Оқушылардың орфографиялық қателері, оларды болдырмау және түзету

Oқушылардың дәптерін тексеру қажеттіліг туралы мәселе принципті мәселе екені өзінен-өзі түсінікті. Жазу жұмыстарын мұқият тексеріп отыру олардың сауаттылық дағдыларын және шығармашылық қабілетін арттыруға көмектеседі. Әдіскерлер арасында оқушылар дәптерлеріндегі барлық қателерін ғана түзету керек деген мәселе жөнінде әртүрлі пікір айтушылар бар. Кейбіреулер барлық қателерді түзету керек, бірде-бір қате қалдырмау керек деп санайды. Өйткені оқушылар жазған диктантты қайталап оқыған кезде, түзетілген сөздермен бірге түзетілмеген, қате жазылған сөздерді көріп, естерінде сақтап қалуы мүмкін десе, кйбіреулер алдымен қателердің бір тобын түзетіп оларды жазғаннан кейін ғана емлелік қателердің екінші тобын түзету керек деп есептейді.

Толығымен оқушылар түсіне алатындай етіп, дұрыс тексеру керек. Ол үшін мұғалім сабаққа ұқыптылықпен әзірленуі тиіс. Егер қатені түзетуге әзірлік жүргізілмесе, сауаттылық жайына, оқушылардың оынымен жұмыс жақсарту процесіне әсер етеді.

Оқушылардың ана тілін еркін және дұрыс меңгерулері, сауатты жазуы, тіл мәдениетін терең үйренуі дәптерлерді, жазба жұмыстарын үнемі түзетіп отыруға тығыз байланысты. Бұл жөнінде мұғалімдер орфографиялық қателерді түзеткенде мынадай негізгі шараларды орындап отырған жөн:

1. Мұғалім барлық қателерді түзетіп, соңғы өтілген негізгі тақырыптан кеткен қателерінің астын сызып көрсету керек.

2. Орфографиялық өателерді түзету үшін орфографиялық шартты белгілер қолдану керек. Бұндай белгілер оқушылар үшін белгілі болуы тиіс. Қателерді түзету, олардың астын сызу тек қана оқушының қателерін тізбектеу болып табылмайды, қайта әрбір қойылған шартты белгі немесе қатенің астын сызу оқушыға орфографиялық кемшіліктерді саналықпен түзетуге көмек етеді. Бұл жұмыс оқушының жалпы білім дәрежесіне бақылау жасау жолымен жүргізілуі керек.

3. Емлелік қателерді түзеткен кезде, мұғалім оқушыларды психолгичлық және жас ерекшеліктерін, олардың орфографиялық дәрежесіне қарауы керек. Бұл жағдай кателерді түзетудің дұрыс тәсілдерін табуға көмектеседі.

4. Емлелік қателерді түзеткен кезде, орфографиялық қатенің ерекшелігін еске алу керек.

5. Мұғалімнің әрбір тексеруі оқушыға барлық жағынан әсер етуі тиіс, түзетулер жіберілген қателерді оқушының өзі сезетіндей дәрежеге жеткізілуі, оқушылардың іскерлігін, қабілеттілігін арттыруға көмекеседі.

6. Мұғалімнің емлелік қателерді түзетуі оқушыларға белгілі бағыт көрсетуі тиіс.

7. Мұғалімнің емелелік қателерді түзетуі оқушылардың орфографияны түсінуге деген белсенділігін арттыруы керек.

8. Мұғалімнің емелелік қателерді түзетуде саналық және жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге, жақыннан алысқа бірте-бірте өту принциптерін сақтауы керек.
Оқушылардың емлелік қателерін түзетудің бірнеше тәсілдері бар:

Бірінші тәсіл:сөздегі қатені сызып тастап, оған қажетті әріпті үстіне жазу.

Екінші тәсіл: сөздегі артық әріпті немесе буындарды сызып тастау, мысалы: ыстанция, минута, газета.

Үшінші тәсіл: қателесіп, бөлек жазылған сөздерді біріктіріп қосу, мысалы: баспа сөз (баспасөз). еңбек ақы (еңбекақы), шек ара (шекара), ден саулыө (денсаулық).

Төртінші тәсіл: қате біріктіріп жазылған сөздерді бөлу. Мысалы: еге білсең, уақыт та, жер де, су да жетеді. Мұндай тәсілдердің кейбір артықшылығын атап көрсету керек: Біріншіден, емелелік қателерді сызып тастау және қажетті әріпті үстінен жазу жолымен түзету тәсілі оқушылардың қателерін түзетудегі ең таңдаулы тәсілдердің бірі болып табылады. Екіншіден, бұл қолданғанда, оқушылар жазужағы өздерінің емелелік қателерін көпумен бірге, оның сипатын де тез біліп алады. Сөйтіп, оқушылардың емелеік қателерді өз бетімен түзетулеріне мүмкіндік туады. Үшіншіден, бұл тәсілді қолдану арқылы оқушылар орфографияны түзетіп қана қоймай, кеә уақытта сөдің мазмұныны немесе сөйлемнің дұрыс еместігін де айқындайды.
Төртінші тәсіл бүкіл қате морфеманың астын сызу, мысалы айтпайақ (айтпай-ақ), алт-ақ (алтыақ). Бұл тәсілдің басқа тәсілдереден айырмашылығы бар, мұнда оқушылар өздерінің емелелік қателерінің дұрыс немесе дұрыс еместігін сөз тұлғасмен салыстырып, талдау жасаумен байланыстырады. Ал, оқушы әсіресе сөз құрамын білмегендіктен көп қате жіберетіндігі мәлім, олай болса, бұл тәсілдің орфографияны меңгеру үшін зор маңызы бар. Екінші жағынан бұл тәсіл оқушылардың грамматикалық талдау жасауды үйренуіне де көмектеседі. Мысалы, оқушы қате жазылған басшылық деген сөзді талдаған кезіде, оған грамматикалық талдау жасап, сөз тұлғасына ажыратады. Сөйтіп, ол әлгі сөзді қате жазғанда, нені шатастырғанын саналы түрде түсіне алады. Мектептәжірибесінде бүкіл қате морфеманың астын сызу тәсілін мақсатқа ең қысқа жолмен жеткізетін таңдаулы тәсілдердің бірі деп білу керек.

Алтыншы тәсіл: қатенің астын сызып, үстіне әріпті жазу. Мысалы: сембеді (сенбеді), дәстір ( дәстүр).

Жетінші тәсіл: қажетті әріпті үстіне жазбай-ақ қате кеткен әріптің астын сызу. мысалы, құлын (құлұн), мазмұн(мазмын). Бұл тәсіл оқушылардың өздігінен жұмыс істеуін көздейді.

Сегізінші тәсіл: қате жіберілген сөздердің астын түгелдей сызу. Мысалы: аты адам (атты адам), ойн (ойын), бұхара (бұқара), әжәптәуір (әжептәуір) мұғалім бұл тәсілді оқушы сөз не әріп тастап кеткен кезде немесе оларды артық жазған кезде қолданады.

Тоғызынщы тәсіл: сөздердің астын сызбай-ақ, дәптерлердің шетіне шартты белгілер қою. Бұл тәсіл V-VI сыныптарды ғана қолданып қоймай, сонымен қатар тқменгі сыныптарда да қате аз болған жағдайда қолдануға болады. Қосылатын шартты белгі оқушыларға түсінікті болуы тиіс, көптеген мұғалімдердің бұл тәсілді қолданбайтындығын, оны балалар үшін қиын деп есептейтінін көруге болады. Ал кейбір мұғалімдер мұндай белгіні дұрыс қоймайды, сондықтан оқушылар белгіні түсінбейді.

Оныншы тәсіл: Дәптердің шетіне қате жазылған кейбір емелесі қиын, жазылуында әлі де болса тұрақтылық жоқ сөздерді жазып көрсету. Мысалы, нысап (ынсап), жирену (жиркену емес), жаздыгүні (жаздыкүні емес!.