Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

67 
3. ҰЛТТЫҚ МӘДеНИеТТіҢ ЭТИКАЛЫҚ 
КӨріНісТері
3.1 Қазақ ұлтының құндылық көріністері,
тарихтағы рөлі 
Қай халықтың тарихын алмасақ та бұрынғысын айтқанда, 
болашағының даму үлгісі де көзімізге елестейді. Қазіргі таңдағы 
жаһандану жағдайында мәдениеттердің өзіндігі мен өркениетттің 
ең жоғарғы көрінісі екенін сол күйінде сақтап қалу позициясы да 
туындап отыр. Ұлттық сананың жасалуы халықтың мәдениеті мен 
тарихынсыз мүмкін емес, оның эникалық дамуын түсінбей, руха-
ни бастаулары, қазақ мәдениетінің тек өзіне тән құндылықтары. 
Бұрынғы қазақ халқының рухани тарихында терең ұлттық сана 
және ол сана тарихи процестердің құнды басты негізін құрайды. 
Рухани құндылықтар жаһандану кезінде этномәдениеттің дамуы 
барысында өзіндік заманауи ұлттық сананың өзіндік тарихи-
мәдени негізін құрауы тиіс. 
Рухани мәдениетті адамның ортасы ретінде қарастыруға бо-
лады, өйткені ол адамның рухани өмірімен тығыз байланысты. 
ол әрбір жеке адамның ішкі өмірі мен рухани құндылықтарын 
сақтауда маңызды. Рухани мәдениет қазақ халқының дәстүрлі 
мәдениетінің басты жемісі, ол өте күрделі жүйе әр адамның өмір 
сүру функциясында маңызды. Рухани мәдениеттің күрделілігі 
ол дәстүрлі құрамды компоненттерден тұрады. Қазақ этносы 
мәдениетінің ерекшелігіне оның экономикалық, әлеуметтік, та-
рихи, географиялық өмір жағдайлары мен көшпелі өмір көрінісі, 
территориалды ортақ, басқа елдермен үлкен сауда қатынасының 
болмағаны әсер етті.

68 
Әлемдік мәдениет тарихында қазақ этномәдениеті басқа 
әлем құндылығының негізін игеруінде анықталады. Этникалық 
өзін ділік этникалық сананың дамуымен қалыптасты деуге бола-
ды. оған ұжымдық атақ, адамдар мен қоғам айнасы дәлел және 
бұрынғының тарихы болып есептеледі.Ұлттық мәдениет оның 
эстетикалық өлшемінде әлемді танытудың бейнелік моделі, ада-
ми ландырылған әлем және оның тарихи тіршілік ету ортасы.
Әлемді түсінудегі қазақтардың ерекшелігі оның көшпелілігі 
мен социомәдени ортаның әсерімен тығыз байланысты. яғни осы-
мен халықтың бүкіл тарихи өмірі кешілді. Көшпелілік қазақтардың 
өміріне тәжірибелік мінезін көрсетеді. Ылғи көшіп жүру арқылы 
қазақтың бойына төзімділік, сабырлық, түсінушілік, қамқорлық, 
ұжымдылық сияқты жақсы қасиеттер сіңді. Қазақ мемлекетінің 
құрылуының шартында халық үшін құнды түсініктер: этникалық 
бірлік, бірлік, ар-намыс, шыншылдық, төзімділік, патриоттық, 
туысқаншылдық және т.б. Барлық қазақ жыраулары өздерінің 
өлеңдерінде жері үшін, елі үшін жаумен шайқасқа түскен батыр-
ларды жырлаған. олардың батырлығы, ерлігі, әділдігі жырланды. 
Өмір адамның басты құндылығы болып саналады. Қазақ халқы 
мәдениетінің ерекшеліктерін анықтаудың басты шартының бірі 
оның әлемдегі орнын айқындаумен қатысты. 
Қазақтардың өмір құндылықтарында қарым-қатынас басты 
орын алады. Қарым-қатынас категориясы индивид пен қоғамның 
қатынасын, басқа мемлекет халықтарымен бейбіт және келісімде 
болу үшін маңызды. Адам қоғамда өзін қарым-қатынас арқылы 
танытады. Қазаққа тән қасиеттің бірі де сол сөйлесуге деген 
құштарлық. К.Ш. Нурлановтың айтуынша сөйлесудің бес кезеңін 
атап кетеді (Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахская нацио-
нальная идея. – Алматы, 1994). Бұл қасиеті де оның көшпелі өмір 
образында жатыр. оның табиғатпен көп уақыт бойы жеке қалуы, 
сондықтан ол сөйлесудің әр сәтін бағалаған. Сөйлесуге деген 
құштарлық ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, сонымен қазақтың бо-
йына қонақжайлық, шынайылық, құдайшылық тек жақындарына 
ғана емес, танымайтын адамдарға да танытады. 
Шыдамдылық немесе төзімділік негізгі категориялардың 
бірі болып табылады. Қазақтың құнды негізін мәдениетінде 
айқындап береді. мәселен, экономикада қолданылатын бол-

69 
са, экономикалық ресурстарды құрудағы адамдардың еңбегі, 
материалдық благтардың көздерін табу, яғни шынайы еңбектің 
төзімділігін көрсетеді. Егер бұл түсінікті дінде қолдансақ, ол 
сенімге деген төзімділік, басқа халықтардың да діни мәдениетіне 
деген төзімділігі және с.с.
Көшпелілік мәдениеттегі ақын-жыраулар тұтас тұлғалар 
болған.олар сол қоғамның тек жыршысы емес, сонымен қоса 
абызы, бақсысы, шешені, ақылшысы, философы, бті, саяси 
қайраткері ретінде әрекет еткен. Жалпы алғанда фольклордың 
философиялық мәдениеттанулық мәселелері бізде жеткіліксіз 
зерттелген.
Қазақ халқының көркем шығармашылығының архетипі де, 
дәстүрлік басты типі де фольклор ауыз әдебиеті. Сөз өнерін 
жете білген Абай қазақ фольклорын толғауы тоқсан тоты құсқа 
теңеген. Фольклор жазу сызу дамымаған кездегі бір ұрпақтың 
екіншісіне қалдырған мұра өсиеті,тіршілік бағдары, құпия сыры, 
тылсымдық жұмбақтары. яғни, фольклорсыз ұрпақ сабақтастығы 
мүмкін емес.
Бұл мақсатқа сәйкес келетін әдеби жанр поэзия.Тіпті, көне 
адамдардың бәрі өлеңмен сөйлеген деген пікір де бар. Поэзия мен 
фольклор типтес. Белгілі бір ырғақпен айтылған сөз есте қалады.
дін тек салт дәстүр,әдет ғүрып шеңберімен шектелмейді, ол 
рухани мәдеиеттің баламасы.
Жаһандану бүгінгі таңда жиі қолданылатын ұғым. Халық-
аралық қатынастардың жаһандануы – халықаралық қатынастар 
аясындағы қоғамдық өмір мен қызметтердің әртүрлі салалары-
ның өзара ықпалдастығы мен тәуелділігінің күшеюі. Процесс 
ретіндегі жаһанданудың оң (позитивті) және теріс (негативті) 
жақтары бар екендігі белгілі. Бір жағынан, ол халықтардың бір-
бірімен көбірек араласып, бірін-бірі танып, өзара жақындасуына 
ықпал етеді. Екінші жағынан, шамадан тыс араласу мен ықпал 
ету өзіндік мәдени бірегейліктің шайылуына алып келуі 
де мүмкін. Бірдей мәдениет үлгілерінің бүкіл әлемге тара-
луы, мәдени ықпал үшін барлық шекаралардың ашық болуы 
мен кеңейтілген мәдени араласу қазіргі заманғы мәдениеттің 
жаһандану процесі (құбылысы) туралы әңгімелеуге алып келеді. 
Қазір жаһандану көрінісіне қатысты пікірлер көп айтылады. 

70 
Жаһандану жағдайында даму туралы идеялары да көп. Сондай-
ақ, халықаралық ықпалдастыққа орай, ұлт ретінде иммунитетті 
күшейту жолдарына баса ден қойып отырған мемлекеттер де жоқ 
емес. Ал әлем сахнасында өз ұлттығын жоғалтпаған халықтың 
болашағы да зор болатыны түсінікті. Сондықтан да, ғаламдық 
өзекті мәселеге айналып отырған жаһандану үрдісі туралы терең 
зерттеу, білу әрқашан артықтық етпейді.
Қазақ мәдениетінің архетипіне көптеген зерттеушілердің 
пікірі бойынша орта ғасырларда қалыптасқан еуразиялық мәдени 
кеңістікті қамтыған түріктік халықтар мен тайпалардың негізінен 
көшпенді мәдениеті жатады.
Қазақтың ата тегінің даму үрдісінің уақыт ұғымы болмыспен 
тікелей қатысты құбылыстан, сезімдік нақтылықтан эволюция 
барысында фенологиялық және циклдік сападағы кезеңдерге, тірі 
хронологияға және одан әрі ұзақ жыл санау жүйесіне өткеніне 
қарамастан өз бойларында нақты болмысқа тән қасиетін сақтап 
қалады. Санасыз инстинктердің немесе саналы импульстердің 
бұлардың екеуі де бірден пайда болады, серпінді формалары 
түрінде қалады. мұның өзі оны тарих барысында айтарлықтай 
өзгеретін архетип немесе оның көрінісі ретінде бағалауға негіз 
болады.Уақытты бұлай түсіну арқасында ол бейнелі және эмоци-
оналды сипатқа ие болады, бұл оның сезімдік нақтылыққа жақын 
екендігін білдіреді.
Әртүрлі халықтардың көне мәдениеттен алғашқы өркениет-
терге өтуі мәдениеттің дамуындағы заңды құбылыс. Егер көне 
мәдениет генотиптік сипатта болса, онда өркениет уақыты 
табиғат аясынан әлеуметтік тарихи заңдылықтар аумағына жыл-
жиды. Салт-дәстүр ырымдар мен табиғи түсініктер талаптары-
нан гөрі өркениеттілік уақытында қоғам бір орталыққа бағынған 
мемлекеттік заңдар жүйесімен, монотеистік діннің әдептілік 
талаптарымен және оның қасиетті мәтіндермен ғасырлар бойы 
қалыптасқан дүниетанымның философиялық талпыныстары. 
Қай халықтың тарихын алмасақ та бұрынғысын айтқанда, 
болашағының даму үлгісі де көзімізге елестейді. Қазіргі таңдағы 
жаһандану жағдайында мәдениеттердің өзіндігі мен өркениеттің 
ең жоғарғы көрінісі екенін сол күйінде сақтап қалу позициясы да 
туындап отыр. Ұлттық сананың жасалуы халықтың мәдениеті мен 

71 
тарихынсыз мүмкін емес, оның этникалық дамуын түсінбей, ру-
хани бастаулары, қазақ мәдениетінің тек өзіне тән құндылықтары. 
Бұрынғы қазақ халқының рухани тарихында терең ұлттық сана 
және ол сана тарихи процестердің құнды басты негізін құрайды. 
Рухани құндылықтар жаһандану кезінде этномәдениеттің дамуы 
барысында өз заманауи ұлттық сананың өз тарихи-мәдени негізін 
құрауы тиіс. 
Рухани мәдениетті адамның ортасы ретінде қарастыруға 
болады, өйткені адамның рухани өмірімен тығыз байланысты. 
ол әрбір жеке адамның ішкі өмірі мен рухани құндылықтарын 
сақтауда маңызды. Рухани мәдениет қазақ халқының дәстүрлі 
мәдениетіндегі басты жемісі, ол өте күрделі жүйе әр адамның өмір 
сүру функциясында маңызды. Рухани мәдениеттің күрделілігі ол 
дәстүрлі құрамды компоненттерден тұрады. Қазақ этносының 
мәдениетінің ерекшелігіне оның экономикалық, әлеуметтік, та-
рихи, географиялық өмір жағдайлары мен көшпелі өмір көрінісі, 
территориалды ортақ, басқа елдермен үлкен сауда қатынасының 
болмағаны әсер етті.
Әлемдік мәдениет тарихында қазақ этномәдениеті басқа 
әлем құндылығының негізін игеруінде анықталады. Этникалық 
өзінділік этникалық сананың дамуымен қалыптасты деуге бола-
ды. оған ұжымдық атақ, адамдар мен қоғам айнасы дәлел және 
бұрынғының тарихы болып есептеледі. Ұлттық мәдениет оның 
эстетикалық өлшемінде әлемді танытудың бейнелік моделі, 
адамиландырылған әлем және оның тарихи тіршілік ету ортасы.
Әлемді түсінудегі қазақтардың ерекшелігі оның көшпелілігі 
мен социомәдени ортаның әсерімен тығыз байланысты. яғни 
осымен халықтың бүкіл тарихи өмірі кешілді. Көшпелілік 
қазақтардың өміріне тәжірибелік мінезін көрсетеді. Ылғи көшіп 
жүру арқылы қазақтың бойына төзімділік, сабырлық, түсінушілік, 
қамқорлық, ұжымдылық сияқты жақсы қасиеттер сіңді. Қазақ 
мемлекетінің құрылуының шартында халық үшін құнды 
түсініктер: этникалық бірлік, ар-намыс, шыншылдық, төзімділік, 
патриоттық, туысқаншылдық және т.б. Барлық қазақ жыраула-
ры өздерінің өлеңдерінде жері үшін, елі үшін жаумен шайқасқа 
түскен батырларды жырлаған. олардың батырлығы, ерлігі, 
әділдігі жырланды. Өмір адамның басты құндылығы болып сана-

72 
лады. Қазақ халқы мәдениетінің ерекшеліктерін анықтаудың бас-
ты шартының бірі оның әлемдегі орнын айқындаумен қатысты. 
Екінші жағынан, шамадан тыс араласу мен ықпал ету өзіндік 
мәдени бірегейліктің шайылуына алып келуі де мүмкін. Бірдей 
мәдениет үлгілерінің бүкіл әлемге таралуы, мәдени ықпал үшін 
барлық шекаралардың ашық болуы мен кеңейтілген мәдени ара-
ласу қазіргі заманғы мәдениеттің жаһандану процесі (құбылысы) 
туралы әңгімелеуге алып келеді. Қазір жаһандану көрінісіне 
қатысты пікірлер көп айтылады. Жаһандану жағдайында даму ту-
ралы идеялары да көп. Сондай-ақ, халықаралық ықпалдастыққа 
орай, ұлт ретінде иммунитетті күшейту жолдарына баса ден 
қойып отырған мемлекеттер де жоқ емес. Ал әлем сахнасында 
өз ұлттығын жоғалтпаған халықтың болашағы да зор болаты-
ны түсінікті. Сондықтан да ғаламдық өзекті мәселеге айналып 
отырған жаһандану үрдісі туралы терең зерттеу, білу әрқашан 
артықтық етпейді.
Қазақ мәдениетінің архетипіне көптеген зерттеушілердің 
пікірі бойынша орта ғасырларда қалыптасқан еуразиялық мәдени 
кеңістікті қамтыған түріктік халықтар мен тайпалардың негізінен 
көшпенді мәдениеті жатады.
Қазақтың ата тегінің даму үрдісінің уақыт ұғымы болмыспен 
тікелей қатысты құбылыстан, сезімдік нақтылықтан эволюция 
барысында фенологиялық және циклдік сападағы кезеңдерге, тірі 
хронологияға және одан әрі ұзақ жыл санау жүйесіне өткеніне 
қарамастан өз бойларында нақты болмысқа тән қасиетін сақтап 
қалады. Санасыз инстинктердің немесе саналы импульстердің 
бұлардың екеуі де бірден пайда болады, серпінді формалары 
түрінде қалады. мұның өзі оны тарих барысында айтарлықтай 
өзгеретін архетип немесе оның көрінісі ретінде бағалауға негіз 
болады. Уақытты бұлай түсіну арқасында ол бейнелі және эмоци-
оналды сипатқа ие болады, бұл оның сезімдік нақтылыққа жақын 
екендігін білдіреді.
Әртүрлі халықтардың көне мәдениеттен алғашқы өркениет-
терге өтуі мәдениеттің дамуындағы заңды құбылыс. Егер көне 
мәдениет генотиптік сипатта болса,онда өркениет уақыты таби-
ғат аясынан әлеуметтік тарихи заңдылықтар аумағына жылжи-
ды. Салт дәстүр ырымдар мен табиғии түсініктер талаптарынан 

73 
гөрі өркениеттілік уақытында қоғам бір орталыққа бағынған 
мемелекеттік заңдар жүйесімен, монотеистік діннің әдептілік 
талаптарымен және оның қасиетті текстерімен ғасырлар бойы 
қалыптасқан дүниетанымның философиялық талпыныстары. 
Қай халықтың тарихын алмасақ та бұрынғысын айт қанда, 
болашағының даму үлгісі де көзімізге елестейді. Қазіргі таңдағы 
жаһандану жағдайында мәдениеттердің өзіндігі мен өркениетттің 
ең жоғарғы көрінісі екенін сол күйінде сақтап қалу позициясы да 
туындап отыр. Ұлттық сананың жасалуы халықтың мәдениеті мен 
тарихынсыз мүмкін емес,оның эникалық дамуын түсінбей, руха-
ни бастаулары, қазақ мәдениетінің тек өзіне тән құндылықтары. 
Бұрынғы қазақ халқының рухани тарихында терең ұлттық сана 
және ол сана тарихи үдерістердің құнды басты негізін құрайды. 
Рухани құндылықтар жаһандану кезінде этномәдениеттің дамуы 
барысында өз заманауи ұлттық сананың өз тарихи-мәдени негізін 
құрауы тиіс. 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: