Бәсекелік артықшылық пен кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі және оған әсер ететін факторлар

«Бәсеке» түсінігімен «бәсекелік артықшылық» термині де тығыз байланысты. Нарық субъектісі тұрғысынан бәсекелік артықшылық –оның активтері және бәсекелік күресте оған артықшылық беретін әртүрлі сипаттамалық белгілері. Бәсекені ғылыми тұрғыда тереңінен зерттеген ғалым М.Портер: «Бәсеке –бұл теңдік емес, тұрақты өзгерістер», деген. Оның пікірінше, бәсекеге қабілеттілік тұрақты түрде даму қабілеттілігімен сипатталады, яғни, алдымен бәсеке жүзеге асырылатын негізді өзгерту арқылы бәсекелік артықшылыққа қол жеткізу, ал содан кейін өнімді, өндіріс тәсілдерін және басқа да факторларды үнемі жетілдіре отырып өзінің бәсекелік артықшылығын сақтайды. Нақ осы жетілдіру мен жаңару бәсекелі артықшылықты құруға мүмкіндік беретін үздіксіз үрдіс болуы тиіс. М.Портердің өнеркәсібі дамыған елдердің өнеркәсібіне жүргізген талдауларына сәйкес өндірісті жаңашылдық негізінде тұрақты түрде жаңартуды жүзеге асыру компаниялар мен салалардың ғана емес, сондай ақ елдің де тұрақты бәсекелік артықшылығының негізгі қайнар көзі болып табылады.

Нарықтық экономика жағдайында бәсекелік артықшылықты қамтамасыз ету фирманы дамытудың негізі болып табылады. Алайда нақты нарықтың ерекшеліктеріне байланысты бәсекелік стратегияны таңдау кезінде мыналарды ескерген дұрыс:

1. 
   тұтынушылар сұранысына бейімделі (бағытталу);
   
2. 
   қол жеткен бәсекелік артықшылықтарды тұтынушылардың дұрыс қабылдайтынына көз жеткізу.
   

Бәсекелік артықшылық салыстырмалы сипатқа ие болады. Өйткені сатудың экономикалық тиімділігіне әсер ететін сипаттамалар салыстыру жолымен бағалануы мүмкін. Бәсекелік артықшылықтың салыстырмалылығы оның маңызды қасиеттерінің бірі нақты жағдай мен себептерге байланыстылығынан көрінеді. Мысалы, бір географиялық нарықта баға бойынша артықшылықты иеленетін өнім басқасында мұндай артықшылыққа ие болмауы мүмкін.

Бәсекелік артықшылықтың келесі сипаты –оның көпетеген түрлі факторларға әсерімен байланысты. Бәсекелік артықшылыққа жету үшін кешенді күш –жігер қажет. Кейбір факторлар бәсекелік артықшылықты күшейтуі немесе әлсіретуі мүмкін мысалы, жаңа технология дизайн, сапа жағынан күшейтсе, оны сатып алуға жұмсалған шығындардың жоғары болуынан өзіндік құн параметрлерін нашарлатуы мүмкін.

Бәсекелік артықшылық әртүрлі нысандарда көрінуі мүмкін. Ол түрлі критерилер бойынша жіктеледі. Соның ішінде ең маңызды өлшемдердің бірі бәсекелік артықшылықтың пайда болу көздерінің сипатына байланысты негізгі 10 түрін бөліп көрсете аламыз.

1. 
   экономикалық факторларға негізделген бәсекелік артықшылық келесілермен анықталады.
   

1. 
   кәсіпорын қызмет ететін нарықтың жақсы жалпы экономикалық жағдайымен (табыстың орташа салалық нормасының жоғары болуы, капитал салымының қайтымдылық мерзімінің үлкен болмауы, төлемсіздік, инфляуиялық үрдістердің төмен болуы).
   
2. 
   талдау жасалып отырған тауарлық сферада несиелік, салықтық және кедендік ставкалар облысындағы үкіметтің ынталандырушы саясаты.
   
3. 
   кәсіпорынның экономикалық әлеуеті.
   
4. 
   қаржыландыру көздерін табу мүмкіндігі мен тиімді пайдалану.
   

2. 
   Нормативтік –құқықтық актілерге негізделген бәсекелік артықшылық.
   

3. 
   Құрылымдық сипаттағы бәсекелік артықшылық. Ол компаниядағы
   

Ал интеграция келесі нысандарда болады:

• 
  Регрессивті интеграция жеткізушілерді қатаң бақылауға алу үшін қолданылады;
  
• 
  Прогрессивті интеграция өндірілген өнімді тарату жүйесіне ену мақсатын көздейді.
  
• 
  Горизонталды интеграция –бірыңғай тауарларды өндіруші фирмалардың өзара әрекетін күшейту немесе біріктіру нәтижесінде іске асады;
  

4. 
   Әкімшілік шаралардан туындайтын бәсекелік артықшылық. Ол
   

5. 
   Нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейімен анықталатын
   

1. 
   қажетті коммуникация құралдарынын дамуы (көлік, байланыс);
   
2. 
   еңбек, капитал, инвестициялық технологиялар мен тауарлар
   

3. 
   дистрибьюторлық тораптардың дамуы, соның ішінде бөлшек сауда,
   

4. 
   фирма аралық кооперацияның дамуы.
   

6. 
   Техникалық (технологиялық) бәсекелік артықшылық саладағы
   

7. 
   Қажетті ақпаратпен толық қамтамасыз етілуімен анықталатын
   

8. 
   Георграфиялық факторларға негізделген бәсекелік артықшылық
   

9. 
   Демографиялық факторларға негізделеген бәсекелік артықшылық. Ол
   

10. 
    Құқықтық емес сипаттағы бәсекелік артықшылық.
    

1. 
   жат пиғылды бәсеке (мемлекеттік билік органдары мен ірі
   

2. 
   криминалдық іс –әрекет: тауарларды контрабандалық жолмен әкелу
   

Кез –келген меншік нысанындағы кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілік деңгейін арттыру, олардың нарықтық ортадағы қатаң бәсеке жағдайында өмір сүруі мен қызмет етуі қазіргі экономиканың өзекті мәселелерінің бірі. Мұндай мәселені шешу экономикалық өсімге, кәсіпорындардың табыстылығы мен олардың нарық жағдайына бейімделуіне, ұдайы өндірістік үрдістер сапасына және т.с.с оң ықпал етеді.

Бәсекеге қабілеттілік –қандай да бір объектінің белгілі бір нарыққа ұсынылған ұқсас объектілер мен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті (потенциалды) қанағатандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекеге қабілеттілік осы нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін айқындайды.

Кез –келген меншік нысанындағыкәсіпорындардың бәсеке қабілеттілік деңгейін арттыру, олардың нарықтық ортадағы қатаң бәсеке жағдайында өмір сүруі мен қызмет етуі қазіргі экономиканың өзекті мәселелерінің бірі. Мұндай мәселені шешу экономикалық өсімге, кәсіпорындардың табыстылығы мен олардың нарық жағдайына бейімделуіне, ұдайы өндірістік үрдістер сапасына және т.с.с оң ықпал етеді.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі отандық экономикада ғана емес әлемдік экономикада да кеңінен зерттеуді қажет ететін мәселелрдің бірі. Бірақ әлі күнге дейін жалпыға ортақ бірыңғай анықтамасы қабылданбады. Ол мәселені зерттеуші экономист ғалымдар кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әртүрлі анықтамалар береді. Осы анықтамаларды (14 кесте) түрінде көрсетуге болады.