы нда айырбас қатынаста- ры ж ан-ж ақты өрістейді. Яғни физикальщ кеңістік өзгер- мейді, біраң соның көлемінде адамдар ңаты настары ны ң шеңбері кеңиді. Түпкі табиғаты бір болғандықтан, кеңіс- тік пен уақы т бірінің ф ункциясы н екінш ісі атңара ал а- ды. Бүл өсіресе даму процесінде, соның іш інде қоғамдың дамуда көзге түседі. Яғни, уақы т дамуда түрған кейбір қүбылыстар үш ін кең істіктің рөлін атңарады . А дамның дамуы кеңістіктен гөрі уаңы тты ң шеңберінде өрістейді. Адамдар, әрине, өздеріне дейінгі ңалы птасқан табиғат- тағы ф изикалы қ, т.б. кеңістік пен уаңы тты өз тәжірибе- сінде игереді әрі дамытады. Соның негізінде кеңістік пен уаңы тты ң әлеуметтік формасын ж асайды . Ол формалар да тарихи өзгеріп отырады. Қ азіргі ж инаңталған этнограф иялы қ деректер, адам- дар ойлауының әр замандағы ерекш еліктері туралы зерт- теулер олардың кеңістік пен уаңыт туралы үғымдарының соншалыңты сан алуан екендігін көрсетеді. Себебі әр за- манда олардың әлеуметтік тәж ірибесінің өзі бір-біріне үңсамайды және соған сәйкес кең істік басқаш а үйымдас- тырылып, уақы т та басқаш а өтеді екен. М ысалы, көшпе- лі халы қтарға кигіз үй әлемнің моделі болған. У ақы тты ң өлшемі көш , м үш елі' болған. Ң азаң тірш іл ігін ің не- гізгі түп қазы ғы - кең дала, ж азьщ ж ер. Ү лы Д аланы А л- тай, Тянь-Ш ань, Орал, К авказ таулары қорш ап түр. Б үл ш екара тауларда ж әне одан әрі ңарай ж ау бар деген түсі- нік халы ң санасына терең үялаған. А лайда, эпосты қ ке- 56 ңістіктегі т а у , өзен си яқты кедергілерді, даланы ң ше караларын "басқан ікі" деп түсіну өзгерм елі болды. Әр түрлі та р и х и к о з ғ а л ы с т а р , этн о стар д ы ң б ел гіл і бір территорияда қ ал ы п тасу ы , оларды ң м екен -ж айлары н өзгертуі, басқа этностарды ң бүл территорияға енуі, т. осы сияңты процестер, "біздікі - өзгенікі оппозиция сын түбегейлі өзгертуі м үм кін . Б и ік таулар этностың киелі ж еріне, ж аудан саң таны п , куат алаты н қасиетті мекендеріне, ал қ ал а көш пелілердің туысқандары түра тын, тір ш іл ік үш ін қаж етті заттар алаты н түрақ-ж айға айналуы әбден м үм кін. 4. Дүниеде ең ғаж ап , керемет қүбы лы с - адамның ру хани дүниесі, сана, ой. А дамзат игілігіндегі барлың ма териалдық ж әне рухани ж етістіктер: зәулім ңүрылыстар, түрлі техникалык, табы стар, өнер, дін, әдебиет, филосо фия, ғы лы м - осы ларды ң бәрі сол сананын, қүдіреті. ъ ективтік дүниеде сананы ң баламасы ж оқ. Ол тек адамға ғана тән. Сонда сана дегенім із не? Ол қайдан, қалай паи да болады? Сана - бейнеленудің қасиеті. Бейнепеу - жал- пы м атерияны ң қаси еті. Б ейнелеудің негізінде бір К¥ ЬІ лы сты ң ек ін ш і қүбы л ы сң а, бір дененің екін ш і денеге тигізген әсерінің салдары ж аты р. Сана да сол өсерінің нә тижесі. "Б үкіл м атерияны ң ш ы н мәнінде түйсікке үқсаи тын ңасиеті, - деп ж азд ы В .И .Л енин, - бейнелену ңасие ті. Б үл п ікір тірі м атерия мен өлі материя арасында та биғи байланыс бар екенін көрсетеді. Бүдан келіп, ең жо ғары бейнелену — сананы ң өзі де бірден пайда болмаи, бірте-бірте дамудың нәтижесінде ш ьщ қанын көрем із. лі материяда бейнеленудің екі түрі кездеседі, бірі изомор физм, екінш ісі - гомоморфизм. жүктеу/скачать 12,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|