Бярпа, эенезис
162
едян дюрд цнсцрля ялагядардыр. Башланьыъда эялян цч
цнсцрля – су, од, торпагла щяр шей йаранса да, ъансыз,
щярякятсиз иди. Йалныз дюрдцнъц цнсцрцн – щаванын (рущун)
гатылмасы иля дцнйада щяйатын ясасы гойулур, ъанлылыг йара-
ныр, заман иряли эедир, «фяляйин чярхи» щярякятя эялир.
Демяли, дюрд каинатдакы бцтцн варлыгларын, эюй ъисимляринин
чыхыш нюгтялярини тяшкил едир, планетляр, улдузлар юз охлары
ятрафында фырланмаьа башлайыр.
Эцняш дцнйанын бир тяряфин-
дян чыхыб о
бири тяряфиндя батыр. Дюрдля фяалиййятин исти-
гамятляри вя заман бюлэцляри (ил дюрд фясля бюлцнцр) вя с.
мцяййянляшир. Буна эюря дя миф системляриндя дюрдцн дя
ишляк даиряси чох эенишдир: 1. Ишыглы дцнйанын дюрд тяряфи –
шимал, ъянуб, шярг, гярб. 2. Дюрд ясас истигамят -ашаьы,
йухары, саь, сол. 3. Илин дюрд фясли: йаз, йай, пайыз, гыш. 4.
Ясрин дюрд щиссяйя – рцбляря бюлцнмяси. 5. Квадратын дюрд
буъаьы вя хачын дюрд уъу. Бцтцн бунлар мящз дцнйаны йа-
радан дюрд цнсцрцн мифопоетик мяна чаларларыдыр.
Азярбайъан фолклорунун епик янянясиндя илк олараг са-
крал «
дюрд» рягями иля йер цзцнцн дюрд тяряфи, кцлл-ярзин
ян узаг нюгтяляри вя с. эюстярилир. «Дюрд
йол айрынъына раст
эялди», «дюрд тяряфя цз тутду» кими ифадяляриндя олдуьу
кими.
Беш. Халг арасында тез-тез ишлянян «Беш эцнлцк дцнйа»,
«Беш эцнлцк юмцр», «Беш иллик дювран», «Аъалындан беш
эцн яввял дцнйадан кючдц», «Щеч беш эцн юмрц гал-
майыб» вя с. ъцмлялярдя заманын, вахтын гысалыьына,
азлыьына ишаря олунур. «Беш эцн» дейяндя улуларымыз даща
чох юмрцн азлыьына, хош эцнлярин ютярилийиня тяяссцфляндик-
лярини билдирмишляр.
Мифик анламда «беш»
вар-дювлят, сярвят, боллуг мя-
насында ишлянир. Йяни дцнйада артыг мювъуд оланларын цст-
цня (дюрд цнсцрля йарананларын) бир пай да артырылмасы кими
баша дцшцлцр. Онун уьуру вя зийаны ялавянин щансы елемен-
тин цстцня дцшмяси иля ялагяляндирилир. Суйун цзяриня эя-