«Мектеп түлектері қазақ, орыс және

28
2
Аргументтер 
мен 
деректер

29
Аргументтер
мен 
ˇਠˌˈˍ˕
ер… 
Бұл 
бізге 
соншалықты таныс болғандықтан тіпті, бүгінде біз 
аргумент дегеніміз не және 
дәйек
неге үнемі онымен 
бірге жүретіндігі жайында ойланбаймыз да. Критикалық 
ойлау кезіндегі аргументтердің атқарар рөлі мен дәйектер 
мен тұжырымдар, аргументтердің құрылымы, жорамалдар 
мен ұсыныстар, сонымен қатар басқа да сұрақтар осы 
бөлімде көрнекті мысалдармен қарастырылатын болады.
2.1. “Аргумент” дегеніміз не?
Аргумент 
сөзі латынның
argumentum
, яғни, 1) айғақ 
болудың негізіне қызмет ететін логикалық дәйек; 2) 
математикада тәуелсіз ауыспалы шама. Нақты осы 
аргумент зерттеу нысанасы және критикалық ойлаушының 
аттандыру нүктесі болып табылатындықтан критикалық 
ойлауда аргумент түсінігінің мағынасын бағалау күрделілеу. 
Кейбір ғалымдар критикалық ойлауды 
«түсінудің белсенді, 
жүйелі процесі ретінде»
анықтайды. Міне, осылай 
критикалық ойлаудағы аргумент тұжырымдамаларды 
растауға келтірілген аргументтер, себептер, дәйектер мен 
мысалдардың қорытынды жиынтығы дегенді білдіреді.
Сонымен қатар, критикалық ойлай алатын адамдар 
аргументтерді бағалайтын және түсінетін бір ғана дұрыс 
ереже жоқ екендігін мойындайды. Сондай-ақ, барлық 
талпыныстар жемісті бола бермеуі мүмкін. Алайда, 
күнделікті өмірде, оқу және жұмыс процестерінде 
аргументтер құру мен бағалауды, түсінуді үйрену қажет.
Ал, егерде Сізде «Неліктен бұл бізге аса қажет?» деген 
сұрақ туындаса онда Сіз дұрыс жолда екенсіз. Себебі, біз 
әлі мұндай қорытынды пайдасына арналған дәйектер 
келтірмеген едік. Бұған дейінгі қорытындымызға 

30
сәйкес егерде қор
ы
тынды дәйекпен немесе дәйектермен 
бекітілмесе ол аргумент болып саналмайтындығын 
білеміз. Яғни, біздің «күнделікті өмірде, оқу және жұмыс 
процестерінде аргументтер құру мен бағалауды, түсінуді 
үйрену қажет» деген дәйегіміз алдыңғы тарауда дауысқа 
салынатын болып табылады.
Ал, енді біздің тұжырымдамамыз пайдасына арналған 
дәйекті келтіруге рұқсат етіңіздер. Дәйек: 
Дүниежүзілік банктің өкілі, оқушылар жетістіктеріне 
бақылау жасап, бағалайтын сала бойынша консультант 
әрі сарапшы Марк Зельман баспасөз-конференциясы 
кезінде былай деді: “Қазақстанда оқитындар бірыңғай 
классикалық түрде жазылған мәтінді жақсы түсінеді және 
оқи алады. Бірақ, диаграмма, графика, кестемен бөлінген 
үзік мәтіндерді нашар қабылдайды”. Сонымен қатар ол 
“Қазақстанда оқушылардың теориялық білімін практикада 
қолдану қабілеттерін және сонымен қатар, критикалық 
ойлау дағдылары мен жаңашылдық және қарым-қатынас 
жасай білуге басымдылық таныта отырып, мектеп 
бағдарламаларына өзгеріс енгізу қажет
̺
 дегенді атап өтті.
Бұл 
тұжырымдама 
Қазақстанның 
2009-2012 
жж. оқушылардың салалық сауаттылығын бағалау 
Халықаралық бағдарламаға қатысудағы нәтижесіне 
арналған іс-шарада келтірілген болатын. (PISA – Pro-
gramme for International Student Assessment). Бірақ, бір 
ғана дәйекпен бекітілген қорытынды әрдайым нанымды 
бола бермейді. Осыған байланысты “Неге?” деген сұраққа 
біз көбінесе мынадай жауаптар аламыз: мысалы мынадай 
дәйектер: “Біріншіден..”, “Екіншіден...”, “Үшіншіден”.
Интернет парақшалар мен мақалаларды, кітаптарды, 
журналдарды немесе фильмдерді қолдана отырып, 

31
дәйектер мен тұжырымдар жасаушылар біздің танымымыз 
бен сенімімізге әсер етуге, тіпті өзгертуге тырысатыны 
жасырын емес. Алайда, болашақ критикалық ойлай 
алатын адам ретінде біз олардың күш салуларына саналы 
түрде қарсылық қалыптастыруымыз қажет. Бұл үшін 
ең алдымен қарама-қайшылық тудырушы сұрақ немесе 
тақырыпты сонымен қатар, тезис немесе үгіттеушінің 
негізгі қорытындысын анықтап алу қажет. Олай болмаған 
жағдайда, сұрақтың байыбына бармай қосымша дәйектер 
немесе мысалдарға қарсылық танытатын боламыз.
Біз жаңалықтарды оқығанда немесе репортаж көрген 
кезде материалдың басында не туралы айтқандығы жайлы 
тез қабылдаймыз. Алайда, біз тез әрі үнемі аянышты 
суретке (мысалы: аш балалар, қарулар, қан), иллюстрацияға 
(карикатура, комикс, жарнама) немесе айтылу әуеніне 
(сарказм, ирония) ғана көңіл бөлеміз. Осыған орай, біз 
автордың бізге жеткізгісі келген талқылаулары жайлы 
ойланбаймыз да. Біздің талқылауды тепе-тең қабылдай 
алмайтын жағдайдағы әрбір сәттерімізде адами қарым-
қатынастың мағынасы жойылады. Бәлкім, сіз өзіңіз де 
пікірлесушіңізді түсіне алмай, олардың басты идеясын, 
қорытынды немесе тұжырымдамасын түсінуде тәуекелге 
барған кездеріңіз болған шығар. Критикалық ойлай алатын 
адамға мұндай жағдайдың алдын алу үшін ең алдымен 
дәйектерді келесіде тұжырымдарды, тек содан кейін ғана 
аргументтерді табуды үйрену қажет.

жүктеу/скачать 3,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: