Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd

108
5. ҚАЗАҚ ТІЛІ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕНІМІ
Кез келген тілдің фонема құрамы тұрақты болғанымен, олардың 
тілдегі көрінісі (реализация) «шексіз» болады. Фонема көрінісінің 
шексіз болуына әртүрлі фонетикалық жағдаяттар себеп болады. Қазақ 
тілі дыбыстарының сөйлеу үстіндегі түрленімінің құрамы да осындай 
фонетикалық жағдаяттарға байланысты. 
Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілерінің әрқайсысының өзіне 
тән ұғымдары мен атаулары болуға тиіс. Қазіргі фонетикалық зерттеу-
лердің басты мақсаты – әр түрленімге тән ұғым-атаулардың шегарасын 
ажыратып, жіктеп беру. Қазақ фонетикасының басты зерттелім бағыт-
тарының бірі – дыбыс түрленімі.
Кез келген дыбыс түрленімі оның жасалымын, айтылымын, 
естілімін түгел немесе ішінара қамтып отыруы мүмкін, сол өзгері-
стердің ішінде бір белгісі басым көрінетін болады. Түрленім үлгісінің 
басты белгісі ретінде сол басым түрленім белгісін аламыз.
Қазақ тіліндегі дыбыс түрленім үлгілері
Түрленім үлгілерінің өзіндік құрамы мен жүйесі бар.
Дыбыс өзінің үндесім әуезіне байланысты түрленеді. Дыбыстың 
бұл түрленімін жинақтай келіп үндесім түрленім дейміз. Бір буынның 
құрамындағы дыбыс өзімен көрші екінші дыбыстың әсерінен түрле-
нуі мүмкін. Көрші дыбыстың жасалу орны еріндік болса, онда көрші 
дыбыс өзінің жасалу орнын жоғалтып, жасалу орнына қарай еріндік 
болып айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін орын түрленім дейміз, 
өйткені дыбыстың тек жасалу орны ғана түрленеді; көрші дыбыстың 
жасалу тәсілі жуысыңқы болса, онда көрші дыбыс та жуысыңқы болып 
айтылады. Дыбыстың бұл түрленімін тәсіл түрленім дейміз, өйткені 
дыбыстың тек жасалу тәсілі ғана түрленеді; көрші дыбыс дауыс қа-
тысына қарай ұяң болса, онда көрші дыбыс та ұяң болып айтылады. 
Дыбыстың бұл түрленімін дауыс түрленім дейміз, өйткені дыбыстың 
тек дауыс қатысы ғана түрленеді. Дыбыс өзінің артикуляциялық бел-
гісіне байланысты түрленеді екен. Дыбыстың бұл түрленімін үйлесім 
түрленім дейміз. Дыбыс өзімен іргелес дыбыстың әсерінен түрленеді. 
Іргелес түрленім тек дауыссыз бен дауыстының тіркесінде кездеседі 
және іргелес дыбыстардың дауысты сыңары басым болады. Дыбыстың 
бұл түрленімін іргелес түрленім дейміз. Дыбыс өзінің сөздегі орнына 
қарай түрленуі мүмкін. Дыбыстың сөздегі орны оның айтылымына ті-

109
келей әсер етеді. Дыбыстың артикуляциялық белгілері түгел (жасалу 
орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы, қарқыны, созылыңқылығы т.б.) қа-
тысуы немесе ішінара қатысуы мүмкін. Сондықтан дыбыстың сөздің 
қай шенінде тұруына байланысты оның айтылымы құбылып отыра-
ды. Дыбыстың бұл түрленімін шеп түрленім дейміз. Дыбыс екі сөздің 
шегарасында тұруына байланысты түрленеді. Дыбыс өзінің айтылым 
айқындығына қарай түрленеді екен. Дыбыстың бұл түрленімін тіркес 
түрленім дейміз. Дыбыс сөздің айтылым әуеніне байланысты түрле-
неді. Сөйлем хабарлы әуенмен айтылса, оның құрамындағы сөз де ха-
барлы әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс хабарлы әуен 
ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін хабарлы түрленім 
дейміз. Сөйлем сұраулы әуенмен айтылса, оның құрамындағы сөз де 
сұраулы әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс та үдемелі әуен 
ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін сұраулы түрленім 
дейміз. Сөйлем бұйрық (лепті) әуенмен айтылса, оның құрамындағы 
сөз де бұйрық (лепті) әуенмен айтылады, сөздің құрамындағы дыбыс та 
бұйрық (лепті) әуен ықпалымен түрленеді. Дыбыстың бұл түрленімін 
бұйрықты түрленім дейміз. Дыбыстың осы үш түрленімінің басын 
қосып әуен түрленім дейміз. Дыбыс тіл дамуының барысындағы фо-
нетикалық жағдаятқа қатысты өзгерістің қалдығы болады. Сондықтан 
дыбыстың түрленім себебі белгісіз болады. Дыбыстың бұл түрленімін 
тарихи түрленім дейміз. Дыбыс ешқандай фонетикалық себепсіз-ақ 
түрленуі мүмкін. Дыбыстың себепсіз түрленуін еркін түрленім дей-
міз. Дыбыс арнайы жасанды құрылған мәтін (жаңылтпаш т.б.) құра-
мындағы күрделі дыбыс тіркесі мен үндесім буындардың қайталаны-
мы арқылы түрленуі мүмкін. Дыбыстың бұл түрленімін жаңылтпаш 
түрленім дейміз. Адамның көңіл-күй қалпына байланысты түрленеді. 
Қуаныш, қорқыныш, кешірім, ыза, жайбарақат, шаршаңқы, ырзалық, 
өкініш т.б. себептердің салдарынан болатын түрленімін көңіл-күй түр-
ленімі дейміз. Асығып сөйлеудің арқасында дыбыс түрленеді. Дыбыс- 
тың бұл түрленімін асығыс түрленім дейміз. Тіл мүкісінің салдары-
нынан дыбыс түрленуі мүмкін. Дыбыс түрленімінің бұл түрін мүкіс 
түрленім дейміз. Екінші бір тілді нашар меңгергендіктің себебінен 
дыбыс түрленеді. Мұндай жағдайда дыбыс теріс айтылады, сондықтан 
дыбыстың бұл түрленімін теріс түрленім дейміз.
Сонымен, қазақ тілінің кез келген дыбысы үндесім, үйлесім, шеп, 
іргелес, тарихи, әуен, еркін, тіркес, аралық, көңіл-күй, жаңылтпаш, 

110
асығыс, мүкіс, теріс түрленім тұрғысынан сипатталады және олар-
дың әрқайсысына тән өзіндік фонетикалық анықтамасы беріледі. Сол
фонетикалық белгілерінің нәтижесінде олар тұрақты бір жүйеге
бірігеді (5.1-сызба).
Ендігі мақсат – сол әрбір түленім үлгілерінің сипаттамасын беру. 
Қазақ тіліндегі түрленім үлгілерінің ішінен үндесім (5.2-сызба) және 
үйлесім (5.3-сызба) түрленім үлгілері алынып, қазақ тілі дыбыстары 
үндесім-үйлесім тұрғысынан талданады. Өйткені әрбір түрленім үл-
гілерінің көрінісін өз алдына көрнекілеп отыруға тура келеді.
Сингармонизм (үндесім) қазақ тілінің іргелі және ең басты сингар-
монологиялық (фонологиялық) заңдылығы болғандықтан, қазақ тілі 
дыбыстарының үндесім құрамын талдап шығу басты міндет болып та-
былады. Ал дыбыстардың өзара үйлесім түрленімі басты ассимилятив 
(фонетикалық) заңдылық болғандықтан, қазақ тілі дыбыстарының үй-
лесім құрамын талдап шығу да басты міндет болып шығады.
Қазақ тілі дыбыстарының өзге түрленім үлгілері дербес зерттеу- 
лердің арнайы нысаны болмақ. Дербес зерттеулердің нәтижелерін 
біріктіріп, бүтін бір фонетикалық еңбек құрастыру алдағы жылдардың 
еншісіне қалады. Ондай еңбек фонетист ғалымдардың басын бірік-
тіріп, көп болып қолға алғанда ғана бітеді.
6.1-сурет. Қазақ тілі дыбысының түрленім үлгілерінің құрамы 
ТҮРЛЕНІМ 
үндес
ім 
түрленім
үйлес
ім 
түрленім
ірг
елес
түрленім
ше
п 
түрленім
тарихи
түрленім
ерк
ін 
түрленім
ара
лы
қ 
түрленім
әуе
н 
түрленім
ж
аңы
лтп
аш
түрленім
мүкі
с 
түрленім
тері
с 
түрленім
көңіл
-к
үй 
түрленім
ас
ығ
ыс
түрленім
тірк
ес 
түрленім
5.1-сызба. Қазақ тілі дыбысының түрленім үлгілерінің құрамы

111
6.2-сурет. Қазақ тілі дыбысының үндесім түрленім белгілерінің құрамы 
ері
н(
ді
к)
езу(л
ік
) 
тіл
орта
сы
(іл
гер
інді
) 
тіл
арт
ы 
(к
ей
інд
і) 
ж
уан езу
лі
к 
жің
іш
ке
езулі
к 
ж
уан е
рі
нд
ік
жің
іш
ке
ері
нд
ік

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: