Заманауи қазақ антропонимиясы: тілдік қатысымдылығы

67
 
 
претерпевают  более  или  менее  существенные  трансформации  по  сравнению  с 
их  прежним  обликом  и  лингвистическим  статусом,  присущим  им  в  языке-
источнике» деп тұжырым жасайды [151, c. 26-33].  
Түркі  ономастикасын  зерттеуші  В.У. Махпировтың  түркі  есімдері  жайлы 
ғылыми  еңбектері  антропонимдердің  ғылыми  негізін  анықтауға  мүмкіндік 
береді. В.У. Махпировтың «Древнетюркская ономастика (Имена собственные в 
«Дивани  лугат-ат  турк»  Махмуда  Кашгарского)»  атты  монографиясында  көне 
түркі  антропонимдері,  топонимдері,  этнонимдерінің  қалыптасуы  зерттелген. 
Бұл  еңбекте  сөздіктегі  кісі  есімдерінің  70  %-ы  көне  түркі  есімдері  екендігі 
жазылған:  «Но  несмотря  на  самое  глубокое  проникновение  мусульманства  во 
все стороны жизни тюрков, широчайшее распространение в связи с принятием 
ислама арабских и иранских имен, тюркские народы не отрекались полностью 
от исконно тюркских имен. В «Диване» такие антропонимы составляют 70 %. 
Большая часть их – общетюркского происхождения» [152, c. 16].  
Т. Жанұзақов  араб  тілінің  ықпалы  түркі  тілдерінің  барлығында  бірдей 
дәрежеде болмағанын айтады: «Азербайжан, өзбек, татар тілдеріндегі арабизм 
сан  жағынан  көбірек  және  ерте  қабылданған  болса,  шығыс  аймақтағы  қазақ, 
қырғыз  т.б.  түркі  тілдеріндегі  арабизм  саны  аз  болған  және  кейінірек  сол 
азербайжан,  өзбек,  татар  тілдері  арқылы  келіп  жеткен»  [13,  106  б.].  Ғалым 
мұның  басты  себебін  ислам  дінінің  Алдыңғы  және  Орта  Азиядағы  түркі 
халықтарына бұрынырақ жетіп, жылдам дамуымен түсіндіреді.  
Араб  текті  есімдердің  қалың  бұқара  арасында  кең  тарағаны  жалпы  есім 
сөздерінен  қойылғандары.  Үстем  тап  өкілдері  өз  есімдерімен  қатар  арабша 
атақ-дәрежесін,  шыққан  тегін  көрсететін  сословиелік  титулдарды  иемденген. 
Мысалы: Барақ сұлтан, Құнанбай қажы. Ол титулдар кейде үстем тап өкілдері 
балаларының  есімдері  ретінде  қойылған.  Мысалы:  Сұлтан,  Әмір,  Мәлік,  т.б. 
[153, 5-7 бб.]. 
К.М. Мусаев  түркі  тілдеріндегі  антропонимдерді  жүйелі  түрде  зерттеу 
үшін олардың бірыңғай классификациясын жасау қажеттілігін және оны жүзеге 
асырудағы  негізгі  қағиданың  бірі  этнолингвистикалық  қабаты  бойынша 
топтастыру  деп  атап  өтеді.  Қазақ  есімдерінің  лексикалық  құрамын  талдауда 
лексикалық  аталым  (лексическая  номинация)  мен  сөзжасамдық  аффикстер 
(словообразовательные  аффиксы)  негізінде  келесі  этнолингвистикалық 
қабаттарды бөліп қарастырады [154, c. 206]: 
1) байырғы түркі қабаты (исконно тюркский пласт) 
2)  шет  тілдерден  енген  қабат  (заимствованный  пласт)  –  казақ  халқының 
көршілес  халықтармен  (түркі,  иран,  славян  т.б.)  тарихи,  мәдени,  әлеуметтік, 
экономикалық қатынасының көрінісі. 
Аталған  классификацияны  негізге  ала  отырып  Г.И. Кульдеева  XX 
ғасырдағы  кісі  есімдерін  келесі  этнолингвистикалық  қабаттарға  бөліп 
қарастырады [83, c. 32]: 
1) жалпы алтай қабаты (Общеалтайский пласт); 
2) түркі  тілдері  қабаты  (Тюркский  пласт):  көне  түркі  (древнетюркский), 
қазақ есімдері (собственно казахский); 

68
 
 
3) шет  тілдерден  енген  қабат  (заимствованный  пласт):  қытай,  монғол, 
парсы, араб, славян тілдері; 
4) гибридтер (гибриды). 
Берілген  бөлімде  жоғарыда  аталған  топтастыру  негізінде  қазақ  тіліндегі 
қазіргі  кісі  есімдері  (ер  және  әйел)  мен  тектері  тілдік  қатысымдылығы 
тұрғысында  сипатталатын  болады.  Көне  түркі,  қазақ  тіліндегі,  араб,  парсы, 
монғол,  орыс,  көне  еврей,  көне  герман  тілдерінен  және  өзге  шет  тілдерден 
(латын,  грек,  кельт,  испан,  француз,  т.б.)  енген  антропонимдердің  шығу  тегі, 
білдіретін  мағынасы  жайлы  деректер  антропонимиялық  сөздіктерге  сүйене 
отырып айқындалды.  
 
2.3.1 Қазақ кісі есімдерінің тілдік қатысымдылығы  
Ер және әйел антропонимдеріне тілдік қатысымдылығы анықталды.  

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: