А. Б. Ахметова аударма теориясы мен тәжірибесінің негіздері

 

22 

№5 ДӘРІС  

 

Аударманың бірліктері мен мәтіннің бөлінуі 

 

Аударманың  негізгі  ретінде  тек  сөз  ғана  емес,  сонымен  бірге  әр  түрлі 

тілдік  бірліктері  фонемадан  басталып  сөйлемге  дейін  бола  алады.  Аудармаға 

байланысты  бастапқы  бірлік  дұрыстығын  анықтаудың  ең  негізгі  ережесі,  ол 

қандай  да  бір  бастапқы  бірліктің  мәтіндік  функциясын  айқындауы  болып 

табылады.  Сөзбесөз  аударманың  тұрақсыздылығы,  тілдердің  мәтіндік 

функцияларының  қате  бағалануына байланысты;  қандай да  бір  тілдік  (ауызекі 

сөйлеу тілі немесе жазбаша сөйлеу тілі), жағдайына түскенде, сөз тілдің бірлігі 

ретінде мәтіннің басқа сөздерімен жүйелі түрде байланыста болады. Бір сөзбен 

айтқанда,  сөздері  бір-біріне  тәуелді  болады.  Осындай  тәуелділіктер 

контекстердің құрылымын құрайды: ең азы жай сөзден басталып, максималды 

мәтіндік  түрге  дейін.  Контекстуалдық  сөз  тәуелділіктердің  феномені  кеңістік-

уақыттық  және  себеп-салдар  деген  сөз  құрылымдық  қасиеттерге  бөлінеді.  Әр 

түрлі тілдерде осындай тәуелділіктер біркелкі болмайды. 

Аудармашы тек бөлек сөздермен қарым-қатынаста ғана болмай, сонымен 

бірге  мәтіндегі  сөздердің  арасында  болатын  тәуелдік  жүйесімен  жұмыс 

жасайды.  Жаңадан  жұмысқа  кіріскен  аудармашының  қателігі  –  бөлек 

тәуелділіктер  мен  жүйе  тәуелділіктерді  бағалауының  білмеуінде.  Мысалы:  Ол 

Санкт-Петербургте тұрады. Деген сөйлемді ағылшын тіліне аударсақ: «She lives 

in  St.  Petersburg»  -  деген  сөйлем  шығады.  Осы  екі  сөйлемнің  сөздері 

аудармалық түрде бір-біріне сай келеді. Ал мысалы: «Ол Асторияда тұрады» - 

деген  сөйлем  ағылшынша  басқаша  болады:  «She  is  staying  at  the  Astoria». 

Кейдір сөйлемдерді аударғанда әр тілге сіңген сөз тіркестерін негізге алу керек. 

Осындай  айырмашылықтарды  кеңістік  –  уақыттық  және  себеп-салдар 

тәуелділіктері  анықтайды.  Орыс  тіліндегі  «жить»  деген  сөзі  әр  түрлі  сөз 

тіркестерімен келе береді, мысалы: «жить в населенном пункте» немесе «жить в 

гостинице».  Ал  ағылшын  тілінде,  осы  сөз  уақыт-кеңістігіне  байланысты 

болады,  мысалы:  тұрақты  жерде  өмір  сүру,  әрқашан  сол  жерде  өмір  сүру  «to 

live», ал уақытша өмір сүру «to stay» болады.        

Егер  мәтінді  бағалау  үшін,  ең  негізгі  контекстуалдық  тәуелділіктердің 

түрлерін  қарастырсақ,  ең  алдымен  олардың  құрамына:  Не?  Қандай?  Қашан? 

Қалай?  деген  сұрақтардың  жауаптарын  енгізу  керек.  Басқа  тәуелділіктердің 

тобы  немен  айтылған?  -  (тақырыбы)  және  не  айтылған?  –  (рема)  деген 

сұрақтардың жауаптарынан тұрады. 

Мысалы : «A few students of our university were reported to take part in the 

competition»  деген  сөйлемде  «a  few  students  of  our  university»  сөз  тіркесі 

ағылшын  тілінде  рема  болып  табылады,  яғни  не  айтылды?  -  деген  сұраққа 

жауап береді. Ағылшын тілінде рема сөйлемнің алдында тұра береді. Ал орыс 

тілінде  рема  сөйлемнің  екінші  бөлімінде  тұрады  «Как  сообщается  в  конкурсе 

приняли участие несколько студентов нашего университета»  

Сөйлем  мәтіннің  тәеулсіз  бірлігін  міндетті  түрде  тұра  бермейді:  ол 

күрделірек  сөйлем  тіркестерінің  құрамына  кіре  алады.  Сөйлем  тіркестерінің 

 

23 

тілдік ерекшеліктері жалпы бүтінге тәуелді болады, осындай тәуелдік әр түрлі 

тілдік шешімдерді талап етеді. 

Льюис  Кэроллдың  «зазеркалье»  атты  шығармасында  Алиса  ғажайып 

жаратылыстармен  кездеседі  де,  олардың  аттарын  өзі  білетін  шыбын-

шіркейлермен салыстырады: 

 

'And then there's the Butterfly,' Alice went on... 

'Crawling at your feet,' said the Gnat (Alice drew her feet back in some alarm), 

'you  may  observe  a  Bread-and-butter-fly.  Its  wings  are  thin  slices  of  bread-and-

butter, its body is a crust, and its head is a lump of sugar.' 

'And what does it live on?' 

'Weak tea with cream in it.' 

A  new  difficulty  came  into  Alice's  head.  'Supposing  it  couldn't  find  any?'  she 

suggested. 

'Then it would die, of course.' 

'But that must happen very often,' Alice remarked thoughtfully. 

'It always happens,' said the Gnat. 

 

Осы мәтін студенттік аудармасында келесі түрде көрінеді: 

 

"А еще у нас есть бабочка", продолжала Алиса.. 

"У  твоих  ног",  сказал  Комар  (Алиса  отступил;  подальше  в  некоторой 

тревоге),  "ты  можешь  наблюдать  Бутербродочку.  Ее  крылья  сделаны  и 

бутербродов с маслом, тело из коржика, а голов из куска сахара." 

"А чем она питается?" 

"Слабым чаем со сливками." 

Новая  сложность  пришла  Алисе  в  голову,  что  если  она  этого  не 

найдет?" предположила она. 

"Тогда она, конечно, умрет." 

"Но это должно происходить очень часто"! заметила Алиса задумчиво. 

"Это всегда происходит", сказал Комар. 

Осы  аудармада  ирония,  сөз  баламалары,  мәтіндік  бірліктер  –  эпизодтар 

көрінбейді.  Н.  М.  Демурова  өзінің  аудармасында  эпизодтық  тәуелділіктердің 

көмегімен «Алиса в Зазеркалье» деген оқиғаны жандандырады. Мысалы. 

"Ну, вот, к примеру, у нас есть бабочка", - сказала Алиса. 

"А-а, - - протянул Комар. — Взгляни-ка тот куст! Там на ветке сидит...  

Знаешь  кто?  Бао-бабочка!  Она  вся  деревянная,  а  усики  у  нее  зеленые  и 

нежные, как молодые побеги!" 

"А что она ест?" - спросила Алиса с любопытством. 

"Стружки и опилки", -- отвечал Комар. 

Ал мәтіндік емес тәуелділіктер аудармашыдан кең ортақ мәдениеттік, ие 

болмаса  арнайы  білімді  талап  етеді.Егер  де  аудармашыда  осындай  қасиеттер 

болмаса,  аударманың  дұрыс  болуы  мүмкін  емес.  Кейде  осындай 

тәуелділіктердің  көмегімен  аударылған  мәтін,  транслитерация,  калькирование 

деген көркемдеуіш құралдардың арқасында жүзеге асады.  Мысалы:  

 

24 

"На другой день, с помощью Божьей, пришел я в Киев. Первое и главное 

желание  мое  было,  чтобы  поговорить,  исповедаться  и  причаститься  Св.  Тайн 

Христовых  в  сем  благодатном  месте,  а  потому  я  и  остановился  поближе  к 

угодникам  Божиим  дабы  удобнее  было  ходить  в  храм  Божий.  Меня  принял  в 

свою  хижину  добрый  старый  казак,  и,  как  он  жил  одиноко,  мне  у  него  было 

спокойно и безмолвно". 

Аударма: 

"Next  day,  by  God's  help,  I  came  to  Kiev.  The  first  and  chief  thing  I  wanted 

was to fast a while and td make my Confession and Communion in that holy town] 

So I stopped near the saints, as that would be easier for getting to church. A good old 

Cossack took me in, and as he lived alone in his hut, I found peace and quiet there". 

"поближе  к  угодникам!  Божиим"  деген  сөздерді  аудармашы  Р.  М.  Френч  жай 

сәйкестікпен  "near  the  saints",  деп  аударды  (Р.  М.  Френч)  ол  ағылшын  тілде 

оқыған  адамдарға  осы  сәйкестікті  Киево-Печерск  Лаврының  қасындаға 

шіркеуді  білдіреді,  бұл  Ресейдегі  ежелгі  христиандік  киелі  мен  көпшілікке 

танымал қажылық жері болып саналады: 

"Near the saints — i.e., near the Kiev-Pecherskayd Lavra. This was one of the 

most  famous  and  influential  monasteries  in  Russia  and  was  visited  by  hundreds  of 

thousands  of  pilgrims  every  year.  It  was  founded  id  the  eleventh  century,  and  its 

catacombs  still  contain  the  uncorrupted  bodies  of  many  saints  of  ancient]  Russia". 

(Демурова Н. М. О переводе сказок Кэрролла/Льюис Кэрролл. Алиса в Стране 

чудес. Алиса в Зазеркалье. М.: Наука, 1991. С. 326-327) 

жүктеу/скачать 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: