ми үнді, грек ж әне араб жерлерінде математиканы дамы-  та отырып, ғы лы мны ң ж аң а саласы — алгебраны бірінш і 34

болыпжасады. Оның "Астрономиялыңтаблицалар", "Күн 
сағаты ж ай лы трактаттар", "Ж ердің келбеті", т.б. шы- 
ғарм алары латы н тіліне аудары лы п, Ш ығыс пен Батыс 
м атем атикасы мен астрономиясы ны ң ңалы птасы п, да-
му ынд а үлкен рөл атңарды .
Қ азаң ж ерінен, оның іш інде Отырар қаласы нан шың- 
ңан атақты м атематик, әрі философ Әбу Н асыр М ухам-
мед ибн М үхаммед ибн Тархан ибн У злаг эл-Фараби ат- 
Т үрки - А ристотельден кейінгі ’’Е кінш і үстаз" атанған 
даныш пан ойш ылдың толық есімі осындай. Ол Сырдария- 
ны ң А ры сңа ңүяты н түсындағы көне Отырар қаласы нда 
(арабш а Фараб) әскербасы әмір қы зм етш ісінің отбасын- 
да дүниеге келді. Ортағасырлың көптеген ойшылдар сияң- 
ты ол да дүниенің бастапңы ж аратуш ы сы ңүдай деп білді. 
Әл-Ф арабидің пікірінш е, м атериалды ң дүние алты таби- 
ғи денеден немесе элементтерден (ңарапайым элементтер- 
ден, минералдардан, өсімдіктерден, ж ануарлардан, адам- 
дардан ж әне әлем дік денелерден) түрады. Әл-Фараби өз 
заманы нда м әлім болған ғы лы м салалары н әрі ңарай да- 
м ы ты п, 160 ш амасында трактат ж азған. Н егізгі шығар- 
м алары : "М атематикалы ң трактаттары ", "Ф илософия - 
лың трактаттары ", "Логикалың трактаттары ", "Этикалың 
трактаттары " ж әне т.б.
Ж алпы алғанда, әл-Фараби - Ш ығыс мәдениетінің алып 
түлғасы , ол дүни еж үзілік өркениетте өзінің ңадірлі ор- 
нын алады . Оның рухани мүрасы өзінің үлы ізбасарлары
Ибн-Синаға, Бируниге, Ж үсіп Б аласағүнға ж әне т.б. су- 
алм айты н ңайнар болды.
Ә л-Бируни ғы лы м ны ң түрлі салалары нан көптеген 
еңбектер, оның іш інде "Ертедегі халы қтар хронология- 
сы н”, "Үнді суреттемесін", т.б. ж азды . Ф илософиялық 
көзңарасы бойынш а ол да идеалист болды, дегенмен өзі- 
нің ж араты лы стану ш ы ғарм алары нда әл-Ф араби сияң- 
ты кең қүлаш ты ғалы м бірңатар м атериалистік пікірлер 
айтты .
Феодалдың Орта А зияны ң аса көрнекті ғалы мы өрі фи-
лософы, бүңаралы ң Ибн Сина (Авиценна) есімі кең тара- 
ран үлы энциклопедист ғалы м дарды ң бірі. Ол айналыс-
35

паған ғылым саласы кемде-кем. А лайда, оны ң даныш- 
пан ой-өрісі әсіресе екі салада-медицина мен философи- 
яда ай рьщ ш а көрінді. Н е г із г і ең б егі: " Д ә р іг е р л ік
ғылымның қағидалары"," А йығу кітабы ". Ол философи- 
яны үшке бөледі: физикаға (табиғат ж айлы ілім ), логи- 
каға (табиғат пен адамды танып білу ж айлы ілім ) және 
метафизикаға (түтас болмысты танып білу ж ай лы ілім).
Көрнекті математик, астроном, ақы н әрі ойш ы л Омар 
Х айям мүсылмандық теологияны ң діни ң ағидалары н 
аямай сынға алып, жан өлмейді және ол дүниеде мәңгі 
өмір сүреді деген түсініктерді теріске ш ы ғарды .
Қорыта келгенде, Орта Азияның орта ғасырлардағы ой- 
шылдары мен ғалымдарының ф илософ иялы қ ж әне жа- 
ратылыстанулық-ғылыми көзңарастары Ш ы ғы с пен Б а -
тые философиясының ілгері дамуына зор әсерін тигізді.

жүктеу/скачать 12,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: