Екінші кітап Есте қалғандар

қалған соң, көп ұзамай үйлендім. Балалы-шағалы болдым. Әке- 
ден жалғыз едім, ата-анамның сүйегінің қайда қалғанын да біл- 
меймін. Мүнда екінші анам қалып барады. Егер денсаулығы 
қүрғыр жараса, Алматыдан ешқайда кетпеген болар едім.
Осыны айтты да:
— Сен антүрған, сонша түңілетіндей қазақтан не жаманшы- 
лық көрдің?— деп әйелінің қылығына ренжіп, ызаға батып, 
булыққан қалпында егіліп, жылап қоя берді...
Осы екі мысалдан-ақ соғыстан кейінгі бас-аяғы жиырма 
жылдың ішінде адам санасында, мінез-қүлқында, өзара қарым- 
қатынасында болған өзгерістерді көреміз. Бәлкім бүл әлеуметтік 
ортаны эстетикалық түрғыдан игеруде мол тәжірибеге не бол­
тан халықтың жылдар бойы аяқ-қолын матап, мысқалдап жи- 
нақтаған асыл қасиеттерін жоққа шығаруға бағытталған мәдени- 
идеологиялық экспансияның, қазіргі жалпы мәдениет дейтіннің 
тағы бір айғағы болар. Тегі бізден кейінгі ұрпақ осы бір қасі- 
ретке молырақ шалдыққан болса керек.
Ал қазір ше? Қазір едде байлық жағынан жіктелу күшейді. 
Баюдан, байлық жинаудан (мүның әркімнің қолынан келе бер- 
мейтіні белгілі) басқаны ойлауға мүрсат бермейтін күн туды. 
Рухани жағынан алып қарағанда, «Шықпа, жаным, шықпа» деп 
отырған бізбен түстас қазіргі жас үрпақтың қал-ахуалы бұрынғы- 
лардікінен де мүшкіл. Егер үкімет нақтылы бағыт үстанып, жан- 
жақты бағдарлама жасап, алдын алмаса, елде қалыптаса баста- 
ған жағдай орын толмас үлттық, саяси-әлеуметтік олқылықтарға 
алып баруы мүмкін.
Қазір Қазақстан отаншылдығы (патриотизм^ деген мағынаға 
үлкен мән берілетіні байқалып жүр. Мұның бүгінгі таңда өте 
орынды қойылып отырғанына күмәндануға болмайды. Бірақ оны 
қазақ отаншылдығынан бөле-жара қараудың қисыны жоқ. Өйтке- 
ні, кәдімгі өзіміз қолдайтын жалпыға ортақ интернационализм- 
нің өзі үлттық мақтаныштан, туған жерде. қалыптасатын кіші 
отаннан, оның салқын самалынан, хош иісінен, тіпті балалық 
шақтың ертегілерінен, ән-күйлерінен, ойындарынан, сайып кел- 
генде, от басындағы наным-танымнан нәр тартатыны белгілі. 
Мүның өзі халық педагогикасымен, әулеттік тәлім-тәрбие жүйесі- 
мен, оның мүқият үйлестірілген имандылық-эстетикалық қағи- 
даттарымен байланысты өрбитін қүбылыс. Отаншылықтың да 
бірін-бірі толықтыра түсетін саяси, идеологиялық, мөдени, тари- 
хи, қүқықтық, экономикалық, түрмыстық негізде қалыптасаты-' 
ны белгілі. Ол декретпен ендіріп, немесе тиым салуға көне 
қоймайтын үрдіс. Мемлекеттің қаржысымен шет алге оқуға 
барғаннан немесе өзіне тағайындалған президенттің стипендия- 
сын алғаннан жастардың бойында отаншылдық сезім ояна қой- 
майды. Көп мәселе мемлекеттің жастарға қамқорлығының айға-

ғындай болатын тәлім-тәрбие жүйесін жасаумен байланысты 
шешілуге тиіс. Ондай ж үйе әлі жоқ. Көркем әдебиетте, киноте- 
ледидарда, бейнелеу өнерінде, ақпарат құралдарында жеткін- 
шек үрпаққа үлгі болатындай қайырымды, еліне, отанына, шын 
берілген, айрықша қылықтарымен есте қаларлық Қазақстан 
азаматының бейнесін жасауға бетбұрыс қажет-ақ.
Отаншылдық мүддесіне сәйкестеп, тарихи тақырыпты иге- 
руге де ж ете мән берілмей келеді. Әйтпесе, «қара қылды қақ 
жарған», әсіресе сатқындықты кеш іре білмеген Әйтекенің жар- 
қын бейнесі, қазақ ж үртының қамымен біте қайнасқан Теле- 
ш и кемеңгерлігі, талай рет қазақ делегациясын басқарып, Қы- 
таймен, Ресеймен, жоңгар қалмақтарымен жүргізілген келіс- 
сөздердің дем берушісі болған, дәуірінің асқан дипломаты Қаз 
дауысты Қазыбектің тапқырлығы, Абылай дәуірінің бірден бір 
әскери стратегі дәреж есіне көтерілген Қанжығалы Бөгенбай- 
дың ерлігі шығармашыл қауым үшін дайын түрган тақырып 
емес пе?
Ойлап қарасақ, «қайта қүрылудан» (1985 ж) басталған, онан 
кейінгі реформалардан нәр тартқан тәлім-тәрбиелік кеңістіктің 
тынысы тарыла бастағалы қашан. Сол 1985 жылы туған балалар 
қазір 11— 12-де десек, «үрейлі фильмдерден», жатжүрттық бое- 
виктерден, шетелдік телебағдарламалардан байқалатын озбыр- 
лық, зорлық-зомбылықтан басқа не көріп өсті? Мүны неге 
ойланбасқа.
Қазіргі қоғамға көзқарас жұрттың меншіқке, әсіресе жеке- 
меншіккё қатынасымен өлшенетін болып жүр. Солай-ақ бол- 
сын. Бірақ бұл үшін, менің пайымдауымша, ең алдымен елге 
жекешеліктің пайдалы жақтарын, шама-щарқы мен жай-жапса- 
рын тереңірек уагыздайтын ғылыми тұжырымдама, тым болма- 
са, қарапайым түсініктеме қажет-ақ.
Бақсақ, сегіз сағаттық жұмыс күні үшін күрестен екі дем- 
алысы бар бескүндік жұмыс аптасына көшуге дейін талай за- 
ман өтіпті. Оның үстіне қоғамның даму заңдылықтарын Маркс 
пен Лениннің деңгейінде айқын үғындыра білетін үстындар әлі 
туа қойган жоқ.
Ричард Никсон өзінің «Алты дағдарыс» атты кітабында: «Біз- 
дің алдымыздағы аса күрделі мақсат — тагы бір облыста ком- 
мунистермен теңесу, мүмкіндігінше оларды басып озу болып 
табылады. Коммунизмнің қүдіреті оның әскери қуатында, неме- 
се тым асырыңқырап айтылып жүрген экономикалық жетістік- 
терінде гана емес. Мұндай күш оның ең алдымен қогам алдын- 
дағы парызын түсіне білуінде, жақтастарын әрбір шайқасқа 
аттандырарда жеңіп шығуға құлшындыратын еркінде, Тек осын- 
дай рух қана көрінген дағдарыстан шығуда шешуші фактор 
болуы мүмкін» деген екен. Соңынан АҚШ президентінің қызме-

тін атқаруға кіріскенде ол осы ойын қайталап: «Америка 
бүйымтайымға бай, бірақ рухани жағынан жүдеу ел» дегенді 
айтқан.
Кейіннен сол Никсон да бізге келіп ақпараттық кеңістікті 
қалай пайдалану жөнінде ақыл үйретті-ау. Мұндайда «Төуба!» 
дегеннен басқа не айта қоярсың. Шамасы, бұрынғы кеңес идео- 
логиясында қалыптаса бастаған тірескен догматизм мен дүмше- 
лікті (начетничество) Никсон сияқты әлемге белгілі қайраткер 
де байқай алмаған болса керек, өйтпесе ол біле-тұра мұндай 
үзілді-кесілді пікір айтпаған болар еді.
Десек те, дүние жүзіндегі тепе-теңдікті бір өзі қамтамасыз 
етіп келгендей боп көрінетін Кеңес Одағының оп-оңай құлауын 
коммунистік идеяның теріс екендігінен көреміз бе? Әлде оны 
аяғына Дёйін жеткізе алмаған Коммунистік партияның немесе 
оның жекелеген басшыларының кемшілігінен болды деп қарай- 
мыз ба? Осындай қарапайым сүраққа жауап әлі жоқ, бірақ 
жауап керек-ақ.
Өйткені бүрынғы кеңестік кеңістікте «қайта қүрылуға» қар- 
сы тұра алатындай саяси күштер болған жоқ. Оны бүқпан- 
тайлап, Горбачевты «Форос түтқыны» кейпіне ендірмей-ақ, Ке- 
ңес Одағын «үшеудің» шешімімен таратпай-ақ, елдің жылдар 
бойы тірнектеп ж инаған бар байлығын талан-тараж ға түсір- 
мей-ақ, саясатты уақытша қоя түра, экономиканы реформа- 
лау жолымен де өткізуге болатын еді. Ондай мүмкіндіктер 
қарастырылмады. «Кеңес Одағы» деп отырғанымыздың өзі 
бүкіл әлем түсінігінше Россия болатын, сонда Ресей көпшілігі 
кішігірім одақтас ж әне олардың қүрамына кіретін автономия- 
лык, республикалардан аз тәуелсіздігін ж ариялаған-5а қалай, 
бүл жағы тағы да түсініксіз.
Бізде толып жатқан мекемелер, мамандар мен ғалымдар «стра- 
тегиялық» зерттеулермен айналысып жатқан ж оқ па? Нақтылы 
жауабын қазір айтпаса, қашан айтады? Бәлкім, бүл біздің елде 
ғылыми теориямен айналысатын мамандардың жетісе бермей- 
тіндігінен туындаған жәйт болар. Барлық кемшілікті қартайған 
басшыларға арта берудің де қисыны ж оқ сияқты. Олай дейтінім 
— өз елдерін тағы бір белеске көтеріп кеткен қайраткерлер 
Аденауэр де, Де Голль де, кешегі Миттеран да ж ас жігіттер 
емес еді ғой. Дэн Сияопин де қартайған шағында билікке ара- 
ласқан адам.
Мәселе кеңестік қоғамда орын алған экономикадағы екі- 
үштылықта, саясаттағы тиянақсыздықта, дағдыдағы тартыншақ- 
[гықта болса керек. Әйтсе де бүрын арамтамақтықтыц, жатып- 
іішерліктің, мезеттіц басқа да қоқсықтарының себептерін ашып, 
'оны тезірек жоюға жете мөн берілетін еді. Қазіргмүндай құбы- 
лыстарға қарсы күрес жүргізудің күнделікті айналымнан шығып

қалғаны сонша, құқық қорғайтын мекемелер «үсақ-түйекпен» 
басын қатыра бермейтің болғалы қашан. Президентіміз айтуын 
айтады, бірақ оның талаптарын түғырнамаға айналдырып, нақ- 
тылы шара белгілеп жатқан үкімет орындары жоқ.
Әлі де болса дөлдей түсуді қаж ет ететін өзекті мәселе — 
м^млекеттің сыйпатьша байланысты ол үстанатын идеология- 
ның негізгі бағыттарын айқындай түсу. Қазақстан сияқты көп- 
үлысты елде ұстанатын идеология үлттық бағытта өрбуге тиіс. 
Олай болмайынша бізге қүптарлық дәрежеде ілгері басу мүмкін 
емес.
Аяқталып келе ж атқан ғасырдың сан қилы жағдайында өмір 
сүргендіктен, қазіргі үрпақтың әр түрлі жұрттарды ж ете танып- 
біліп, дүрыс бағдар ұстауына толық мүмкіндігі бар. Ал өткен 
тарих қоғамның бәрін руға, тайпаға, үлтқа бөліп, бөтен жердің, 
бөгде елдің қосындарына, өзгеше наным-танымы, түйсігі бар- 
ларға мін тағумен келген. Мәселен, сен жамансың, өйткені 
«кәпірсің», сені қүрметтеугё болмайды, өйткені «басүрмансың» 
(о баста «мүсылмансың» деген мағынада болуы ықтимал) дейтін 
эпитеттердің түпкі мәні міне, осында жатыр. Шақырылмай кел­
ген қонақты «татардан да әрмен» дейтін әдет ғасырларға созыл- 
ған нәсілдік, діни жауласудың әзіл-оспақта қалып қойған ізі 
болса керек.
Біздің қоғам мұндай тагылықтардан алыстап кетсе де, жүрттың 
кезекте көбірек түрып қалатын жерлерінде, ығайма-сығай иін 
тірескен базарларда, қызметі (сервисі) жөнделе қоймаған жол 
қатынасында ескі аурудың жарасы ашыла кететін сәттері болып 
түрады. Өкінішке қарай, мүндайда бейпілауыздықты, арамза- 
лықты шүғыл тоқтатуды талап ететіндер табыла бермейді. Бәлкім, 
бүл да наным-таным, түйсік-түсініктің дөрекілігінен туатын 
жәйттер болар.
Туғанына бұру, теріс қылық көрсетсе де өз адамы болған- 
дықтан, қорғауға алу бүкіл халық болып айыптауға тұратын 
әрекет. Бізде мүның саяси, әлеуметтік немесе қүқықтық себеп- 
тері жоқ. Мұндай көкөңіз әдепсіздік сызы тек жариялылық жоқ 
жерлерде ғана өріс алатын құбылыс. Бәлкім бүл дарақы пікір- 
дің, біреуді біреуге айдап салудың, бақай есеппен үйымдасты- 
рылатын әзәзілдіктің, қастандықтың, бопсалаудың, бақастықтың 
онда-мұнда көріне қалатын сарқыншақтары болар.
Рулық, жүздік, жершілдік қағидаттар бойынща іріктеліп, 
жоғары қарай бой көтеретін «пирамиданың» заңғарына кім 
отырса, қызметте де соның жақтастары тагайындала қалатыны 
қазірде де кездеседі. Шамасы бұл басшы кадрларды таңдағанда 
ана жүздің өкілі, мына тайпаның топжарғаны деп іштей болса 
да, боле ж ара қарап отыратын саясатпен де байланысты болар. 
Әйтпесе, несі бар бір, ж ерде орта жүздің екі өкілі қатар отырса,

келесі жерде кіші жүздің үш адамы билік қүрса, одан төңкеріс 
бола кетпейді ғой. 
Керісінше, өзге рулардан өрбігендердің 
арасында жүмыс істеудің үлгісін көрсетсін. Өз басым руға бө- 
лінушілікті кадр тағайындаумен шатастыра берудің жақсылыққа 
апарып соқпайтынын көптен білем.
Соңғы жыддары біз тағы бір қасіретке тап болдық. Бүл қазір 
белең ала бастаған хандарды да, билерді де, батырларды да бір- 
біріне қарсы қойып, ата-атаға, ру-руға, тайпаға бөліп, жіктестіре 
бастаған сырқатпен байланысты. Мысалға алсақ, Абылай сияқ- 
ты аса көрнекті мемлекет қайраткерінің 280 жылдығы Көкше- 
тауда кеңінен атап өтілді де, оның туған, тіптен. дүние салған 
жерінде, ежелгі Түркістанда немесе ескі Шымкентте ескерусіз 
қалды. Шамасы, мәселе Абылайханда емес, оның Орта жүздің 
ресми ханы болғандығында шығар. Әйтпесе, Тәукеханға облыс 
орталығының ең үлкен даңғылының атын бергенде, Абылайды 
да үмытуға болмайтын еді. Мен Тәуке бабамыздың тарихтағы 
ролін кемсіткім келмейді. Егер ондайлар табыла қалса, өз басым 
бірінші болып қарсы шыққан болар едім. Бірак, Әз-Тәукенің 
«күнде жиын өткізетін» күлтөбесінін өзі қазіргі Ташкент уалая- 
тында, Әңгірен өзенінің Сырға қүяр тұсында орналасқан Хана- 
бад деген жерде емес пе? Оның үстіне, бүкіл қазақтың ұлы 
ханы ретінде тарихқа енген Тәукенің есімін Алматыда немесе 
Ақмолада, тіптен кез келген облыс орталығындағы аландардыц 
біріне, даңғылға беруге болатын еді. Мүны орайластырғандйр 
болған жоқ.
Ал енді қазіргі көптеп шығарыла бастаған шежірелерге кел­
еек, оларды жинап, қағаз бетіне түсіргенде де қазіргі мықты- 
лардың ыңғайына қарай үйлестіріліп, әуелі солардың ата-баба- 
сының тектілігін көрсетуге тырмысқандықтан, қарапайым ха- 
лыққа орын қала бермейтін болып жүр. Немесе жүртты даңғой- 
лыққа, ысырапшылдыққа, «бекер мал шашпаққа» (Абай) итер- 
мелейтін жүздеген киіз үй тігілетін мерейтойларды алсақ (әр 
үйде бір жылқы, жеті-сегіз қой сойылмаса, қазекеңнің көңілі 
көншімейтіні тағы бар), сонша шығынның қажеті бар ма? Ал- 
матының өзінде бір киіз үйді үш күн прокатқа алып пайдалану 
үшін төленетін қаржы 20 мың теңге түрады екен. Ал егер Аты- 
раудан немесе Маңғыстаудан алып келуге тура келсе ше? Әрине 
жергілікті мансапқорлар қалтасынан төлесе, мұндай қыруар 
шығынға бара бермеген болар еді. Бүрын клубта салтанатты 
кеш өткізіп, концерт беріп, соңьінан азын-аулақ банкет ұйым- 
дастырып та той өткізіп келдік қой. Әрбір үйге «салық» салып, 
немесе жұрттың жалақысынан үстап қалып өткізілетін «қызық- 
шылық» кімге керек? Мүны ойланған жөн.
Қазір теледидардан көркемөнердің кәсіби түрлерінен көрі 
әуесқойлықты көбірек көретін болып алдық. Әрине, үлттық

өнердің бұл екі бағытын қарам а-қарсы қоюға болмайды. Со- 
лай бола тұра, екеуінің адам бойына сіңіретін әсері әр қилы 
екенін ескермеске қақымыз жоқ. Немесе, ауылдан келген қазақ 
баласын опера тыңдауға ықыласы ж оқ деп айыптауға бола 
ма? Сөз жоқ, орыс тілін шала-ш арпы білетін қ азақ жігіттері 
мен қыздары бірден орыс классикасын тыңдау үш ін опера 
театры на бара қоймайды. М ұндайлар үшін драма, ж астар 
театры тұр. Концерттік мекемелер де тысқары қалғысы кел- 
мейді. Кезінде біздер де орыс немесе батыс еуропа классика- 
сын тыңдауға қазақ тілінде қойылатын спектакльдер арқылы 
дағдыланған едік.
Өкінішке қарай, орыс операсын қазақша қою қайсы бір 
лауазымдыларға теріс бағыт сияқты болып көрінгендіктен де 
болар, 1957 жылдан бастап, артистердің орысша айта білетінін 
тілге тиек етіп, классикалық операны қазақ тілінде қоюды мүлдем 
тоқтаттық.
Соның салдарынан өнердің классикалық түріне сусындай 
қоймаған ең потенциалды тыңдаушыларынан бой ж азып қал- 
дық. Оның үстіне, орыс операсын (арасында бірер қазақ болса 
болар) негізінен орыстардың өздері айтқаны жөн емес пе? 
Алматыда өз алдына орыс опера театрын қүру керек деп жаны- 
ғатындар да түгелдей дарақылар емес шығар. Мүны да ескер­
меске қақымыз жоқ.
Мәселе, кімнің қай тілде сөйлей алатындығында емес. Көр- 
кемдік, әсемдік әлемін игеруге уақыт керек, мерзімін өткізіп 
алса, кімге де болса оның орнын толтыру қиынға соға беретіні 
белгілі. Пісігі жетпеген туындыларды сахнаға немесе көгілдір 
экранға итеріп салып, қарап отыра беретін болсақ, қазіргі көп- 
шілік қолды жаңа мәдениет дегенге қарсы түратындай құдірет 
табыла қоймауы мүмкін.
Қазақтың қазіргі заманғы ұлт деңгейіне көтерілуі үшін басты 
шарттың бірі оның тілін ғылым мен техниканың, іскер қауым 
мен сыртқы байланыстардың, президент аппараты мен парла- 
менттің, үкімет пен ^сергілікті басқару орындарының, армияның 
тіліне айНалдыру — дейтін болсақ, мүнда өнерге де қатысты 
шешімін күтіп түрған мәселелер жеткілікті. Осы түрғыдан алып 
қарағанда, орталық баспасөзде жарияланған «Қазақстан рес- 
публикасы тіл саясатының түжырымдамасы» мен бірге «Тіл 
туралы заңның» жаңа жобасының ұсынылғаны қүптарлық бол- 
ды. Осыған байланысты, бәлкім, 1944 жылға дейін республикада 
жүргізіліп келген қазақ тілін білуге ынталандыру саясатына 
қайтып оралған да жөн болар дегім келеді.

ҮМІТ ПЕН КҮДІК ЖЕТЕГІНДЕ
азақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялап, де- 
мократиялық дамудың кең соқпақты болмаса да қа- 
лыс-қалтарысты даңғылына түскен кезеңі 90-жылдар- 
мен тұстас келді. Бүл мезеттін бір ерекшелігі М. Гор- 
бачевтың «қайта құрылуынан» бастап Коммунистік 
партияның бұрынғыдай шаруашылық мәселелеріне тікелей ара- 
ласа бермейтін болып алғанында, ал кеңестердің шын мәніндегі 
үкімет орындары ретінде аяғынан тік тұрып кете қойңағанында 
еді. Мұның өзі бізден, партия қызметкерлерінен әдістеме, стиль 
мәселелеріне барынша ұқыптылықпен қарауды талап ететіндік- 
тен партияның идеологиялық аппаратын шамамыз келгенше ық- 
шамдап, тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік беретіндей етіп қайта 
қүруға тура келді.
Партия мен үкіметгің тізгінін бір басшының қолына үстату 
да жоғарыдан шешілген шарттылық болғанымен мезгіл талабы- 
нан туындалғаны көп үзамай-ақ басқару жүйесінің қызметінен 
көріне бастады.
1988 жылдың ақпан айынан бастап Орталық Комитетке хат- 
шы болып қызмет істеп үш жылда Республикада партиялық 
идеологияның әрбір саласын үйлестіруге көптен танымал, қыз- 
метіне берік, көпшілігі менімен бұрыннан да қатар істесіп келе 
жатқан адамдар басшылық етті.
Мәселен, мәдениет бөлімін басқарған белгілі жазушы, публи­
цист, өнер зерттеушісі Камал Сейітжанұлы Смайыловты алсақ, 
сіз оған қанша «ағынан жарылғаныңызбен» алдыңызда ашыла 
қоймайтыны болмаса (шамасы, өзгені сөйлетіп қойып, өзі тың- 
дайтынға дағдыланған болса керек), оның қарапайым, іскер 
басшы ретіндегі бар болмысы менің көз алдымда қалыптасқан 
еді. Республика өмірінде Камалдың публицистік назарынан тыс 
қалып қоятын мәселе бола бермейтінін, басқа шауасын былай 
қойғанда, соңғы кезде ж ары қ көрген «Жолданбаған 27 хат» 
(1992 ж.) атты еңбегінен де аңғаруға болады. Мүнда автор 
жұрттың көкейінде жүретін көп сұраққа жауап іздеп, қарама 
қарсы пікір айтып, дәйекті тұжырым қалыптастыруға тырмыс- 
қан. Өкініштісі, осындай соны тақырыпқа бетбүрыс жасаған 
туындыға жұртшылық тарапынан жеткілікті мән беріле қойма- 
ғаны. Әйтпесе автордың өзара байланысты болғанымен, қара- 
ма-қайшылығы мол саясат пен парасат секілді екі құбылыстың, 
тағы басқа да мәселелердің арақатынасын ашу үшін қаншама 
құжаттарды ақтарып, нақтылы деректер іздестіргеніне көңіл 
аудармау мүмкін емес еді.
Идеология бөлімін басқарған Альберт Александрович Усти­
нов те қаламы төселген жазушы, партиялық идеология саласын-

да көптен бері қызмет істеп келе жатқан, өз ісіне мығым қыз- 
меткер еді. Ж асыратыны жоқ, алғашында Установлен арамызда 
ептеген түсініспеушілік те болды. Мысалға алсақ, сол 1988 жылғы 
11-мамырда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінде өткі- 
зілген ұлтаралық қатынастарға арналған ғылыми-сарамандық 
конференцияға дайындық үстінде бөлім меңгерушісінің Орта- 
лық Комитет ұстана бастаған бағытпен келісе бермейтіні белгілі 
болды. Ол түзген баяндаманың жобасында республикада көптен 
бері қалыптасқан тәртіп бойынша мәдениет пен өнердің қаржы- 
ландырылуы «қалған-қүтқан» қағидатпен іске асырылып келге- 
ні, қүрметті атақтардың өзі де көбіне өнер қайраткерлерінің 
азғантай ғана астаналық тобына беріліп, шетелдік гастрольдер- 
ге, фестивальдар мен конкурстарға да негізінен солар қатынас- 
ып келгені жайындағы бастапқы тезис менің келісімімсіз-ақ 
алынып тасталып, оның орнына Республикада жылдар бойы бір 
ғана қазақ үлтының мәдениеті мен өнерін қаржыландыруға жете 
мән беріліп, өзге ұлыстардың шығармашылығына мардымды көңіл 
бөлінбей келді деген пікір айтылыпты. Ашу-ыза кернеп, ел 
арасында ылаң салуға бағьггталған мүндай жалған, қасаңқы пікірді 
қостай алмайтынымды айтып, оны баяндаманың жобасынан 
алғызып тастадым. Ол бұған қатты ренжіп, Колбинге барып 
шыққаннан кейін, онан да қолдау таба алмаған соң, айтылған- 
дармен келісуге мәжбүр болды да бастапқы тезис қайта қалпы- 
на келтірілді. Әйтсе де соңьшан баяндаманы кітапша еткен кезде 
азғантай ғана түрін өзгерткен болып, негізгі ойын қалдырып 
қойыпты. Мүны кейіннен білдім.
Ж асыратыны жоқ, Орталық комитеттің ғылым және оқу 
орындары бөлімінің меңгерушісі Наурызбай Мүқитановпен де 
тіл табыса алмадым. Оның басты себебі — бөлім меңгерушісінің 
біреудің айдап салуымен болса да, нақақтап нақақ, жазықсыз 
айыпталған белгілі ғалым Нәдір Кәрімұлы Надировқа қарсы 
ұйымдастырған арандатушылығымен байланысты еді.
Орталық комитетке хатшы болып сайланғаннан кейін мен 
Надировтен бас-аяғы үш-төрт айдың беделінде сегіз рет шағым 
айтқан хат алған болатынмын. Мұқитанов болса, оларды «бүрын 
да тексерілген, айтылғандары расталмайды» деген тәртіп салып, 
әрдайым «жауып» келген еді. Бөлім меңгерушісіне сенім артып 
мен де қол қойып бере беріппін.
Ал енді тоғызыншы рет шағым келгеннен кейін, жоқ, мұнда 
бір гәп бар, неге шағымшы арыз беруін тоқтатпайды деп Нади- 
ровты шақыртып алдым да Мұқитановпен екеуін мәжіліс сто- 
лына қарама-қарсы отырғызып, арыздарды өзім талдауға кіріс- 
тім. ф ірақ мұнымнан ештеме шыға қоймады. Бүл екеуінің бір- 
бірімен жұдырықтасудан да тайынбайтынын байқап, Мүқита- 
новты біз осындамыз ғой, тағы да кездесіп пікір алмасармыз,

әзірше бара тұрғаныңыз жөн болар деп шығарып салдым да 
Надировтен 40 минут ішінде біраз мәселені дәддеп алдым. Қо- 
лындағы құжаттарын көріп шықтым.
Байқап қарасам, академиктің ғалымдығы 
түгіл азаматтық 
хұқына да шабуыл жасалған екен. Әйтпесе бөлімнің бір нұсқау- 
шысын соңына бірнеше ай бойы салып қойып, ғалымның қыз- 
мет еткен немесе іс сапарларында болған жерлерінің бәрінен — 
Хабаровскіден, Киевтен, Мәскеуден, Шымкенттен, Атыраудан 
арына тиіп, беделін түсіретін «жадығаттар» жинайтындай, Мүқи- 
танов пен оның дем берушісінің бастарына не күн туған деп 
ойланып қалдым. Ал, енді мүндай қасаңқы әрекеттерден де 
ештеме шыға қоймаған соң, оған Академияның ғалым-хатшысы 
лауазымын Атыраудағы мұнай химиясы жөне табиғи түздар 
ғылыми-зерттеу институтының (Надировтың бүрын басшылық 
етіп келген үжымы) қоғамдық негізде, жалақысыз қызмет етуге 
орайластырылған директорлығымен қоса атқарып, қағидатсыз- 
дық көрсеткені (?) үшін партиялық жауапкершілігін арттырып 
қана қоймай, оның қатарынан шығаруға дейін қам жасалған. 
Ол аз дегендей, ғалым-хатшыны тікелей қатысы болмаса да, 
бюджеттік қаражатты қаралған баптарына сай пайдаланылмаға- 
ны үшін де айыптаған. Өзінің ғалымдығына да күмән келтіріл- 
гендіктен, Надиров Одақтық ғылым академиясының президиуы- 
мынан арнайы анықтама сүратып алып, тексергендердің қолы- 
на үстатуға мәжбүр болған.
Тексерудің нәтижесі осылай бола тұра, 3. Камалиденов тө- 
рағалық еткен Ж оғарғы кеңес президиумы оны Қазақ ССР 
ғылымына еңбегі сіңген қайраткер деген қүрметті атағынан 
айырган, Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлыгының иегері болуға да 
қақы ж оқ деген шешімге келген.
Кейіннен мәселе Қазақстан Компартиясы Орталық комите- 
тінің бюросында қаралып, Надировке қойылған «айып» түгел- 
дей ж оққа шығарылып, ғалымның үлағатты есімі қалпына кел- 
тірілді. Оны қүрметті атағынан айырған жарлығын Жоғарғы 
кеңес президиумы да қайта қарауға мәжбүр болды. Тек бір ғана 
өкініштісі, бәлкім, бұл мәселеде мен де табандылық көрсете 
алмаған шығармын, әйтпесе, ғалымның арына тиіп оны сонша- 
лықты жәбірлеген адамдар жазаланбай қалып қоймаған болар 
еді.
Бюро мәжілісі өтісімен-ақ, шамасы Камалиденовтың арала- 
суымен болар, Мәскеуден біреулер телефон соғып, бір қаулы- 
ның жобасы бойынша пікір алмасу үшін Мүқитановты бір-екі 
күнге Орталық комитетке жіберіп алуды өтінді. Қарсы болға- 
ным жоқ. Ертеңіне Мұқитанов Мәскеуге жүріп те кетті. Мен 
сөйтіп жүрсем ондағы бөлім меңгерушісінің орынбасарларынан 
біреу Колбинге телефон соғып, үстімнен шағым айтыпты.

«Мұқитанов сияқты дарынды қызметкерге Ж әнібеков күн 
көрсетпейтін қүсайды, өзіңіз араласпасаңыз жағдай қиындай 
түсуі мүмкіи» дегенді есітіп, шыдамы таусыла бастаған бірінші 
хатшы:
’ 
— Ау, сіз не айтып тұрғаныңызды өзіңіз үғасыз ба? Мұқи-
тановтың қандай қызметкер екенін біз сіздерден гөрі жақсырақ 
білетін шығармыз. Мүндай тәкапбар, көкөңіз адамды өмірімде 
кездестірген емеспін. Оның кішкентай ғана болмысына сонша- 
лықты зүлымдықтың қалай сыйып түрғанына қайран қалам. 
Сізге рахмет, уақтылы сақтандырдыңыз. Келсін, көріп алайық»— 
деп бөле-жара айтып, телефон трубкасын орнына қойыпты.
Мәскеуден қайтып оралған Мұқитанов пен Колбиннің а ра­
ем нда қандай әңгіме болғанын мен білмеймін. Мүқитановтың 
маған келіп, болған іске кешірім сұрап, бүған көңіл бөлмей-ақ 
қоюымды өтінгені есімде қалды. Соның артынша ол Қазақ 
мемлекеттік университетіне проректорлық қызметке ауысты. 
Онда тұңғыш рет балама кандидаттар үсынылған жоғарғы кеңес 
сайлауына академик Ө. Жолдасбековпен бірге дауысқа түсіп, 
жеңіліп қалды да, басқа қызметке ауысып кетті...
Менің көңілімді азынаулақ болса да жабырқаңқылыққа түсір- 
ген, белгілі бір есеппен орайластырылған аппараттағы алғашқы 
қастандық әрекеттер осылай аяқталған еді. 
Соңынан мен деГ 
өзімді қатаң ы рақ үстап, м інез көрсете бастадым. Әңгіме 
Шәкәрімнің, Ахмет Байтұрсыновтың, Мағжан Ж ұмабаевтың, 
Ж үсіпбек Аймауытовтың, әсіресе Міржақып Дулатовтың «ісін» 
қайта қараумен, кезінде өрескел қателіктер мен бүрмалаушы- 
лықтарға жол берген партиялық құжаттардың күшін жоюмен, 
«Наурыз мейрамымен», Солженицын сияқты «керең де кердең 
сәуегёйдің («Егемен Қазақстан») «Комсомольская правда» газе- 
тінде жарияланған сандырағымен, сол сияқты қазақ тілінің 
мәртебесін көтерумен байлағіысты болғандықтан қол қусырып 
отыра беруге болмайтын еді.
Әсіресе кейіннен қазақты ң «бес арысы» атанып кеткен 
Шәкәрімнің, Ахмет Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, 
Ж үсіпбек Аймауьгговтың, Міржақып Дулатовтың «ісін» қайта 
қарайтын Орталық Комитеттің комиссиясы жүмыс істей баста- 
ған тұста «алашордашыларды ақтап жатыр» деп менің өзіме 
шабуыл жасағысы келгендер неден де болса тайынатын емес еді.
Осындай шетін жағдайды ескере отыра, мәселені бігістіру 
мақсатымен Қазақ ССР Былым академиясының вице-президен- 
ті, академик Ж абайхан Әбділдин басқаратын, құрамына «бесеу- 
дің» жақтастары да, қарсыластары да, тіптен «бітіспес» жаула- 
ры да енгізілген Орталық Комитеттің арнайы комиссиясының 
алғашқы мәжілісінде алдымен өзіме сөз сөйлеуге тура келді. ^
— Өз басым бүгін «қылмысты істерін» қайта қарауға кіріс-

келі отырган Шәкәрімді, Ахмет Байтұрсыновты, Мағжан Ж ұма- 
баевты, Ж үсіпбек Аймауытовты, Міржақып Дулатовты жалгіы- 
лама білетінім болмаса, олардың шығармашылығымен танысты- 
ғым шамалы адаммын. Біз солай өстік. Істеген «қылмыстарын» 
да біле бермейміз. Ал сіздер, алдыңғы қатарда отырған ағалары- 
мыз — академик С. Кеңесбаев, академик М. Қаратаев, ақын Ә. 
Тәжібаев, ғалым-филолог Ә. Шәріпов, кімнің кім екенін жақсы 
білесіздер. Бүлар нендей қылмыс істеді, нені бүлдіріп қойды, 
айтыңыздар. Ал қазір айтпасаңыздар, қашан айтасыздар, оны 
да біліп алайық. Қашанғы «жабылған қазан жабулы» қала бе- 
реді.
Мен, әрине, Мағжанды немесе Жүсіпбекті оқымайын деп 
жүргенім жоқ. Кітаптарын табу қиын, сирек қордан да әлдеқа- 
шан алынып тасталған, архивтен де мардымды ештеме таба 
алмадық. Ендігі бар үміт елдіц қолында сақталғандарында, Бірі- 
гіп жүмыс істесек, Прокуратура, Сот, МВД, КГБ бізге көмекте- 
сер деп ойлаймын, көп нәрсенің бетін ашып алуымызға болаты- 
нына кәміл сенемін. Үсыныстарыңызды соза бермей, тезірек 
дайындаңыздар.
Осыны айттым да залға қарадым. Ақсақалдар ләм деп аузын 
ашпай отырып қалды. Екінші қатарға орналасқан орта буынның 
өкілдері (олардың арасынан Ә. Әлімжановты, Р. Сыздықованы 
т. б . көріп отырмын) у-шу болып, «осылар қүрымай жақсылық 
бола қоймайды» деп ақсақалдардың атына қатты-қатты сөздер 
айтып жатты. Үшінші қатарға орналасқан жастар жағы да езде- 
pi түжырымдаған мәселелерін ортаға салып, пікір алмасып 
жатқандай көрінді.
— Ал енді комиссияньщ төрағасы академик Ж . Әбділдинге 
сөз берейік, жұмыс барысында кездесіп, ақылдасып түрайық. 
Прокуратура, Ж оғарғы сот, МВД, КГБ орындары да архивін 
ашып, комиссияға көмек көрсететін болсын.
Осыны айтып, мен орнымнан тұрдым. Менің кетіп бара 
жатқанымды көріп С. Кеңесбаев: «Өзбекқали, мен саған алғыс 
айтайын деп едім, жасының ұлғайғанына қарамастан, бірі ака­
демик, бірі корреспондент мүше болып Академияның алғашқы 
қүрылтай жиналысына қатысқандардан қалған Кеңесбаев пен 
Базанова ғана екен. Оларды сол бұрынғы жалақысымен Акаде- 
мияның Президиумына ақылшылар (советниктер) етіп қалды- 
рыңыздар деген екенсің. Сол үшін саған көптен көп рахмет»— 
деді. Бірақ бүгінгі комиссияда қаралғалы жатқан мәселеге қа- 
тысты тағы да ештеңе айтқан жоқ.
Бір ай өткеннен кейін С. Кеңесбаев Әбділдинге барып: «Ана- 
да әлгі хатшы бала бізге нендей тапсырма берген еді, ұмытып 
қалыппын, құдай жарылқағыр, өзің тағы да бірдеме айтып түсін- 
дірші» дегенді айтыпты. Әбділдин тәптештеп тағы да түсіндіріп

бергеннен кейін «Казахстанская правдаға» А. Байтұрсыновтың 
ғалымдығы жайлы орта қолды ғана мақала ж азып беріпті.
Комиссия жұмысының барысында М. Ж ұмабаевтың 1960 
жылғы сот арқылы аяқталғаны жөніндегі құжаттың жоғалып 
кеткені белгілі бодды. Ал қалған төртеуі жайлы ондай мәселе 
қою да ешкімнің ойьша келмепті. Мағжанның сот арқылы ақтал- 
ғаны жайлы қаулы жесірі — Зылиха әжейдің қолындағы көшір- 
месі арқылы қалиына келтірілді. Ал қалғандары жөнінде мәселе 
комиссия арқылы қойылып, тез арада өзінің шешімін тапты.
Тағы бір қиыншылық Орталық Комитеттің арнайы комис- 
сиясының ұсынысымен саяси жағынан ақталған аса көрнекті 
ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің шығармаларын бастыру- 
мен байланысты еді. Мәселен, Мағжанның өлеңдерін Зылиха 
әжейдің көмегімен ғана жинастырып алдық. Соның алдында 
ғана әж ей шөбере қызымен бірге менде болған еді. Сәлемдесіп 
болғаннан кейін:
— Қарағым, менің кәрі қойдың жасындай да ғүмырым қал- 
ған ж оқ шығар (ол кезде әжей 94 жаста еді), ол жағы бір аллаға 
мәлім. Тым болмаса Мағжанымның бір томдығын қолыма ұстап 
өліп кетсем деген арманым бар еді. Соған жетсем деген едім 
деп көзіне ж ас алды. Мен:
— Әжей, амандық болса ол тілегіңізге де жетесіз. Қазір 
«Жазушы» баспасы Мағжанның бір томдығын дайындап өнді- 
ріске тапсырды. Тез арада ж ары қ көріп қалар. Оған сене берің- 
і з д е д і м .
Осы бір сәтте Зылиха әжейдің шөбересі сөзге араласып:
— Ағай, сіз «Айсұлу әлде қай сүлу» деп басталатын атамның 
өлеңін білесіз ғой. Сол Айсұлу осы кемпір. Өзінің Мағжанын 
ешқашанда үмытпайды. Шынында да кітаптың ж арық көруін 
тездететін қүдірет болса, әжемнің бақытының шегі болмас еді,— 
деп сөзін аяқтады. Мен оған:
— Солай болады, қалқам, сенің өзіңнің де мәселені қадаға- 
лағаның жөн болар. Ж әрдем керек болса телефон соғарсың.
Екі күннен кейін «Жазушы» баспасы Мағжанның бір том- 
дығына қазақ поэзиясының ақсақалы Әбділда Тәжібаевтың алғы 
сөз жазатыны келісілгені жайында хабарлады. Мен Әбекеңнің 
«сақалын» ғана емес, ақындығын сыйлап, қарсылық білдірген 
жоқпын.
Мүны естіген Зылиха әжей 60 жылдарда Мағжанды қаралау- 
ға бар күшін салған Ә. Тәжібаевтың мезгіл талабымен өзгере 
қалып, оған басқаша баға бере бастағаны үятсыздық. Мағжан 
Ж ұмабаев пен Әбділда Тәжібаевтың есімдерін бір кітаптың ішіне 
қатар орналастыра көрмеңіздер. Бүл Мағжанның әруағын қор- 
лау, сыйламағандық болар еді,— дегенді айтыпты.
Енді қайттік деп «Жазушы» баспасының директоры Қ. Най-

манбаевқа телефон соғып, мүмкін Ж . Аймауытовтың 1925 жылы 
жазылған тәп-тәуір алғы сөзімен шығарсақ қайтеді десем, сол 
күні бір жалпы дәптердің бірнеше бетін толтыра, көсілте қаріп- 
термен жазылған Ә. Тәжібаевтың хаты келді. Онда: «Сен неге 
түсінбейсің, мен де Магжанның алдында арымды тазалап алуым 
керек емес пе?»— деген өкпе айтылған екен. Тағы да Найман- 
баевпен хабарласып, Зылиха әжеймен кездесіп бір келісімге 
келу керек екендігін ескерттім.
Не керек, әжеймен араға Мағжанның туысқандарын салып 
жүріп, ақыры Ә. Тәжібаевтың да, Ж . Аймауытовтың да жазган 
алғы сөздерін бірдей басып шығаруға келісімін алыпты. Өкініш- 
ке қарай, Ә. Тәжібаевтың жазғанынан Мағжанның әруағы ал­
дында кешірім сүраған немесе «арын тазалап алуға» тырмысқан 
пиғыл көре алмадым.
Бүл кезде менің «достарым» да бостан-бос қарап отыра ал- 
майтындай еді. Бірде, мен Алматыда жоқта, Орталық Комитет- 
тің .бюросының кезекті мәжілісі жабылар алдында, басқа жағ- 
дайда «тәңір жарылқағыр, өз басыңды-ақ қарық қылып ал» деуге 
түрарлық, «сау» жүретін уақыты бола бермейтін бір азаматтың 
«талап» етуімен Республиканың «бас идеологи» жөнінде мәселе 
қаралыпты. Бірақ Бюро мүшелерінен қолдау таппағаннан кейін 
Нүрсұлтан Әбішүлы әңгімені аяқсыз қалдырыпты.
Мұны мен іс сапарынан қайтып оралған соң жабық бюро 
мәжілісіне қатысқандардан естідім де Ануфриевке (екінші хат- 
шы): «Мынауыңызды тоқтатыңыз, әйтпесе менде де ауыз бар, 
тілім де жеткілікті» дедім. Ол болса «күшік үреді, керуен көше- 
ді» дегенді айтып, көңілімді жұбатқандай болды.
А. Устинов басқа қызметке ауысып кеткеннен кейін оның 
орнына бүрынғы оқу министрі, соңынан министрлік кеңейтіліп, 
Білім министрлігінің мәртебесіне ие болғанда министрдің бірін- 
ші орынбасарлығына тағайындалған М ырзатай Ж олдаебеков 
келді. Расын айтсам, бүрын министр болып, алдын-ала дайын- 
дап берген қағазға қол қоя салуға дағдыланған осы бір азамат- 
тың қанша іс тәжірибесі мол десек те, аппарат қызметіне 
құнтсыздығы көріне бастады. Ол кезде біз қазақ, үйғыр мектеп- 
терінің оқыту жоспарына, бағдарламаларына жастарға иманды- 
лық-эстетикалық тәлім-тәрбие беру ж үйесін енгізу жөнінде 
үкіметке үсыныс әзірлеп жатқан едік.
Бір жолы мен оған: «Мырзатай, бөлімнің атынан үсынылға- 
нымен пісуі жетпеген қүжатқа мазмүнымен таныспай-ақ қол 
қойып, маған жібере салғаныңа жол болсын» деуім мүң-ақ екен 
ол бірден шарт кетіп: «Сіздің қыр соңыма түсіп алғаныңызға 
қарағанда, мені Камалиденовтың адамы деп жүрген шығарсыз. 
Мен ол кісіні танымаймын да, тіптен білгім де келмейді» дегенін 
естігенде өз қүлағыма өзім сенбей, «Ау, мынаған не болған,

сонша қымсынатындай, Камалиденов мемлекеттік қылмыскер 
емес қой, қызмет бабында кемшілік әркімнің басында бола береді, 
сонда не, Зақаш Камалиденұлының кезінде қызметке тағайын- 
далғандардың бәрі бүгін табанын жалтыратуы керек пе? Ж оқ, 
тым келте қайырады екенсің, жігітім» деген ойға батып, есікті 
таре жауып, кабинеттен шығып бара жатқан қызметтесімнің 
жотасына қарап қала бердім. Мен оны ентігін бассын дёген 
оймен тоқтатқан да жоқпын, тек он бес минут өткен соң қай- 
тадан шақырып алып, инциденттің осымен біткенін үқтырған- 
дай боп, басқа бір өтініш айтып, шығарып салдым.
Нурсултан Әбішұлы да, мен де қазақтың көне дәстүрін, 
түрмысын, ауыз әдебиетін қадір тұтатын ғалым ретінде Мырза- 
тайга ерекш е көзқараста болатынбыз. Бірде мен Жолдасбеков- 
ке жұмыстан кейін бір ж аққа барып қайтатынымызды ескерт- 
тім. Бүл Қазақ ССР өнеріне еңбегі сіңген қайраткер, педагог- 
хореограф Ольга Всеволодовна Всеволодская-Голушкевичтің бас- 
шылығымен қазақ билеріне машықтанатын «Алтынай» халық 
биі ансамблін құруға қам жасалып ж атқан кез болатын. Оған 
Мырзатай секілді дәстүрлі өнерге қанық азамат бас-көз болса, 
ж ас ұжымның тезірек аяғынан тұрып кетуіне болады екен-ау 
деген үмітпен репертуарымен таныссын деп ансамбльдің репе- 
тициясына шақырган едім.
Ол болса бұрын-соңды өзі көрмеген қазақтың ежелгі халық 
билеріне де, би-ойындарына да, этнографиялық ұлттық киім- 
кешегіне де қызыға қойған жоқ. Керісінше, өзінің мұндай ұсақ- 
түйекпен айналысуды қаламайтынын аңғартқан боп: «Өз-еке, 
сіз мені жақсы отырып дем алатындай бір орынға жетелеп келе 
жатқан шығар десем, репетицияга алып келгенсіз бе, қалай» 
деп әңгімесін әзіл-оспаққа айналдырмақ болды.
Сонан кейін-ақ, мен Мырзатайды мұндай мәселелерге ара- 
ластыра бермейтін болдым. Өйткені бөлім меңгерушілерініц 
қайсысын алсақ та біздегі идеологиялық комиссия арқылы қа- 
былданған «Ж аңарып жатқан қоғамдағы мәдениет», «Бұқара- 
лық жұмыстың саяси әдістері», «Ж астарга имандылық-эстети- 
калық тәлім-тәрбие беру жолдары», «Қазақстандағы тіл саясаты 
мен тіл құрылысы», тағысын тағы тақырыптар бойынша басшы- 
лыққа алынатын тұжырымдарды партия ұйымдарына ұсынуға 
қатысты өз міндеттері де басынан асып жататын.
Көп ұзамай Мырзатай Ж олдасбеков президент аппаратына 
қызметке ауысты да оны алмастырған Қуаныш Султанов пар- 
тиялық идеологиямен байланысты мәселелерді мезеттің талапта- 
рына сай қайта реттеуге кірісіп те кетті. Ал, мезеттегі жағдай 
көңіл жұбататындай емес еді.
Басқаны былай қойғанда, партия өзінің төл ісі болып табы- 
латын идеологиялық қызметтің өзіне немқұрайды қарай баста-

ғаны сонша, Мәскеуден бұрынғыдай күнделікті тапсырма, ба- 
ғыт-бағдар ала бермейтін болғанбыз. Партиялық идеологияға 
қатысты көп сүрақ, ұсыныстар жауапсыз қала беретін.
Мәселен, 1989 жылғы Жоғарғы Кеңес сайлауына дайындық 
үсгінде КПСС Орталық комитетінде болтан кенесге партия бас- 
шылығы бізден, идеология қызметкерлерінен, сайлау науқанына 
араласпауды талап етті. Мүны кім қалай үқса, солай басшылыққа 
алды. Ал сайлаудың нәтижесі ойдағыдай болып шыға қоймаған- 
нан кейін, бүған партия комитеттерін жазғырған сөгіс естідік.
Тағы бірде Мәскеудегі Қоғамдық ғылымдар академиясында 
болған семинар-кеңесте маған да сөз тиіп қалды. Мүмкіндікті 
пайдаланып қалмақ болып: «Біз осы қазір ленинизмге қандай 
көзқарастамыз? Босқа әурешілікке салынып жүрсек, турасын 
айтыңыздар. Орталық Комитеттің үстанатын бағытын, пікірін 
біз де біліп алайық. Әйтпесе мерзімді баспасөзде, телерадиоха- 
барларында Ленинге, оның іліміне ашықган-ашық шабуыл жа- 
сала бастағалы қашан? Әлде жағдай осылай жүгенсіз кете бере 
ме?» дегенімде кеңесті жүргізіп отырған хатшыдан Ленин ес- 
керткіштеріне кептеуіл қоюды үмытпаңыздар дегенді ғана есті- 
дік. Мен бұған қанағаттана қоймай: «Бізде Қазақстанда, әзірше 
Ленин ескерткішгеріне қауіп-қатер төніп түрған жоқ. Әңгіме 
бүгін ескерткіштерді ғана емес, ленинизмді қорғау жөнінде, болып 
отырған ж оқ па?» дегенімде төрде отырған партия ардагерлері- 
нің, залдың ықыласынан басқа эсер алатындай ештеме көре 
алмадым.
Әлі есімде Бас хатшының ереуілге шыққан Донецк кеншіле- 
рінің өкілдерімен кездескенде сөйлеген сөзінде сіздер төменнен, 
біз жоғарыдан қысым жасап көрейікші, сонда жағдай түзелмей 
көрсін — дегені. «Ау, бүл адам кімді қыспаққа алмақшы, партия 
мен үкімет басындағы өзінің дәрменсіз сыбайластарын ба, әлде 
станокта тұрып жүмыс істейтін, металл қорытатын, қүрылыс 
тұрғызып, мал бағып, егін өсіріп, заттық игіліктер жасап жат- 
қан миллиондаған қатардағы коммунистерді «тәртіпке щақыр- 
мақшы ма» деген жауабы ж оқ занды сұрақ біздің қай-қайсы- 
мыздың болса да көкейімізде қалып қойды.
Қазіргі басшылар митинг атаулыға онша мән бере қоймай- 
тын болып алды ғой, ал ол кездегілер митингке біреулер жина- 
лып жатыр десе-ақ орындарынан үдере түрегелетін. Бірде таң- 
ертеңгі сағат 9-дан бастап Респүбликалық партия мектебінде 
лекция оқып түрсам, 

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: