Әлиакбарова айгерім тілесбекқызы
жүктеу/скачать 4,95 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Әлиакбарова АТ
|
2 бөлім бойынша тұжырым Берілген бөлімде заманауи қазақ антропонимдеріне лексика-семантикалық, құрылымдық-сөзжасамдық талдау жасап, тілдік қатысымдылығын анықтауда отандық және шетелдік зерттеушілердің топтастырулары басшылыққа алынды. Адам есімінің антропонимге дейінгі (этимологиялық) және антропонимдік және антропонимнен кейінгі мағыналары арасындағы айырмашылықтар жайлы баяндалды. Адамды бір-бірінен ажырату, қарым-қатынас орнату мақсатында қойылған есімнің номинативтік қызметінің маңызы ашып көрсетілді. В.А. Никонов, Т. Жанұзақтың антропонимдерді лексика-семантикалық топтастыруы бойынша заманауи қазақ ер және әйел есімдері және кісі тектері топтастырылды. Біздің тарапымыздан аталған топтыстыруға заманауи қазақ есімдері тобы енгізілді. Заманауи қазақ есімдеріне бұрын антропонимиялық қорда кездеспеген жалпы есім сөздерден жасалған, көне түркі антропокомпоненттері арқылы жасалған, араб-парсы тілдерінен енген есімдер, жаһандану үдерісі мен БАҚ құралдары ықпалынан енген батыстық үлгідегі және дыбыстық өзгеріске ұшыраған есімдер кіреді. Ер және әйел антропонимдерінің гендерлік айырмашылығы тұрғысында ер антропонимдері күш, жігер, батылдық және қайсарлық мағынасындағы сөздерден, ал әйел антропонимдері әдемілік, әсемдік, сұлулық пен нәзіктікті білдіретін сөздерден жасалатындығы баяндалды. Сонымен қатар ер антропонимдері географиялық атаулардан (тау, өзен, көл), этнонимдерден (тайпа, ру атаулары), жабайы аң атауларынан жасалса, әйел антропонимдері өсімдік, мата асыл тас атауларынан жасалғандығы көрсетілді. Антропонимдер даму барысында білдіретін мағынасы тұрғысынан уақыт талабына сай эстетикалық талғамның өсуіне байланысты әр дәуірде жаңаша сипатқа ие болып отырады. Заманауи қазақ кісі есімдерінде байырғы сөздерден жасалған есімдердің жұрнағы сақталғанымен, күнтізбелік есімдердің, атап айтқанда баланың туылған айы мен күніне қатысты қойылған есімдер, бала өмірге келгенде орын алған табиғат құбылыстарына байланысты берілген есімдер кісі тектерінде ғана кездесетіндігі айқындалды. Заманауи қазақ антропонимиясында келесі лексика-семантикалық топтағы есімдер кездеспеді: Бөрібай, Бұқабай, Итбай, Қарсақбай, Қасқырбай сынды тотем есімдер; қазақ халқының көшпенді өмір салтын сипаттайтын төрт түлік малға бай болсын деген ниетпен қойылған есімдер: Жылқыбек, Қойсоймас, Қозыбақ, Қошқар; бала дүниеге келген уақытта орын алған жағдайлар мен ауа- райы құбылыстарына қатысты қойылған Аязбай, Жолдыбай, Боранбай, Қаржау сынды есімдер; жабайы аң атауларынан жасалған Түлкібай, Бесқұлан, Бөкен, 76 Бұғыбай, Елікбай, Құлан, Маралбай секілді зооним есімдер; жәндік атауынан жасалған Кенебай, Көбелек, Масабай, Тышқанбай, Шыбынтай, Шаянбай есімдері; өсімдік атауынан жасалған Арпабай, Бидайбек, Тарыбай, Жусанбай, Талдыбай, Сарымсақ есімдері; қару-жарақтары атауынан жасалған Қанжарбек, Қылыш, Сауытбай есімдері; құрал-саймандарға қатысты Балғабек, Балтабай, Егеубай, Қайрақбай, Орақбай, Шегебай есімдері. Сонымен бірге ұзақ уақыт баласы тұрмай, шетіней берген жағдайда қойылған Балатұрсын, Елемес, Жаманбала, Сатыбалды, Тұрсынәлі, Тұрғанбай сынды қорғаныс есімдері. Морфологиялық құрылымы жағынан кісі есімдеріндегі аффикстер сөз таптарына қатысты болып келеді. Олардың ішінде етістіктердің, үстеу, көсемше, есімше, етіс сөздердің жұрнақтары бар. Олар екінші сөз табына жалғанып кісі атына айналғанда сустантивтенеді. Қазіргі туынды тұлғалы антропонимдердің құрамында ай, ақ, бал, ер, гүл, күн, нұр, бек, бақ, бала, бике, бибі, бөпе, гүл, ғали, ерке, жан, сұлу, тай, төре, хан антропокомпоненттері кездеседі. Гендерлік айырмашылықты ажыратуға мүмкіндік беретін антропокомпонеттер, сонымен бірге ер және әйел антропонимдеріне ортақ антропокомпонеттер қатар қолданылады. Соңғы жылдары заманауи қазақ антропонимиясында ел, ұлт антропокомпонеттері арқылы жасалған есімдер назар аудартты. Келесі -ан, -ен, -дық, -тік, -ыс, -іс -с, -ыш, -іш жұрнақтарынан жасалған әйел есімдері болмауы ер мен әйел антропонимдерінде құрылымдық жағынан гендерлік айырмашылықтың болуын сипаттайды. Кісі тектері байырғы сөздерді аффикстік тәсіл арқылы түрлендіру негізінде жасалған. Құрылымдық- сөзжасамдық талдау нәтижесінде заманауи кісі есімдерімен салыстырғанда кісі тектерін жасауда қолданылатын жұрнақтардың саны әлдеқайда көп екендігі анықталды. Қазақ антропонимиялық қоры араб, парсы, орыс, монғол т.б. тілдерден енген кісі есімдері арқылы байып отырған. Яғни тарихи кезеңдерде алыс-жақын шет елдермен жасалған саяси-экономикалық, халықаралық, этномәдени қатынастар антропонимдерден көрініс тауып отырды. Заманауи қазақ антропонимдері: көне түркі, қазақ тіліндегі есімдер, араб, парсы, монғол, еврей, грек, латын, орыс тілдерінен өзге де шет тілдерден енген есімдер тұрғысында жіктеліп қарастырылды. Заманауи қазақ антропонимиялық қоры жоғарыда аталған тілдермен қоса ағылшын, испан, француз, ассирия, герман тілдерінен енген батыс еуропалық үлгідегі есімдермен толығуда. |