Қазақстанда кейінгі кездерде өнімдердің сұранысына байланыс

453
Қабылдау жəне тазалау 
кезіндегі дəн қозғалуының 
жалпы схемасы 9.3-суретте 
келтірілген. Дəн қабылдағыш 
бункерден 
4 нориямен 5 магнитті 
сепараторға 
6 беріледі, автоматты 
таразыдан 
7 өткізіліп қылтығын 
алып тастау үшін қондырғыға 
8 беріліп, сосын ауалы-електі 
сепараторға 
9 келіп, автоматты 
таразыда 
10 өлшеніп, шнекпен 
12 силостарға 13 бағытталады. 
Дəн қалдықтары жинақтағышқа 
11 түседі. Ылғалдылығы 15,5%-
дан жоғары дəн келіп түскенде оны сепаратордан 
6-9 кейін ылғалды 
астық бункеріне 
1 жібереді, сосын астықкептіргішке 2, сосын құрғақ 
астық бункеріне 
13 түседі. 
Дəнді қайта тазалау жəне сұрыптау кезінде дəндер силостан 
13 
шнекпен 
14 магнитті сепараторға 15, қайта тазалайтын ауалы-електі 
сепараторға 
16, триер 17, сұрыптағыш машинаға 18, І, ІІ сұрыпты 
астыққа жəне астық қалдығына арналған бункерге 
19-21 түседі.
9.2. Дəнді сулау
Ылғалдылығы 13-15% құрғақ-ауалы дəн салыстырмалы 
тыныштық жағдайда болады жəне өнбейді. Өндіру үшін дəннің 
ылғалдығы (40-47%) оны суға жібіту немесе сулау кезінде керекті 
9.2-сурет. Ауалы-електі 
сепартордың сызбасы
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ⱦ
ɿ
9.3-сурет. Дəнді сақтау, сұрыптау жəне тазалау сызбасы

454
деңгейге жеткізіледі. Сулау кезінде дəнге сіңірілген суды, яғни дəннің 
ауалы-құрғақ конституционды ылғалдығымен салыстырғанда, 
өмірсүршеңдіктің пайда болуы үшін қажетті вегатационды деп атай-
ды. Негізгі – дəннің ылғалдығын жоғарылату мақсатынан басқа, 
екінші мақсат қалған қоспалардан бөлу жəне дəнді дезинфекциялау 
болып табылады.
Дəнді суға салғанда судың дəннің ішіне ұрықтық жəне қабығы 
арқылы өнуін негіздейтін дəннің ішінде жəне сыртында əртүрлі су 
концентрациясы құрылады. Қауызды дақылдарды (мысалы, арпа, 
сұлы) суландырғанда олардың қауызының болуы (гүлді қауыз) 
судың енуіне кедергі келтіреді. Мұндай дəнде су ішке гүлді қабықпен 
қапталмаған ұрықтық бөлік арқылы кіреді. Соның əсерінен гүлді 
қабық су өткізетін болады. Сулау кезінде судың дəнге енуі жəне 
жоғары молекулярлы байланыстағы астықтың ісінуі əсерінен 
дəн көлемі 45%-ға өседі. Дəнде су біркелкі таралмайды. Көп 
бөлігі ұрығында жəне үстіңгі қабатында, аз бөлігі дəннің ортаңғы 
бөлігінде болады. Дəнді сулау кезінде алғашында суды сіңіру жоғары 
жылдамдықта жүреді, сосын жылдамдық төмендейді.
Дəнді сулау ұрықта біраз өзгерістердің жүруіне алып келеді. 
Ұрық бірінші дəн суланатын судағы дəннен, негізінен қабықтан 
өтететін, қант, азот, минерал жəне т.б. еритін жəне сіңірілетін зат-
тарды сіңіреді. Нəтижесінде ұрық қалқаншасында қор ретіндегі 
заттардың (крахмал, ақуыз) гидролизін катализдей отырып, эн-
доспермге енетін ферменттер белсеніп, оларды ерігіш заттарға 
(пептидтер, аминқышқылдары, қант) айналдырады. Түзілген суда 
ерігіш заттар ұрыққа еніп жəне онда тыныс алуға жəне ұрықтық 
жапырақшалар жəне тамыршық тканінде жаңа жоғары молекулярлы 
байланыстың синтезіне жұмсалады. Дəннің өнуі басталады. Соны-
мен, вегетационды су қоректік заттардың еруін жəне ферменттердің 
белсенді күйіне көшуін қамтамсыз етеді. 
Ұрықтың өсуі тыныс алу қарқындылығының күшеюімен бірге 
жүреді. Сулау үдерісінде ауа жеткілікті дəрежеде болса дəнде аэроб-
ты тыныс алу жүреді:
С
6
Н
12
О
6
+ 6О
2
→6СО
2
+6Н
2
О+2822 кДж. (9.1)
Ауа жеткіліксіз болған жағдайда дəнде анаэробты тыныс алу 
жүреді:
С
6
Н
12
О
6 
→ 2С
2
Н
5
ОН +2СО
2
+188 кДж. (9.2)

455
Толық тотықпаған көмірсумен анаэробты тыныс алу карбон 
қышқылдары мен альдегидтердің жиналуына алып келеді.
Анаэробты тыныс алу кезінде түзілетін заттар ұрықтық 
жапырақшалардың жəне тамыршықтардың дамуын тежеп, дəндегі 
өміршеңдік үдерістерін тоқтады. Сондықтан да дəннің аэробты ты-
ныс алуын қамтамасыз ету жəне СО
2
жою үшін жасанды дəннің аэ-
рациясымен сулауды күбі ыдыста жүргізеді. 
Сулау жылдамдығына температура жəне судың тұзды құрамы, 
дəн дақылы, дəн өлшемі, климаттық жағдай жəне өсіру əдісі əсер 
етеді. 
Су температурасының жоғары болуы диффузия жылдамдығының 
өсуінен сулау үдерісін жылдамдатады. Сонымен қатар, дəн 
коллоидының ақуыз, крахмал, целлюлоза жəне гемицеллюлоза ісінуі 
жоғарылайды. 
Судың тұзды құрамы дəнде судың сіңірілуіне былай əсер етеді: 
бəрінен тез жылдамдықта сілті суы сіңіріледі, тұздылығы жұмсақ 
жəне қатты судың сіңірілуі бірдей жылдамдықта, тұзды суда (≥14-15 
мг · экв/дм
3
) жібітілу жай жылдамдықта сіңіріледі. 
Дəн дақылы да сулау жылдамдығына əсер етеді. Қауызсыз 
дақылдар (қара бидай, бидай) сулау кезінде ылғалды 1,5-2 есе, 
қауызды дақылдарға (арпа, сұлы) қарағанда тез сіңіреді.
Бірдей дақылдың ірі дəні ұсақ дəндерімен салыстырғанда суды 
жай сіңіреді. 
Құрғақ ыстық климатта өсірілген дəннің сулану жылдамдығы 
жылы жəне ылғал климатта өсірілген дəндерге қарағанда төмен бо-
лады. 
Дəннің керекті ылғалдылыққа жетуі ауалы-сулы тəсілде сулауға, 
яғни кезек-кезек суда жəне ауада ұстап тұрумен салыстырғанда 
үздіксіз ауа жəне ауа ағымында сулау кезінде тезірек жүреді. 
Дəнді сулауда оны тазалау мен сұрыптаудан кейін шаң, жеңіл 
қоспалар мен микроорганизмдердің болуына байланысты алдын-
ала жуу мен дезинфекциялау қарастырылған. 9.4-суретте
 дəнді сулау 
жəне дезинфекциялау, жуу, сонымен қатар, толық емес дəндерді жəне 
қабықтарды – жеңіл қоспаларды кептіру қарастырылған сулаудың 
сызбасы келтірілген. 

456
Дəн қоймадан нориямен 
1, автоматты таразы 2 арқылы бункерге 
3 бағытталады, сосын арнайы аппаратта 4 жуудан жəне дезинфекци-
ялаудан өтеді. Жуу кезінде пайда болатын жеңіл қоспалар бункерге 
6 
жиналады
, су бөлгіштен 7 өтіп, кептіргіште 8 кептіріледі де,бункерге 
9 жиналып, малдың жеміне жіберіледі. Дəнді жуу жəне дезинфек-
циялау кезінде қолданылатын ерітінді ыдыста 
12 дайындалады, со-
сын дəн насоспен
 11 аппаратқа 4 жуу жəне дезинфекциялау үшін 
түседі
. Дайындалған дəн насоспен 5 сулау үшін аппаратқа конусты 
түбі бар цилиндрлі пішінді ашық болат күбіге 
10 жіберіледі (9.5-су-
рет). Күбінің ішінде жуу кезінде дəнді араластыру үшін қысылған 
ауа беріліп тұратын көлденең құбыр 
3 қондырылған. Құбырдың 
үстінде шағылдыру қалпағы немесе сегнер дөңгелек 
4 бекітілген. 
Конусты түптің үстінде құбырдың 
5 көмегімен қысылған ауа өтетін, 
сақиналы барботер құбыры 
2 ор-
наластырады. Күбі түбінде суды 
ағызу кезінде дəнді ұстап қалатын 
торкөз жəне дəнді түсіріп алатын 
тесік болады. Орталық құбырдан 
3 қысылған ауаны беру кезінде 
тығыздығы құбыр айналасындағы 
су мен дəн қоспасынан төмен су, 
дəн жəне ауа көпіршіктері пай-
да болады. Ол қоспаның жоғары 
көтерілуіне, бірыңғай айналатын, 

жүктеу/скачать 17,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: