Эцнцмцзцн актуал мясяляляриндян биридир



Pdf көрінісі
бет35/133
Дата21.11.2022
өлшемі3,53 Mb.
#51537
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   133
Байланысты:
berpa genezis

АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ 
71 
билдяндир. Щяр икисиндя оьузлар «тцркмян» етник анлайышына 
гаршы гойулур, бир нюв саймазлыг ифадя олунур. Щалбуки X-
XI йцзилликлярдян бяри щяр ики анлайыш бир етник топлума аид 
олмушдур. Беля бир зиддиййятин ачымы гядим оьузларын – 
Загафгазийа протобулгарларынын (Балгар – бир яр), щабеля 
Кцлтякин, Билэя каган рун йазыларында адлары дюня-дюня 
чякилян «Оьуз халгы»нын бахышлары иля баьлыдыр. «Ол заман-
да» оьуз вя тцркмян етник анлайышлары щяля бир-бириня ъала-
ныб битишмямишди. Щямин дюврцн тарихи бахышынын изи олмаг 
етибариля «Дядя Горгуд» бойларындакы оьузлар юзлярини ет-
нопсихоложи бахымдан тцркмянлярдян (о ъцмлядян Гара-
гойунлу вя Аьгойунлу тцркмянляриндян) сечирдиляр» [58, 
263]. Бу фикирлярдя бизин гянаятин там якси иряли сцрцлцр. 
Оьузлар юзлярини Азярбайъанда, Иранда вя Кичик Асийада 
йашайан тцрклярдян айырырдыларса, онда бяс ня сябябя епо-
сда йерли материаллара эениш йер айырыр, саклара, балгарлара, 
алпанлара, савроматлара вя б. йерли тцрк тайфаларына аид 
гядим тясяввцрляри, адят-яняняляри, бцтюв мотивляри бойла-
рын сцжетиндя оьуз материаллары кими тягдим едирдиляр? 
С.Ялийаров юзц тарихи мянбяляр ясасында дяфялярля 
тясдигляйир ки, епосун VII бойунда ады чякилян балгар 
тцрклярини Загафгазийайа б. е. я. II йцзилликдя Булгар Вянд 
адлы бир башчы эятирмишдир. Щазырда, щадисядян 2200 ил 
кечяндян сонра Вянянд, Вянятли, Вяняди кяндляри (Орду-
бад, Зянэилан, Лерик), беш йердя Гаравянд кянди (Фцзули, 
Аьдам), онларъа «вянд» сонлуглу кяндляримиз - Йагла-
вянд, Паправянд, Хоъавянд, Бозавянд, Бцрвянд, Зуванд-
лы вя с. юз адларында щямин протобулгар изини йашатмагдадыр. 
Протобулгарлар сойундан олан «оногур» (он оьуз) ели IV-
VII йцзиллярдя яразиъя Дярбянд-Сакашен (Шяки)-Савалан 
арасында бир цчбуъаг йарадан эцълц дювлят гурмушду. Ме-
щрани кнйазы Ъаваншир онларын вассалы олмушдур. Эюйтцркляр 
кими протобулгарлар да дил бахымындан оьуз (даща доьрусу, 
протооьуз) сойуна мянсуб олмушлар [58, 259-260]. Еляъя 


Бярпа, эенезис 
72 
дя оьузлар епосда ясас сяркярдяляри Газаны «алпанлар башы» 
(IV бой) адландырырдылар. С.Ялийаров бир чох алимляря 
(М.Кашкарлы, А.Бакыханов, В.В.Бартолд, О.Ш.Эюкйай вя 
б.) истинадян «Аь боз атлар чапдырыр алпанлар эюрдцм. Аь 
ишыглы алплары йаныма салдым» (VII бой) ъцмляляриндяки ал-
панларла антик мянбялярдян бялли олан «албан», «албанлар» 
анлайышларынын ейнилийини эюстярмиш вя хцсуси вурьуламышдыр 
ки, бу фактлар «гядим албанларын оьуз етносу тяркибиндя ол-
дугларыны, йахуд албанлар адынын оьузлара да кечдийини «ся-
нядляшдирир». Оьузлар даща яввяллярдя тамамиля Гафгаз 
факторуна чеврилян булгарлары, алпанлары юзляриндян айырма-
дыглары щалда, ня сябябя XI йцзилликдя М.Кашгарлынын 
тясдигиндя «тцркмянляр» адынын онлара верилдийини гябул 
етмишдиляр, сонракы ясрлярдя ися Азярбайъанда йазыйа алы-
нан епосларында тцркмянляря «саймазйана» йанашмышлар? 
Бу суалларын ъавабы мящз иряли сцрдцйцмцз гянаятлярдя 
тапылыр: онлар йерли Гафгаз тцрк тайфалары иля бирляшиб йени ет-
носа – Азярбайъан тцркляриня чеврилмишдиляр. Бу андан да 
Хязярин о бири сащилиндя галан яски сойдашларына сойуг 
мцнасибят бяслямишляр. 
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, гызларын иэидлийинин 
тясвири дцнйа халгларынын епос янянясиндя юзцнц эюстярян 
яламятлярдян биридир. Селъан хатун вя Банычичяйин (бура 
Бурла хатунун, сонракы епосларымыздакы Ниэар, Телли ханым, 
Ярябзянэи вя б. ялавя етмяк олар) характери иля баьлы сада-
лананларда мящз бир ъящят кифайятдир ки, сюзц эедян мотив-
лярин савроматларла баьлылыьыны демяйя там щагг газан-
дырсын. Щямин ъящят башга щеч бир епосда тякрарланмыр. Ще-
родот никащ адятляриндян бящс ачанда билдирирди ки, «савро-
матлар скифъя данышырдылар... Евлянмя, никащ адятляриня 
эялинъя, белядир: гызлар дцшмян юлдцрмямиш яря эетмирди-
ляр. Бязиляри гоъалыб яр цзц эюрмямиш юлцрдц, она эюря ки, 
адяти йериня йетиря билмямишди» [168, 272-273].
Беляликля, савроматларын «дцшмян юлдцрмядян яря 




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   133




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет