«Экономика және қаржы» кафедрасы «Кәсіпкерлік және бизнес негіздері» пәнінен университеттің барлық мамандықтарының студенттері үшін

Несие- бір меншік иесінің басқа меншік иесіне кез келген нысандағы (тауарлық, ақшалай, материалдық емес) құндылықтарды уақытша пайдалануға берумен байланысты экономикалық қатынастар жүйесі.

Қарыз беруші – қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы және уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер. Оларға банктер,банктік емес мекемелер, мемлекет,шаруашылық субъектілер және жеке тұлғалар жатады.

Қарыз алушы – несиені алушы және қайтаруға міндетті несиелік қатынастың екінші жағы.Қарыз алушыға ақша қаражатына қажеттілігі бар кез келген ұйымдар, мекемелер, шаруашылық жүргізуші субъектілер, кәсіпкерлер, жеке тұлғаларды т.б. жатқызуға болады.

Несие мынадай қызметтерді атқарады:

• 
  қайта бөлу;
  
• 
  айналыс шығындарын үнемдеу;
  
• 
  айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
  
• 
  капиталдың шоғырлануын жеделдету;
  
• 
  ғылыми-техникалық прогресті жеделдету;
  

Коммерциялық несие – қарыз берушінің қарыз алушыға тауарды қарызға беруін айтамыз.Яғни, төлем жасауды кейінге қалдыра отырып, тауарды сатып алу кезінде туындайды.

Несиенің түрлері өте көп және ол әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі:

1. 
   Мерзіміне қарай:
   

• 
  қысқа мерзімді несие (1 жылға дейін);
  
• 
  орта мерзімді несие (1 жылдан 5 жылға дейін);
  
• 
  ұзақ мерзімді несие (5 жылдан жоғары).
  

2. 
   Пайдалану сипатына қарай:
   

• 
  негізгі қорларға жұмсалатын несие;
  
• 
  айналым қаражатына жұмсалатын несие;
  

3. 
   Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
   

- кепіл хатпен;

- кепілдемемен;

- кепілдікпен.

ә) қамтамасыз етілмеген несие.

сақтандырылған несие.

4. 
   Қайтарылу дәрежесіне қарай:
   

• 
  стандартты несие – несиенің қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтарылдатынына ешқандай күмән жоқ несие;
  
• 
  күмәнді несие – қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несие.
  

• 
  үмітсіз несие – қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар шотына жазылған несие.
  

5. 
   Валютамен берілуіне қарай:
   

шетел валютасымен берілетін несие.

6. 
   Берілу шартына қарай:
   

• 
  тұтыну несиесі – жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
  
• 
  ипотекалық несие – қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, ғимаратты, жерді т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін несие.
  
• 
  банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін несиесі.
  
• 
  сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары корпоративтік клиенттерге берілетін несие.
  
• 
  ломбардтық несие – тауарлы – материалдық құндылықтар мен мүліктік құқықтарды, бағалы металдарды, құнды қағаздарды және т.б. кепілге ала отырып, несие берушінің қатаң тіркелген сомада қысқа мерзімге беретін несиесі және т.б.
  

Лизингтік операцияға негізінен үш қатысушы қатысады. Олар:

• 
  Лизинг беруші (лизингтік компания)
  
• 
  Лизинг алушы
  
• 
  Лизинг нысанасын сатушы.
  

Лизинг алушы – лизинг шартының талаптарына сәйкес кәсіпкерлік мақсатта лизинг нысанасын (затын) қабылдайтын (алатын) лизингтік мәмілеге қатысушы.

Сатушы – лизинг затын сатып алу – сату шарты немесе лизинг шарты негізінде (оны бұдан кейін лизинг шартының талаптарымен лизинг алушыға беру мақсатында) лизинг берушінің меншігіне өткізетін лизинг мәмілесіне қатысушы.

Лизингтің мерзімі деп лизинг заты лизинг шартына сәйкес лизинг алушыға уақытша иеленуге және пайдалануға берілетін мерзімді айтамыз.

Қазақстанда қазіргі кезде 50 ге жуық лизингтік компания тіркелген. Олардың ішінде ең белсенділері «БРК – Лизинг» АҚ, «ҚазАгроФинанс» АҚ, «Темір лизинг» АҚ, «СК Лизинг» АҚ, «Еуразиялық лизинг» және т.б. атап көрсетуге болады.

Факторинг (ағылшынша factoring ағылшынның factor деген сөзінен шыққан сауда агенті, делдал деген мағынаны білдіреді) – тауарларды сату мен қызмет көрсету үрдісінде контрагенттер арасында туындайтын төленбеген қарыздарды төлеуімен байланысты комиссиялық операциялардың бір түрі.

Факторингтік операцияға үш тарап қатысады. Олар келесілер:

1. 
   Факторинтік компания немесе банктің факрингтік бөлімі.
   
2. 
   Клиент-фирма – факторингтік компаниямен келісім жасасатын фирма
   
3. 
   Қарыз алушы –фирма –тауарды сатып алушы (дебитор).
   

Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі және «Қазақстан Республикасының азаматтарын зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, еңбекке жарамды жастағы адамдарға 16 жастан 63 жасқа дейінгі ерлерді және 16 жастан 58 жасқа дейінгі әйелдерді жатқызамыз. Сонымен қатар еңбек ресурстарына зейнетақы жасындағы жұмыс жасайтын адамдар мен 16 жасқа дейінгі жұмыс жасайтын жасөспірімдер де жатқызылады.

1. 
   еңбек ресурстарын жоспарлау;
   
2. 
   персоналдарды қабылдау;
   
3. 
   персоналдарды іріктеу;
   
4. 
   еңбек қатынастары бойынша келісім жасасу.
   

Басқарушылық әсер ету бұйрық беру, өкім ету немесе нұсқау беру нысанында көрініс табады және олар нормативтік құқықтық актілер болып табылады. Олар басқарушылық шешімнің заңдық күші болуы үшін шығарылады. Бұйрықты негізгі (сызықты) басқарушылар шығарса, өкім мен нұсқауды бөлімшенің басшылары шығара алады.

Бұйрық – басшының белгілі-бір міндеттерді шешуді ауызша немесе жазбаша талап етуі.

Өкім – басшының белгіленгенміндеттермен байланысты жекелеген мәселелерді шешуді бағынушылардан (қарамағындағылардан) ауызша немесе жазбаша талап етуі.

Персоналды басқару әдістерін басқару функциясына жатқызу белгісі бойынша да жіктеуге болады. Оған төмендегілерді жатқызуға болады:

• 
  қажетті персоналмен қамтамасыз ету;
  
• 
  персоналды бағалау;
  
• 
  еңбекақы төлеуді ұйымдастыру;
  
• 
  мапсапты басқару;
  
• 
  кәсіби оқыту;
  
• 
  тәртіптік қатынастарды басқару;
  
• 
  қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету.
  

1. 
   персоналды іріктеу тәртібі;
   
2. 
   адам ресурстарын пайдалану тиімділігі;
   
3. 
   мемелекеттік қызметшілерді кәсібилендіру деңгейі;
   
4. 
   мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлықтың белең алу деңгейі
   
5. 
   мемлкеттік қызметшілерді уәждеу деңгейі.
   

Ашық кадр саясаты. Мұндай кадр саясаты кәсіпорын кез келген деңгейде әлеуетті қызметкерлер үшін ашық болған кезде қолданылады. Яғни, жұмысты ең төменгі лауазымнан, сондай-ақ жоғарғы басшылық деңгейіндегі лауазымнан да бастауға болады. Кәсіпорын бас шылығы сәйкес біліктілігі бар, бірақ жұмыс тәжірибесі жоқ кез келген маманды жұмысқа қабылдауға дайын болады.

Ашық кадр саясаты өз саласында алдыңғы қатарға шығуға ұмтылатын және жедел өсуге бағдарланған, нарықты жаулап алудың агрессивті саясатын жүргізетін жаңадан құрылған кәсіпорындарда жүргізіледі.

Жабық кадр саясатында кәсіпорын жаңа персоналды төменгі лауазымдық деңгейден ғана қабылдайды, ал бос лауазымдарға тек өзінің қызметкерлерінің ішінен ғана орналастырады. Мұндай кадр саясаты белгілі бір корпоративтік мәдениеттерді қалыптастыруға бағдарланған кәсіпорындарға тән болып келеді.

Кадр саясатын қалыптастыруда келесі мәселелерге көңіл бөлу керек:

• 
  кадр саясатының мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясатқа құқықтық және қоғамдық нормаларға сәйкестігі;
  
• 
  кадр саясатының жұмыстың максималды мүмкін көрсеткіштеріне жетуге бағытталуы;
  
• 
  кадр саясатында стратегиялық және ағымдағы мақсаттардың оларға жету құралдарымен ұштастырылуы;
  
• 
  кадр саясатының ашықтығы және оның өзгеру мүмкіншілігін қамтамасыз ету.
  

1. 
   кадр саясатының жалпы қағидаларын әзірлеу, басым мақсаттарды анықтау;
   
2. 
   персоналға қажеттілікті жоспарлау, кадрлар резервін жасау, құрылымы мен штатын қалыптастыру;
   
3. 
   кадрлық ақпараттар жүйымдастыру және қолдау, кадрлық контроллингті жүргізу;
   
4. 
   қаражаттарды бөлу қағидаларын қалыптастыру, еңбекті ынталандырудың тиімді жүйесін қамтамасыз ету;
   
5. 
   персоналды дамыту бағдарламаларын қамтамасыз ету, қызметкерлерге кәсіби бағдар беру және бейімдеу, қызметтік-кәсіптік қозғалысты жоспарлау, командаларды жасақтау, кәсіптік дайындау, біліктілікті арттыру және кадрларды қайта даярдау;
   
6. 
   кадр саясаты мен персоналды басқару стратегиясының сәйкестігін талдау, кадрлар жұмысындағы әлсіз жерлерді айқындау, кадрлық әлеуетті бағалау.
   

Персорналды басқару стратегиясы негізінде әзірленген кәсіпорынның кадр саясатының негізгі бағыттары мыналар:

• 
  персонал бойынша маркетингтік зерттеулер жүргізу;
  
• 
  кәсіпорынның персоналға деген қажеттілігін жоспарлау;
  
• 
  жаңа технологияларды енгізуді ескере отырып жаңа жұмыс орындарын құруды болжау;
  
• 
  кадрлар тартуды, іріктеуді, бағалау мен аттестаттауды ұйымдастыру;
  
• 
  кадрларды дайындау және орналастыру;
  
• 
  ынталандырушылық механизмдер жүйесін әзірлеу.