Екінші кітап Есте қалғандар

АБАЙҒА ТАҒЗЫМ ЕТЕЙІК, АҒАЙЫН!
(Абайдың 150 жылдық мерейтойынан кейінгі ой)
ен бұл тақырыпқа осыдан бес жыл бұрын да қалам 
түрткен едім1 Ол кездегі негізгі мақсат — үкіметтің 
қабылдаған қаулысын насихаттау, жұртқа түсіндіру, 
аса маңызды қағидаттарын еске салу еді. Онан бері 
қазақтың жаңа әдебиетінің, әдеби тілінің негізін қала- 
ған ұлы ақыны, теңдесі ж оқ композиторы, ағартушысы, сынгер 
сезім оятатын ойшыл философы Абай (Ибраһим) Қүнанбайүлы- 
ның 150 жылдық мерейтойы болып өтті, шығармашылығына сан 
түрлі талдау жасалды, талай-талай соны пікірлер айтылды. Абай 
тойының Қазақстаннан тыс көптеген елдерде асқан салтанатпен 
атап өтілгені оның дүниежүзілік өркениет тарихынан ерекше 
орын алған бірден бір жаңашыл, реформашыл тұлға болғанды- 
ғының тағы да бір айғағы еді.
Ең алдымен Абай кім еді, од тарих деңгейіне қалай көтеріл- 
ді? Осындай сұраққа жауап іздейтін болсақ, оны ақын өмір 
сүрген кезеңнің заңдылықтарынан бөле-жара қарауға болмай- 
тыны белгілі. Абай өмір сүрген XIX ғасырдың ортасынан XX 
ғасырдьщ басына дейінгі мезгіл Ресейдін Қазақстанды өзіне 
түгелдей қаратып алғаннан кейінгі отарлау саясатының жүген- 
сіздігіне қарамастан, далалық аймақта қалалар салып, сауда- 
саттықты күшейтіп, мектептер ашып қазақ қоғамын бүрын көріп- 
білмеген қозғалысқа түсіріп, жаңғырта бастаған түсы еді. Міне 
осындайдағы тарихи қажеттілік Абай секілді алып тұлғаны өмірге 
келтірген-ді. Оның шығармашылығының ренессанстық сыйпат- 
қа ие болтаны да осы бір шарттылықпен байланысты болса 
керек.
Олай дейтінім, егер ренессанстық, сыйпатқа ие болу үшін 
ақын шығармашылығында ежелгі дүние мәдениетінің элементтері
'Мақала бастапқысынан өнделіп берілді. (ред).
80

бой көрсетуі керек десек, Абайда бүл да бар. Алғашында мед- 
реседе оқып жүргенде Физули, Шамси, Сайхалиді, Науаи, Саг- 
ди, Фирдоусиді, Қожа Хафизді nip тұтқан Абай, есейе келе 
орыс тілі арқылы Сократты, Аристотельді оқып, көне грек та- 
рихымен, мәдениетімен, ежелгі перпатетиктердің философиясы- 
мен таныс болады. Танып-білгенін шығармаларына арқау етіп, 
өз пікірін біддіріп ой қозғайды. Ол Шығыс ренессансының алтын 
діңгегінен саналатын классикалық поэзия мен ислам пәлсафасын, 
әсіресе суфизмді, хақиқат, шариғат, тарихат, мағрифат болып 
төрт сатыға бөлінетін исламның наным-таным ерекшеліктерін 
толық меңгереді. Бүл жайында ақын өз ойларын поэзияда да, 
қарасөзде де ортаға салып, олардың кейбір қағидалары бойын- 
ша пікір таластырады. Абай үшін Аристотель, Платон, Сократ, 
Фараби, Фирдоуси, Низами, Иасауи, Гете, Байрон, Пушкин, 
Лермонтов, Крыловтар тек үстаз ғана емес, сонымен қатар 
пікірлес ойшылдар, сырлас достар, кейбір сэтте онер сайысына 
түсіп күш сынасатын сөз зергерлері болды.
Өкініштісі мерейтойға дайындық үстінде, онан кейін де жарық 
көрген жадығаттарда мәселенің бүл жағы жөнді ашыла қойма- 
ғаны. Абайдың Абай болып қалыптасуына осы бір жәйт бірінші 
себеп болды десек, екінші себеп, сөз жоқ, Абайдың ж еке басы- 
ның табиғи дарыны мен кемеңгерлігінде еді. Оның әулетінде 
үлкен дарындылық болғанын әкесі Қүнанбай мен атасы Ырғыз- 
байдың, нағашы жұртынан шыққан шешендер мен өнерпаздар- 
дың іс-қаракетінен, Абайды тәрбиелеп, өсіруге тырмысқан қам- 
қорлықтан көреміз.
Үшінші себеп қандай дегенде Абайдың өз басының көп ізде- 
ніп, көп оқып, көңілге тоқығанын айту керек. Мүхтар Әуезов 
Абай шығармашылығының үш қайнар көзі бар, бірі қазақ фоль- 
клоры мен әдебиеті, екіншісі Шығыс әдебиеті, үшіншісі — орыс 
ж әне Батыс әдебиеті деген екен. Міне осы үш саланы ол өмір 
бойы танып-білумен болған, оларды бір бірімен шебер салыс- 
тыра, толықтыра білген.
Әрине бүл айтылғандар Абай қүдіретін толық айқындай 
алмайды. Десек те, Абайды түсіну үшін осындай бір талдау 
керек сияқты. Ж асыратыны жоқ, біз осынау уақытқа дейін 
Абайды көбінесе үлы ақын, ағартушы-демократ деп есептеп, 
оның шығармашылығын ақындық жағынан ғана бағалап, ауқы- 
мын тарылтып алдық. Ақиқатына жүгінсек, Абай тек ағартушы- 
лық идеямен, демократтық бағытта өлең шығарумен шектеліп 
қалған жоқ. Ол өзімен түстас қоғамға ғана емес, бүкіл адамзат- 
қа қатысты келелі мәселелерді қамтыған суреткер.
Абай — шын мәніндегі жаңашыл, қамтымаған саласы жоқ 
алып тұлға. Поэзия, әуез-әуен, философия, онер, тарих, этног­
рафия, эстетика, педагогика, дін, тағысын тағылар... Ал осының
7 — 544
81

өзінен-ақ Абай шығармашылығының шын мәнінде энциклогіе- 
диялық сыйпатта болғаны көрініп тұратын сияқты. Абайды тану, 
өзге жұртқа да таныта білу біз үшін күн тәртібінен түспейтін 
негізгі мәселе болып қала бермек.
Абай тойына дайындық бес жыл бүрын қолға алына баста- 
ғанымен енжарлықтан ба, әлде үқыпсыздықтан ба, алдын ала 
орайластырылған біраз шаруа іске аспай қалды. Мәселен, Абай 
шығармашылығы жайлы сөз қозғала қалса, көпшілік жұрт ақын 
өлеңдерінің өзге тілдерге әсіресе орыс тіліне көңілдегідей ауда- 
рылмай жүргенін айтып жатады. Кезінде біз Ж азуш ылар ода- 
ғының жанынан қазақ әдебиетінің үздік туындыларын орыс 
тіліне аударумен айналысатын 42 адамнан түратын аудармашы- 
лар коллегиясын да қүрдық. Сонда 
біреулердің аудармашы 
мекемені қүрғаннан кейін жөндеп қүру керек қой, бұл не ма- 
зақ, Грузияда мұндай коллегия 200 адамнан құралған екен деп 
көксігенін де естіген едік. Кәдімгі, қазекеңнің даңқойлығы мұнан 
да көріне кетті. Ау, Ж азуш ылар одағы алдымен осы 42 аудар- 
машыны-ақ таңдап алып, жүмыспен қарық қалып жатса, ар 
жағын тағы да көретін едік қой. Не пайда, Ж азуш ылар одағын- 
да (өзі тілеп алса да) аудармашылармен тыңғылықты айналыса 
қоятындай қүштарлық көріне қоймады. Коллегияға басшылық 
етуді көбіне аудармашылықтан хабары жоқ, кездейсоқ адамдар- 
ға тапсыра бергендіктен, '42 аудармашының жартысын да таң- 
дап ала алмай, асқан қиыншылықтармен құрылған ұжым бірте- 
бірте өмір сүруден қалды. Енді бүл олқылықтыц орнын толтыру 
оңайға түсе қоймас. Оның есесіне келер уақыттың маңызды 
мәселесі ретінде әрдайым қазақ әдебиеті жөнінде сөз қозғалған- 
да көріне беретін жәйт болатынына кәміл сенуге болады.
Сонымен не керек, Абай шығармаларының толық жинағы 
орыс тілінде (әуел баста ойластырылған еді) шықпай қалды. 
Қазақ тілінде оның екі томдығы ж арық көрді. Ақынның жеке- 
леген кітапшалары, шығармалары ағылшын, француз, қытай, 
араб, түрік (таңдамалылары) тілдерінде басылып шықты. Абай- 
дың энциклопедиялық томы, «Абай әлемі» атты альбом-кітаптың 
ж арық көргені еліміздің мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды.
Десек те, Абай ең алдымен қазақтың Абайы болғандықтан 
ақынды әуелі өзіміз танып-білуіміз қажет. Негізгі мақсат оны 
туған халқының шын мәніндегі жансерігіне, сырласына, ақылшы- 
сына, рухани демеушісіне, әділ қазысына айналдыру. Қайсы 
біреулер қазір Абайды пайғамбарға теңеп, босқа әуре болып 
жүр. Бүл Абайды оқымағанның, оқыса да көңілге тоқымағаны- 
ның салдары болар. Әйтпесе адамның жандүниесінде пайғамбар 
пайғамбар болып, ақын ақын болып қала береді емес пе? Олар- 
ды бір біріне қарама қарсы қоюдың өзі надандық, кешірілмес 
күнә, арсыздық болып шықпайды ма?

Бақсақ, талайымыздың ой-сезімімізде Абай қалдырған іздер, 
шамасы бұл Абайды оқудың салдары болар, самғап жататын 
сияқты. Бүгінге дейін өзіміздің болмысымызда, ұлттық мінез- 
құлқымызда, әлеуметтік өмірімізде, от басындағы тыныс-тірші- 
лігімізде кездесе беретін, иісі қазақтың жанын жегідей жеп 
жүрген көп мерездің талайы Абайды ж ете білмеуден, онан та- 
ғылым алмаудан десек асылық болмас еді. Яғни ақын ата ал- 
дындағы перзенттік борышымызды, парызымыз бен қарызы- 
мызды ақтаудың бірден бір жолы да Абайды бүгінгі үрпаққа 
сан қырынан көрсете білу, соны қасиеттерін таныта отыра, 
өсиеттеріне адал болу. Сайып келгенде, бұл ауызбірлігі мол, 
инабатты, еңбекқор, бауырмал, достықты төбесіне көтерген ір- 
ғелі ел екенімізді күнбе-күнгі ісімізден таныту.
Сонда ғана «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, үстара- 
сыз аузыңа түсті-ау мұртың» деп күңіреніп өткен Абайдай да- 
наның әруағы разы болмақ. Осындай парасат биігіне үмтылып, 
Абай үрпағы деген қасиетті үғымның өзі әрқайсымызға салмақ 
салып, жауапкершілік жүктейтінін жан-тәнімізбен сезінетіндей 
жағдайға жете алмасақ, ақынға қанша жерден ескерткіш түрғы- 
зып, есімін қанша қаланың көшесіне беріп, өлеңдерін қанша 
тілге аударсақ та, тындырған шаруамыз шамалы болатыны хақ.
Осыны есте үстайықшы, ағайын!
Ж алпы, Абайдың мерейтойы барша суреткер қауымньщ 
шабытына шабыт қосып, эр салада аса дарынды туындылардың 
дүниеге келуіне себепкер болады дегі күтілген еді. Шынында да 
оның әр өлеңі тұрмақ, әр шумағынан, тіпті, әр жолының өзінен 
терең-терең ой туындалып, қилы-қилы қиял қозғауға, сан түрлі 
суретті көз алдыңызға әкелуге болатын еді. Мысалға алсақ, 
«Ж елсіз түнде ж арық ай...», «Қараңғы түнде тау қалғып», «Қан 
сонарда бүркітші шығады аңға...», «Қараша желтоқсан мен сол 
бір екі ай...» деген жолдар дарынды қылқалам шеберлері үшін 
дайьш түрған тақырыптар еді. Немесе «Бір сүлу қыз түрыпты 
хан қолында...» деп басталатын өлеңнің оқиға желісінен тағы 
бір көркем дүниенің сүлбасы көрініп түратындай болатын.
Не пайда, мұндай мүмкіндіктер толығынан пайдаланылмады. 
Тіпті комиссияның шешімімен қаулыға енгізілген Абайдың «Ес- 
кендір», «Масғүт», «Әзімнің әңгімесі» атты дастандары бойынша 
қысқа метражды кинофильмдер шығару ісі де қолға алынбады.
Расында шығармашыл қауым белсене араласатын іс көп-ақ 
еді. Әсіресе сәулеткерлердің көмегі ауадай қажет болатын. Абай- 
дың Семейдегі музейін қайта жабдықтауда ұлттық сәулет өне- 
рінің өзіндік ерекшеліктері ескерілмеген сияқты. Оның Ж иде- 
байдағы үйін алсақ, сол баз-баяғы үжымшардың дала қосына 
(полевой стан) үқсаған күйінде тағы да жападан жалғыз қалып 
қойды. Ау, Абайдың туған-туысқандары, шәкірттері, аспаздары

мен атқосшылары да өздерінің баспаналарында тұрған шығар. 
Олар неге жоқ деген заңды сұрақ әрдайым қойыла беретін 
болғандықтан Ұзақбай Қараманов (сол кездегі үкімет басшысы) 
жетекшілік еткен мерейтойлық комиссияның шешімімен Ж иде- 
байда қазақтың тіркеспе, шошала, тоқалтам, дүкен, шарбақ үй 
сияқты осы өңірге тән тұрғын жайларынан қазірде де қонақ 
түсіруге болатындай етіп, жергілікті орта қолды материалдар- 
дан-ақ кішігірім қыстау (ауыл) түрғызу көзделген еді. Оған қайсы 
бір білгіштер араласып, қыстау қайта тұрғызылмай қалды. Түбінде 
бүл мәселеге қайтып оралмасқа болмас. Өйткені, Жидебайдағы 
Абайдың қыстауын жетімсіретіп, жападан жалғыз қалдыра бе- 
руге болмайды. Бүл жағы тарихи, этнографиялық, мәдени-түрмыс- 
тық жағынан әлдеқашан орайластырылған шаруа.
Соңғы кезде Шәкәрімді Абайдың деңгейінде көргісі келетін- 
дер бой көрсете бастады. «Әр нәрсенің орны бар, бағасы бар, 
әр нәрсеге өзінше баға шығар» деп Әлішер Науаи айтқандай, 
бүл екеуінің тарихтан алған орны бар. Оны өзгертуге тырмысу 
-»'■ әурешілік, босқа әурешілік. Оларды бір бірімен «теңестіруге» 
немесе қарама қарсы қоюға қақымыз жоқ. Қалай жаныққанда 
да біз үшін Абайдың Абай, Шәкәрімнің Шәкәрім болып қала 
беретіні хақ. Өзін өмір бақи Абайдың шәкіртімін деп есептеген 
қажы-екеңнің өзі-ақ, көзі тірі болса мұндай «теңестірудің» орын- 
сыз екеніне жауап қайырған болар еді. Сол бастапкы ¥. Қара- 
м ановбасқарғанм ерейтойльіқ комиссиянын үйғарымымен Абай 
мен Шәкәрімді «жарыстырып» қоймас үшін Абайдың басына 
кесене тұрғызу, Шәкәрімнің мүрдесіне қойтас (надгробие) орна- 
ту келісілген болатын. Кейіннен бүған көңіл аударылмай, бір 
бірінен сәулеткерлігі жағынан айырмашылығы шамалы, жарыса 
орналасқан екі кесене түрғызылды.
Орнына келген шаруаның қатарына Абайдың туып-өскен 
жерінде ұйымдастырылған тарихи-мәдени ж әне әдеби-мемори- 
алдық «Жидебай-Бөрілі» музей-қорығын жатқызуға болады. 
Шынында да осы қорыққа бөлініп берілген он мың гектар жерде 
Абай заманындағы мещреу табиғат (нәубетаты мен мақүлықа- 
тын қоса), тарихи ескерткіштерімен, әсіресе олардьщ Мүхтар 
Әуезовтың «Абай жолы» романындағы айтылған оқиғаларға 
қатыстыларымен қоса қалпына келтірілген болса, тәлім-тәрбиелік, 
танымдық мәні бар, мәдени кешен бой көрсететіні даусыз еді. 
Бірақ мәселе о бастағы комиссияның үйғаруымен үкімет қаулысы- 
на енгізілгенімен, кейінгілердің көңіл бөлмеуінен аяқсыз қалды.
Мысалы, мүнда Қазақстан республикасының үлттық ғылым 
академиясының Ботаникалық бағының бөлімшесін қүру қолға 
алынған жоқ.
Менің мәселенің бүл жағьша көңіл аударьш отырғаным бүрын 
мүндағы ел қой бағудан көрі жылқы өсірумен көбірек айналыс-

қан екен. Абай елі белуардан кедетін көкорай шалғын, сулы-бүлақ- 
ты, таулы-тасты болып келетіндіктен жылқы өсірумен айналысуға 
қолайлырақ болғанға ұқсайды. Сондықтан ерте ме, кеш пе аймақ- 
тың бастапқы табиғатын қалпына келтіріп, бастау көздерін ашуға 
тура келеді. Бүл өмірлік қажеттіліктен туындалған жәйт еді.
Біз Абайга жаңа замалны ң асқақ- биігінен қарап, тағзым 
етуге міндеттіміз. Өйткені Абай мүрасының ағартушылық сый- 
патын тым баса айта бергендіктен оның шың мәніндегі ұлылы- 
ғын танытатын қырлары қағажу қалып бара ж атқан 
сияқты.
Бақсақ, Абайды оқып, үғына білудің өзі адамға бір сын екен. 
Кезінде Ахмет Байтұрсынов: «Абай сөздері жалпы адамның 
түсінуіне ауыр екені рас. Бірақ ол ауырлық Абайдың айта ал- 
мағанынан болған кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік 
дәрежеге жете алмағанынан болатын кемшілік. Олай болғанда 
айып жазушыда емес, оқушыда» деген екен. Шынтуайтына 
барсақ, бүгін де осыдан асып кеткеніміз шамалы. Көпшілік жүрт 
Абайды мектеп хрестоматиясындағы өлеңдері арқылы ғана біле- 
ді. Ж анын тілеп, қайталай оқып отырмаған соң, Абайдай асқар 
өзін алдыртар ма? Сонан барып Абайдан қалайша ақыл сүрап 
алуға болады? Теледидарға жиі шығатын кейбір әдебиетшілер- 
дің айтқаныңа қарасақ, Абай кәдімғі дидактиканың ақыныңдай 
ғана болып көрінеді. Әлдёқашан қанатты сөзге айналып кеткен 
он шақты шумақты жаттап алып, қайталай бергеннен Абай 
поэзиясының түңғиық терендігі таныла қалмақ емес.
Шын үлылық күрделіліктен көрінеді, «қарама-қайшылық» 
арқылы ашылады. Әсіресе қара сөздеріне қарағанда Абай, бірі- 
мен бірі шарпысып, қиылысып жататын талай-талай пәлсафалық 
ағымдарға бой ұсынған адам. Мүны да біліп қойған жөн.
«Ж үрегіңнің түбіне терең бойла. Мен бір жұмбақ, адаммын, 
оны да ойла» дейді ақын. Қазақ қоғамының дәл қазіргі даму 
сатысында Абай жүмбағын шеше қоямыз деу асылық та болар, 
дегенмен сол биікке үмтылмасқа болмас. Сондықтан да Мухтар 
Әуезов дүние салгалы бәсеңсіп қалган Абайтану тын серпінмен 
дамыса дейм ізГ ий тусауы аль.інған қазТрғТ түста Абайды қайта- 
дан қолға алсақ^онан үтарымыз көп.
Абай құдіретінің қыры да көп, сыры да көп. Түсінген адамды 
Абай өрісінің кеңдігі қайран қалдыратыны мәлім. Ілгеріде ағыл- 
шын саяхатшысы Джордж Кеннан 1906 жылы шыққан «Сібір 
және қоныс аударушылар» деген кітабында Абайдың филосо- 
фияны егжей-тегжейіне дейін зерттеп жүргенін, Милль, Бокль, 
Дрэпер сынды аторларды түгел оқығанын, тіпті оның Дрэпердің 
«Еуропа ой-өрісінің өркендеуі» атты кітабы бойынша қатары- 
нан екі түн (!) өзінен «емтихан» алғаны жайында жазып қал- 
дырған болатын. Ақын шығармашылығына Батыс ж әне Шығыс 
әдебиетінің терең мағыналы әсерін былай қойғанда, төл топы-

рағындағы қазақ фольклоры мен әдебиетінің шешуші ықпалы- 
ның өзі ойдағыдай ашылмай жүр. Бүл орайда, Абайдыц алдын- 
дағы «зар заман» ақындарын да зерттемеске болмас. Абайдың 
исламға қатысты философиялық, саяси-әлеуметтік, педагогтік, 
эстетикалық, мінез-құлықтық көзқарастары да қозғаусыз жат- 
қан бір әлем іспетті.
Кезінде әртүрлі себептермен ойдағыдай зерттелмеген Абай- 
дың ақындық мектебі деген үлкен сала тағы бар. Ақынның 
Шәкәрім шығармашылығына ықпалы да түрен тимей тың жат- 
қан тақырып. Мысалы «Дубровский әңгімесіндегі»: «Ат быр- 
быр, арба қүр-құр, қоңырау шылдыр» деген жалғыз жолдың 
өзінде қаншама жанды сурет, қимыл-қозғалыс, ішкі ырғақ, әуез- 
ді әуен бар деп таң-тамаша қаласың. Осындай ерен шеберліктің 
бір үшы Шәкәрімнің рухани әкесіндей болған Абайда жатса 
керек. Атышулы «Алашқа» жақындап кетсе-ақ ауызға алынбай 
қала берген Абай шәкірттері қаншама! Оларға да өздеріне лай- 
ық бағасын беруге ұмтылыс жасалған сияқты. Бірақ ол әрдай- 
ым айналысқанда ғана табысты болады. Ж алпы рухани түп 
тегін таппайынша, әдеби дәстүрін танымайынша, ақындық ай- 
наласын ашпайынша Абай бар қырыиан көрінбек емес.
Тағы бір көңіл аударатын жәйт — ақын шығармаларын текс- 
гологиялық түрғыдан мүқият зерттеу қажегтігі. Әлі күнге дейін 
әр басылымда әр түрлі алынып жүрген шумақтар баршылық. 
Өскен, өркениетті елдерде Абайдай ақындарының бір сөзі қате 
көшірілсе қып-қызыл дау болатынға ұқсайды. Ал бізде бүл 
мәселеге баса назар аударыла бермейтіндіктен Абайдың бастап- 
іуд, түп нұсқасын қалыптастыру керек-ақ.
' 
Абайдьщ композиторлығы жөнінде әркім әр түрлі пікір айтып 
жүр. Кейбір зерттеушілер онан орыс ырғағыныц әсерін көргісі 
келетінін (мүндайлармен ешқашанда келісуге болмайды) анда-сан- 
да аңғартып жүр. Қазақ әуезінен азды-көпті хабары бар адамның 
Абай әуендерінің халықтық негізін ажырата білмеуі мүмкін емес.
Осылайша тізе берсек, әлі де іске асыратындай қыруар шаруа 
бар, мүны да ойланған жөн, ағайын!

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: