Ежелгі дәуір әдебиеті бес кезеңнен тұрады
жүктеу/скачать 0,49 Mb.
|
| АЙТЫС
Айтыс - топ алдында суырып салып айтылатын сөз сайысы әдебиетінің ерекше түрі. Айтыс - эпостан гөрі нақты өмірге жақын тұрған, мадағы мен сатирасы егіз поэзия. Ақындар айтысының ерекшеліктері: ақындар өлеңдері табан астында шығарады, тосыннан айтысады, суырып салма өнерін көрсетеді белгілі бір әуенмен айтылады; айтысқа үлкен де, кіші де. еркек те, әйел де қатыс береді; "халық театрының анық. дәл ұрығы бар" (М.Әуезов). Суырыпсалмалық өнер мен ақындар айтысына Ш. Уәлиханов айрықша мән берген. Ол Г.Н.Потанинге: "Ел жақ арасындағы бітіспес қарама-қарсылық өмірдің барлық көріністерінен, тіпті аз-тойлардағы ақындар айтысынан да анық байқалады…" деп жазған. Айтыстың түрлері: 1. Бәдік. 2. Жар-жар. 3. Жануарлар мен адамның айтысы. 4. Өлі мен тірінің айтысы. 5. Жұмбақ айтыс. 6. Салт айтысы - қыз бен жігіт айтысы; ақындар айтысы. 7. Осы күнгі айтыстар • "Айтыс - сөз барымтасы, " - деп баға берген зерттеуші: (М. Әуезов) Ақындар айтысының ерекшелігі - онда "халық театрының анық, дәл ұрығы бар. деген пікірдің иесі: (М. Әуезов) • "Ақындар айтысы - өнер жарысы, сөз сайысы, " - деп айтты: (М. Әуезов) • Театр өнерінің үлгісі байқалатын ауыз әдебиеті түрі: (Айтыс) • Екі жаққа бөлініп, айтыс түрінде орындалатын тұрмас-салт жыры: (Жар жар) • Айтысқа түскен ақынның бірден бастырмалап, қарсыласын апшысын қуыра, сескендіре сөйлейтінінің себебі: (Қарсыласын жеңіп кетудің амалы) • Айтыскер ақынға тән негізгі қасиеттер тізбегі: (Суырыпсалмалылық, тапқырлық) • Айтыскер ақын бойынан табылуға міндетті емес қасиеттер тізбегі: (Сазгерлік, жазба ақындық өнер) • Адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде туындаған айтыстың ең көне түрі: (Бәдік айтысы) • Бәдік жырының анықтамасы: (Әр түрлі ауруларды емдеу ниетімен айтылатын өлең-жырлар) •Салт айтысы бөлінеді: (2-ге; қыз бен жігіт айтысы; ақындар айтысы) • Ақындар айтысының даярлығы болып табылатын салт айтысы: (Қыз бен жігіт айтысы) •Қыз бен жігіт айтысының мазмұндық-тақырыптық ерекшелігі: (Елдің тұрмыс-салтының басқа жақтарын қамтуында) "Біржан мен Сара" айтысының негізінде композитор М. Төлебаев "Біржан Сара" операсын жазды. "Біржан Сара айтысы" - түр жағынан да, мазмұны жағынан да өзге айтыстардан оқшау тұрған әлеуметтік және көркемдік маңызы бар айтыс,(С. Мұқанов) Сара Тастанбекқызы (1853-1907) қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданында туған. Көптеген өлеңдері мен "Тұзақ" атты дастаны бар. 1895 ж. Біржан сал мен, 1889 ж. Әсет Найманбайұлы мен, 1890 ж. Төребай Есқожаұлымен айтысқан. • Сара Тастанбеккызының туған жері: (Алматы облысы, Ақсу ауданы) • Құрылысы мен түрі жағынан салт айтысының ең биігі болып табылатын айтыс түрі: (Біржан мен Сара айтысы) • Қыз бен жігіт әрі ақындар айтысына жататын айтыс түрі: (Біржан мен Сара айтысы) • Әйел теңдігі мәселесін көтерген айтыс: ("Біржан-Сара") • "Біржан-Сара" айтысының негізгі түйіні, прогресшіл идея: (Әйелдің бас бостандығы) • "Біржан Сара" айтысындағы Сараның әкесінің аты: (Тастанбек) •"Біржан-Сара" айтысында Сараға теңдік, бостандық әперуге ықпал жасаған: (Біржан) • Біржан мен айтысы басына еркіндік алуына себеп болған ақын қыз: (Сара) • Қызы едім Тастанбектің, атым - Сара, Ішінен ер Қаптағай шықтым дара. Он үште домбыра алып, сөз сөйлеп ем, Келемін бір сұрінбей жеке-дара… Үзінді алынған айтыс: (Біржан мен Сара айтысы) Он үште домбыра алып, сөз сөйлеп ем, Келемін бір сүрінбей жеке-дара, - дегенді айтқан: (Сара) • Сара Біржанмен айтысқанда болған үй: (Тұрысбек) "Біржан Сара" айтысында Біржан қай ақынды дара тұлға етіп бейнелеген? (Абай Құнанбайұлын) • "Біржан Сара" айтысында: "Тәттімбет - ардагерім Арғын асқан, Қырық түрлі күй арналған бармағынан… - деген сөзді айтқан: (Біржан сал) "Ақындық, мұзбалақлын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес," - деген жолдарды айтқан: (Біржан сал); (Қолданылған тәсіл - метафора) • Біржан салдың Сара ақынға айтқан сөзі: ("Жолықпай сөзі өктемге "жүрген шығар, Ауылында Тұрысбектің өлер жері") "Кемітер қай жеріңді душпан шіркін, Адамзат озар емес өз басыңнан, " - деген сөздерді қай айтыс ақыны кімге арнап айтқан? (Біржан Сараға) • "Асылым құдай берген өз басыма, Тең келмес жеті Біржан тырнағына, " -- деген жолдарда Сара ақын айтып отырған адам: (Жиенқұл) • Сараның "Арғынға жол бермеген есіл тілі" Жиенқұлға келгенде мүдірген себебі: (Жиенқұлдың ақымақ, өнерсіз әрі дене кемістігі барлығынан) "Арғынға ұялғаннан үндемеуші ем, Есекке қосақтаулы өтті-ау күнім, "- деген сөз қай ақын қыздың өкініші? (Сараның) "Жоқ екен жүйрік иттей өлсем құным, ", "Ажал да кісі таңдап алады екен, Сол итті неге қойған алып кетпей?" - деген ашынған сөздердің иесі: (Ақын Capa) • "Біржан-Сара" айтысында Біржан сал Сара тағдырына ара түспегеніне өкпе айтатын елі: (Найман елі) • "Тұрмыстан туысымен таяқ жедім…" деген жолдар қай айтыскер ақынның өлең жолдарынан алынған? (Сараның) "Біржан-Сара" айтысындағы: "Сараны Жиенқұлға бере көрме, Қыз түгіл ер құнына келер шамаң. Бар болса сүйегінде ойлайсыңдар, Өлі тілін тірі алмас деген заман… … деген жолдарды айтқан: (Біржан) •"Біржан Сара" айтысындағы Жиенқұл сипаттамасы көркемдік тәсілдің қай түрі? Кісі емес ел намыҫын ұққандай-ақ, Ербиіп елсіз тауға шыққандай-ақ. Жиенқұл күжірейіп келер ме екен, Он мата арқасына тыққандай-ақ, (Сарказм) • "Біржан Сара" айтысының Жиенқұлға байланысты жерінде қандай бейнелі сөз қолданылған? (Ирония, сарказм) • Біржан Сараны нені тілге тиек ете жеңетіндігі: (Күйеуінің нашарлығын) • Айтыста Сараның Біржаннан жеңілу себебі: (Теңсіздік шырмауы) • Сара Тастанбекқызының: "Жалынмын жанып тұрған нөсерге өшпес, Болатпын екі жүзді алмас кеспес," - деген жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Метафора) • Мына өлең жолдарындағы асты сызылған сөздер қандай көркемдеу құралы: "Ақ иық, мұзбалақпын жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес." (Метафора) • "Қырандай желді күнге аспандаймын," - деген жолда қандай бейнелі сөз бар? (Теңеу) • Төмендегі шумақ көркемдеудің қай түрі? Көрінсін Біржан салға ай секілді: Ақ құйрық көңіл ашар шай секілді. Ұсынса қол жетпейтін арғымағым, Біржанға баламаймын тай секілді. (Ирония) •Сара Тастанбекқызы туралы жазылған еңбек: ("Тордағы тоты") • Табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің иесі болып табылатын айтыс түрі: (Жұмбақ айтысы) • Жұмбақ айтысының ең жақсы үлгісі: ("Сапарғали мен Нұржан") •Нұржан мен Сапарғали айтысы айтыстың қай түріне жатады? (Жұмбақ айтысы) •"Омарқұл мен Тәбия" айтысында сөз болатын мәселе: (Қыз бен жігіт арасындағы көңіл) • Құнанбай "Өзіңе келетін сөзді білмейсің!"-деп, Балтаны қуып шығуы қай айтысқа байланысты? ("Балта мен Шөже" айтысы) • Айтысқа түскен ақындар Шөжеге қандай мін айтқан? (Соқырлығы) •Алшынбай мен Құнанбайды өлтіре сынап, оларды қорғай сөйлеген Балтаны жеңген ақын: (Шөже) "Шолақ сиыр, көзіңді ояйын ба? Биылғы жыл соғымға қояйын ба?" Үзінді айтыстың қай түріне жатады? (Жануарлар мен адамның айтысы) "Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде, Қушолақты соялық дескеніңде, Қушолақты соғымға сойып алып, Бұржекейден көрермін көшкеніңді," - шумағы айтыстың қай түрінен алынған? (Жануарлар мен адамның айтысы) • Ақындар айтысында оза шапқан әйгілі әйел ақындардың тізбесі: (Тоғыз Тәбия, Ырысжан) Манап Көкенов айтысындағы «Қарағым, сен де сары, мен де сары» деген өлең жолдары кімге арналған? (Надежда Лушниковаға) • Осы күнгі айтыскер ақындардың тізбесі: (Ринат, Дәулеткерей Балгынбек); (Мәле Қосымбаев, Дәулеткерей Кәпұлы, Мұхамеджан Тазабек Серік Қалиев, Аманжол Әлтаев, Айбек Қалиев, Бекарыс Шойбеков, Оразалы Досбосынов (1975-2004), Серік Құсанбаев, Бауыржан Халиолла, Әбілкайы Сыздықов, Ринат Зайытов, Балғынбек Имашев, Айнұр Тұрсынбаева, Сара Тоқтамысова, Жандарбек Бұлғақов, т.б.) Бәдік айтысының ерекшелігі: (*Айтыс жанрының көне Түрі; Шамандық діни наным-сенімге байланысты) Айтыскер ақынға тән емес қасиеттер: (*Дарақылық; "Жаттандылық) Сараны Жиенқұлға атастырған ағалары: (*Есімдер; *Тұрысбек) Осы күнгі айтыскер ақындар: (*Серік Қалиев; *Аманжол Әлтаев; *Айнұр Тұрсынбаева) Мэлс Қосымбаев пен айтысқан Мұхаметжан Тазабековтің негізгі ой(лар)ы: Уа, Мәлс, тектілікке сай болайық, Бұл айтыс - шайқасатын майдан анық Арғы атаң найза ұстаған батыр еді, Атқан оғы тиетін айға барып. Іркес-тіркес іріден сөйлесеңші, Әңгіме айтқан жан болмай шайға барып. Қайран біздің қазақтың ұрпағы да, Майшабақтай барады майдаланып. (Қазақ жастарын мәрттікке, бірлікке шақыратын ой тастайды) жүктеу/скачать 0,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|